ФОРМАЛАРЫ 1 страница

5.1. Оқытудың әдіс-тәсілдерінің мәнімен ұғымы

5.2. Оқыту әдістерінің жіктемесі

5.3. Оқу әдістерін таңдау

Тақырып 6. Оқу құралдары

6.1. Оқу құралдары туралы түсінік

6.2. Қарым-қатынас құралдары

6.3. Оқу әрекетінің құралдары

6.4. Оқу кабинетін жабдықтау

6.5. Техникалық оқыту құралдары (ТОҚ)

Тақырып 7. Мектептегі оқыту үрдісін ұйымдастыру формалары

7.1. Оқыту ұйымдастыру формалары және оларды жіктеудің негіздері туралы түсінік

7.2. Оқытуды ұйымдастыру формалары және олардың дидактикадағы дамуы

Тақырып 8. Сабақ - қазіргі мектептегі оқытуды ұйымдастырудың негізгі түрі.

8.1. Сабақ біртұтас жүйе ретінде оқытудын сыныптық-сабақтық жүйесінде педагогикалық үрдістің аяқталған бөлігі.

8.2.Сабақтың типтері мен құрылымы. Сабақ құрылымы туралы түсінік.

8.3. Оқушылардың сабақ оқыту барысындағы оқу әрекеттің ұйымдастырылуы

8.4. Оқушылардың сабақ үстіндегі өзбетінше жұмысы

8.5.Тақырып бойынша сабақтар жүйесі

8.6 Оқытуды ұйымдастырудың басқа да формалары

8.7 Мұғалімнің сабаққа дайындығы

8.8. Өз сабағын талдау және бағалау

9.1. Оқытумен орны үрдісіндегі білімдерді бағалау және тексеру қызметтері

9.2. Оқушылар білімін әділ тексеру мен бағалауға әсер ететін факторлар

9.3 Оқыту нәтижелерін тексеру және бағалау үрдісі

9.4. Оқыту нәтижелерін тексерумен бағалау формалары мен әдістері

9.5 Оқытудың бағалау жүйесінің дамуы

9.6 Оқушының төмен үлгермеушілігі

10 Тақырып. Білім беру жүйесіндегі инновациялық үрдістер

10.1 білім беру жүйесіндегі инновациялық үрдістің түсінігі және мәні

10.2 Педагогикалық әрекеттің инновациялық бағыттылығы

10.3 Инновацияның жіктелуі

10.4 Инновацияны бағалаудың сипттамалары мен өлшемдері

10.5. Инновациялық оқу орындары

Тақырып 1

Дидактика –педагогикалық оқу теориясы.

1.1. Дидактика туралы жалпы түйін.

Осы кітаптың бірінші бөлімінде білімнің қазіргі қоғамдағы адамның тұлғасының қалыптасу процесіндегі үлкен орын алатыны туралы ой жиі айтылған. Білім беру, айтылып кеткендей, адамның, қоғамның және мемлекеттің мүддесіне сай тәрбие мен білім беру мақсатында бағытталған процесс.

Педагогика ғылымы оқыту мен тәрбиені ерекше бірлік пен бүтіндік ретінде, әлеуметтік және тұлғалық себебімен, өсіп келе жатқан ұрпақты қоғам өміріне үйрету мақсатына бағытталған қызметін зерттейді. Бұл -жалпы педагогиканың объектісі.

Бірақ бұл қызметтің әр екі бөлшегін жақсылап, толығырақ және нақтырақ қарастыру мен ең нәтижелі бірігу үшін, оған сәйкес педагогикалық пәндерді, яғни білім беру теориясы және тәрбиелеу әдістемесі белгіленеді.

Дидактика неніБілім беруді толығырақ деңгейде теория жағынан зерттейтін зерттейдіпедагогикалық пәнді дидактика деп атайды. Сонымен, және зерделейді? дидактика дегенимиз-оқытудың мазмұнына, әдістеріне

және ұйымдастырушылық түрлеріне ғылыми негіздеме беретін педагогикалық білім беру теориясы.Дидактика қорыта келгенде мынадай жалпы екі сұраққа жауап беуі тиіс: «Нені оқыту» және «Қалай оқыту?». Бірақ бұл сұрақтарға жауап берер жолында көптеген басқа сұрақтар туындайды және олардың ішінде мынадай маңызды сұрақтар да кездеседі, мысалы, «Оқыту қалай жүріп жатыр және оған қандай заңдылықтар тән?» және «Қайда оқыту?».зерттейді және зерделейді?

Қазіргі уақытта дидактика мен оның объектісіне әртүрлі анықтамалар бар. Біз көптеген дәлелдемелер бойынша қазіргі білім қалпі мен бүтін қоғамға ұйқасатындай мысалдар келтірдік. Басқаша, дидактиканы білім мен оқыту теориясы ретінде анықтайды. Мұндай жағдайда білім оқытудың нәтижесі ретінде, ал оқыту «білім алу жолы» ретінде көрсетіледі. Білімнің құрамына былайша айтқанда, тәрбиелеу кірмейдіжәне педагогикалық қызметтің бүкіл эмоцияға бай жағы, сонымен қатар дамуы да бұл түсініктерден тыс жерде қалады. Басқа да дидактиканың айтылымдары болуы мүмкін. Мысалы, оны кейде педагогиканың шын негізі психология мен оқыту практика арасындағы буын ретінде айтады. Бірақ енді бұл теорияға педагогикалық емес, психологиялық жағынан көзқарас болып келеді. басқа да айтылымдар кездестіруге болады. Ал біз болсақ, бұл бөлімнің басындағы анықтамаларға сүйеніп,идидактика мен оның объектісіне байланысты сұрақтарды қарастырамыз.

Сонымен, дидактика –бұл білімді теориялық деңгейде зерттейтін педагогикалық пән.Маңыздысы, педагогикалық ғылыми пәндер бірі болып келеді, яғыни педагогика ғылымының саласы. Дидактиканы кезкелген педагог білу қажет, өйткеі біздің заманымызда теориялық білімге сүйенбей ірі практикалық мәселені ойдағыдай шешу мүмкін емес. Біздің кездерімізде тиімді білім беру жолдарының формалары, әдістері мен тәсілдерін қиындап анықтау бара жатыр. Дидактика басқалардың ішінде, мектеп практикасында жаңа әдістер мен жаңа оқу құралдарын кіргізу салдарының болжам амалдарын жетілдіреді.Ал мұғалімдер ғылыми жағынан өздерінің жұмыстары мен ұғымының ғылыми дәйектемесін керек етеді.

Бұл дұрыс емес, бірақ, дидактиканың практикаға бүкіл сұрақтарға соңғы және нақты шешім бере алады деп түсінуге болар еді. Таным процесі шексіз. Кез келген ғылым қиындық пен қарама –қайшылықты жеңу арқылы дамиды. Бірақ мәселе құрамы жайлы емес, мәселе ғылымның мұғалімге өз қызметі туралы ойлауға құрал береді, шындық пен арманды салыстыра отырып, оған істі жақсартуға көмектеседі.

Бірақ толық педагогикалық теория мен педагогикалық оқыту теориясының ықпал өрісі мұғалімдік қызметте қолданылуымен шектелмеуі тиіс. «Педагогикалық практика» терминінің кеңірек мағынасы бар, яғни кең тараған көптеген қоғам өміріндегі өрістерді қамтиды. Әлеуметтік практиканың кең арнасына байланысты мемлекеттік деңгейдегі жалпы білім беру стратегиясы жетілдіріліп, педагогикалық процесс жобалары жасалып,оқу құралдары дайындалып жатыр және т.б. Енді теорияның міндеті бүкіл құралдар мен оларды практикада қолдану дәйектемесі болады. Сондықтан практикалық қызмет теориясы, яғни оқыту қызметінің теориясы қажет. Бұл -дидактиканың дәл өзі.

1.2. Дидактиканың пәні мен объектісі.

Жоғарыдағы дидактика объектісіне байланысты әр-түрлі анықтамалар келтірілді. Бірақ көпшілігі мақұлдаған, дидактикалық талдаудың басты салаларының ұғымы –оұытудың мазмұны менпроцесі (әдістері, ұйымдастыру тәртіптері). Қайткенмен оқытуды тусіну де бір мағынада емес.

Ал дидактика пәні туралы пікірлердің көптігі сонша, зорға есепке алынады. Сонымен қатар көбінесе ғылым объектісі мен құралы ажыратылмайды.

Кейбір анықтамаларды келтірейік. Біреулер дидактиканың объектісі ретінде оқытуды, білім мен тәрбиелеу құралы ретінде қарастырса; екіншілері –оқытудың заңдылықтарымен ұстанымдрын, олардың мақсатын, білім мазмұнының ғылыми негіздерін, әдістерін, формаларын оқыту құралдарын; үшіншілері –бірге оқытудың және білім алудың өзара әрекетін; төртіншілері –жалпы дидактиканың пәні деп тек оқыту –процесі ғана емес, дамуына сәйкес жағдайлар (мазмұны, ұйымы, құралы, т.б.) да, сонымен қатар бұл жағдайларды жүзеге асыратын әр-түрлі тұрақты нәтижелер деп есептейді.

Мұндай ғылыми пәннің зерттеу пәнін шашымды әдіснамалық котигориялар ғылым объектіс мен пәні бөлінбегенін түсіндіреді. Көбінесе дидактикалық талдаудың алдына тускендер белгіленеді, яғни зерттеудің әр-түрлі объектілері ерекшеленеді. Егер бүкіл осы анықтамаларды жинақтасақ, онда дидактиканың мақсаттары, мазмұнды, заңдылықтары, әдістері және оқыту принциптері зерттелетінің мойындалады. Бұл жалпы анықтамаларды зерттеуге, дидактиканың мақсаттары, мазмұнды, заңдылықтары, әдістері және оқыту принциптері зерттелетіні мойындалды. Бұл жалпы анықтамаларды зерттеуге дидактиканың объектіге ықпалының әсері анықталады. Ол дидактиканың немен айналысатыны туралы елес береді. Дидактика білімнің жалпы мақсатын оқыту жағдайына қолданатын педагогика тіліне аударды. Бірақ мұндай мақсаттардың анықталуы мен қалыптасуына тек дидактика ғана қатыспайды, басқа да ғылымдар қатысады: философия, социология, психология және т.б.

Ары қарай, оқытуда тек дидактикалық заңдылықтар ғана емес, басқалары да әрекеттенеді, мысалы, психологиялық және физиологиялық. Ақпараттың айналымының жалпы заңдылықтарын көбінесе информатика, кибернетика, синергетика зерттейді. Оқыту ұстанымдары көптеген ғылымдардың құбылыстарды зерттеуі нәтижесінде белгіленеді.

Егер біз тек дидактиканыңнемен айналысатының көрсеткіміз келсе, онда ары қарай жүру қажет. Бұл ғылым пән түсіну үшін құрамындағы оқыту объектіснің үлкен және зор бөлшектері өздерінің бірлігінде, өзара байланысында және дидактикалық көзқарас жағынан қарастыру қажет. Соған қоса педагогикадан жиналған бүкіл оқыту туралы білімді ескерген жөн және дидактиканың қазіргі ғылыми деңгейін, жүйелерін, мүмкіндіктерін, әсіресе ең бастысы –оқыту практикасының ғылыми дәйектемесінің мақсатын, яғни мұғалімдрдің практикалық қызметтерін анықтау қажет. Онда дидактика пәні туралы (зерттеу жұмысы) бір уақытта педагогикалық ғылымды байытып та және педагогикалық тәжірбиені дұрыс ұйымдастырып зерттеу жұмысын бір арнаға қарататыны туралы түсінік туады.

Қазіргі уақытта ғылым әдіснамасы мамандары «ғылым объектісі» мен «ғылым пәні» түсініктерін ажырата алса болғаны, соның өзі жеткілікті деп есептейміз.

Әр –түрлі ғылым өкілдері бір ғана обьектіні басқаша түсініктер жүйесінде көреді және әр ғылымға тән, оның ішінде турлі жақтарын, байланыстарын мен қарым-қатынастарын ерекшелейді. Оқыту дидактың да, әдіскердің де, психологтың да ақпарат теориясы маманының да, кибернетиктің де зерттеу обьектісі бола алады. Бірақ әр-қайсысы бұл обьектіні зерттеуде өздерінің мақсаттарымен зерттеу нәтижелерін әр-түрлі ерекшелейді. Бұл дегеніміз олардың әр-қайсысы өздерінің зерттеу пәндерінде жұмыс істейді. Бұл мамандар мысалы, сабаққа бірге келе алады. Олар бір ғана құралды көреді, бірақ, әр-қайсысы болып жатқанды өздерінің ғылымдары мүддесінен өткізеді. Дидакт мұғалімнің қандай жалпы дидактикалық әдістер қолданып және қандай жалпы ұстанымдарды іске асырып жатқандығы туралы ойлайды. Әдіскер сабақ беру әдісі мен мектепте сол құралмен оқыту мақсатына байланысты оқу материалы мазмұнына мән береді. Псиологті жалпы игеру заңдылығына байланысты оқушылардың материалды игеру ерекшелігі қызықтыруы мүмкін, ал кибернетиктің алдында оқыту тура және кері байланыс басқару жүйесі ретінде көрінуі мүмкін.

Қазіргі уақыттабілім теориясы мен практикасындағы қиын мәселелрер шешу үшін, әртүрлі мамандықтан ғылымдардың біріккен күші керек. Сондықтан да бұл іске қатынасушы өздерінің пәндерінің ерекшеліктерін анық білу және жалпы жұмыста өздерінің орнын дұрыс анықтауы бізге өте қажет.

Сонымен дидактиканың пәнін анықтау үшін,дидактиканың жәй ғанабасқа ғылымдармен бірігіп нені зерттейтіні туралы нұсқаумен шектеу мүмкін емес. Тым болмаса мынадай сұрақтарға жауап беру қажет: дидактиканың алдыңда оның қазіргі қалпіндегі оқыту –обьектісі қандай түрде көрсетіледі?Қазір дидактика анық оқыту құбылысын көрсең де қандай ғылыми құралдар қолданады? Практиканың ғылыми дәйектемесі сипаттамасын қолдана отырып өз обьектісін қалай көрсету тиіс? Басқаша айтқанда, дидактика пәнін оның қызметін есептемей, обьектісі мен танымдық құралдарын талдамай анықтау мүмкін емес.

Дидактика оқытуды әлеуметтік тәжірбие беру құралы ретінде қарастырады. Оқыту нәтижесінде білім мазмұнына кіретін және оқытудың мазмұндық жағын құрайтын тәжірбие бөлшегі оқушының дәулеті болып саналады. Оқытудың көмегімен жастарды өмірге дайындау іске асады.

Дидактика көп жағдайда теоретикалық пән ретінде қалыптасуда. Бұған ғылымның дамуы, ғылыми таным құралының дамуы әсер етеді. Теориялық зерттеу әдістері модельдеу, идеалдау көбірек қолданыс табуда. Жүйелік тәсілді қолданғанда білімнің мазмұны мен оқыту процесін бір тұтастық ретінде қарастыруға болады. Дидактика деңгейінің өсуіне байланысты дидактика практикаға тиімді әсер етуге, оны дамытуға және өзгертуге мүмкіндік алады.

Дидактика құралын анықтау жолындағы келесі қадам оқытудың педагогикалық анықтамасын болжайды. Дидактика-теориялық ғылым, ал теория пән зерттеушілерге қатынас жүйесі ретінде танылғандықтан, оқыту үшін ең басты ерекше қатынасты ашу қажет. Жалпы оқыту қызметінде пайда болатын қатынас әр алуан: мұғалім-оқушы, оқушы-оқу материалы, оқушы-басқа оқушылар. Педагогикалық әдебиетте дидактика үшін қайсысы ең басты болып саналатын туралы әртүрлі пікірлер кездестіруге болады. Ең басты қатынас – оқушының оқу материалына қатынасы, яғни танымдық қатынас деген көзқарастар көп таралған.

Шынымен де, оқу танымы-оқыту процесінің маңызды сипаттамасы. Егер оқытуды психологиялық тұрғыдан қарастырсақ, яғни негізінен оқушының құралды қалай меңгеріп-игеруі көңіл бөлсек, басты қатынас болып саналады. Бірақ оқытуды педагогикалық оқыту жағынан қарастырсақ, онда бұл қызметке басты және ерекшелік ретінде басқа қатынас болады: екі қызмет арасындағы қатынас – оқу және оқыту. Оқыту-оқытатын адамның қызметі, ал оқу - оқитын адамның қызметі.

Танымдық оқудан тыс іске асуы мүмкін, ал өзара байланысқан оқыту мен оқу қызметі тек оқытуда ғана болады. Олар бірігіп бүкіл дидактикалық қатынас жүйесін, әсіресе танымдық жүйесін, анықтап, қйымдастырады. Осылайша дидактика пәні сипатталады. Оқыту құбылысын зерттеу кезінде, расында үш обьект арасындағы тіуелділікті есептеу керек: мұғалім, оқушы әне оқк материалы арасында.

Дидактика пәнінің басқа сипаттамасы –оқытуды тәрбиемен біріктіру туралы қарастыру қажеттілігі. Оқытудың тәрбиелеу қызметі тек оқушының білімді игеруінен ғана тұрмайды. Оның адам болуына жағдай жасап, белгілі бір адамгершілік сапасы мен мінез-құлқын қалыптастыру керек. Оқытудың тәрбиелеу аспектісі білім мазмұнында қарастырылады, оны дидактикалық талдау еске алу қажет.

Білім мазмұнының оқыту процесінде шынымен бар екеніне көңіл бөлуіміз керек. Бұл процестің әр бөлшегінде білім мазмұнының бөлшегі болады. Сабақтың әр минутында оқушылар білім мазмұны құрайтын білімдер, іскерліктер, дағдылар, қарым-қатынастар игереді.

Оқыту дидактиканың алдыңда екі қырынан келеді-зерттеу обьектісі мен құрастыру обьектісі ретінде. Мұны ескере отырып – саналы түрде дидактикалық зерттеуді оқыту практикасының дамуына бағыттау, сол үшін зерттемей зерттеудің ойша пайымды, нәтижесіз боларына көңіл бөлуіміз керек. Сол сияқты мектепке арналған теория ұсыныс шығармай, дәйектемесі жеткіліксіз және парасатты жақсарулар әкелмейді.

Айтылғандарды қорыта келсек, дидактика құрылысының келесі сипаттамасын белгілеуге болады.

Педагогикалық жағынан теориялық талдаудың негізінде жатқан бұл қызметке ерекше қатнас болып, оқыту мен оқу, яғни іс жүзінде мұғаліммен оқушы болып келеді. басқа қатынастар сол қатынаспен қосылғанда дидактикалық болады. Мысалы, кітап оқыту процесіне кіріп және мұғаліммен оқушының құралы болғанда оқулыққа айналады.

Дидактикалық көзқарасқа сай мазмұнды және процесті бірлікте алып оқытуды қарастыру. Мысалы, білім оқшауланып та, өзінен-өзі де оқылмайды, өздерінің игерілуімен, оқыту әдістерімен зерделенеді.

Дидактика оқытуды тәрбиелеумен бірге қарастырады.

Практикалық толық жетілдіру мен өзгерту міндеті бар дидактика оқытуды тек зерттеу обьектісі ретінде ғана емес, ғылыми дайектелген құрастыру ретінде де қарастырады.

Мұнда біз тек дидактика пәнінің негізгі сипаттамасын баяндаймыз. Бұл мінездемені қабылданып саналғанына байланысты оны өте қысқа формада көрсектуге болады: дидактиканың пәні сабақ беру (мұғалім қызметі) мен оқудың байланысы(оқушының танымдық қызметі)және олардың ара-қатынасы болып саналады.

Бұған қоса дидактиканың алдыңдағы оқу процесінің тәрбиелеу ролі, тағыда бір шарт, оқушылардың белсенділігі мен шығармашылық еңбегі және олардың ойларының дамуына қолайлы болады.

«Дидактика» түсінігі мазмұнын толық түсіну үшін, қысқаша

Дидактиканыңғанабұл пәннің дамуына тарихи шолу берген жөн. Тарихта

дамуын тарихибылай болған, ұзақ уақыттар бойы «педагогика» терминімен

шолу«дидактика» термині сол мағынада қолданылып жүрген. Ең

алғаш рет оны ңылымға неміс педагогі В.Ратке (1571-1635) кіргізген және өзінің лекция курсын «Дидактикадан қысқаша есептеу нәтижесі немесе Ратихия оқыту шеберлігі» деп аталған. Осындай мағынамен ұлы чехтік педагог Ян Амос Коменский да қолданған. Ол 1657ж Амстердамда өзінің «Ұлы дидактика» атты белгілі еңбегін бастырып шығарды.

«Дидактика» термині грек тілінен шыққан, яғни «didaktikos»-үйренуші, ал «didasko»-зерттеуші. Я.А.Коменскийдің «бәрін бәріне оқыту өнері» ретінде қарастыру осы сөздер оятқан болар. Оның құрамында ол «жан-жақты моральдікке бағытталған ойлардың қалыптасуы» туралы тәрбиелеу сұрақтарын қарастырады.

Педагогикалық ғылымның дамуында дидактика білім мен оқытуға көңіл бере бастайды. Әлемдік дидактиканың дамуына Иотон Фридрих Гербард (1776-1841), И.Г.Песталоцци (1746-1827), А.Дистерверг (1790-1816), К.Д,Ушинский (1824-1870), Д.Дьюри (1859-1952), Г.Кершенштейнер (1854-1932), В.Лай(1862-1926) және т.б. үлкен еңбек сіңірді.

XIX-XXғғ. Аралығында отандық дидактиканың дамуына П.Ф.Каптерев, С.Т.Шатский, П.П.Балконский, А.К.Гастев, А.П.Пинкевич, М.М.Пистрак және т.б. көңіл бөлді. Әсіресе КСРО кезінде отандық дидактикада П.Н.Груздев, М.А.Данилов, Ш.И.Ганелин, Е.Я.Голант, Л.В.Зонко, Б.П.Есипов. М.Н.Скаткин және т.б. жұмыс істейді.

Оқытудың ғылыми түсініктемесіне, обьектісі мен дидактика пәнін анықтауына, педагогикалық емес ғылымдармен байланысын табуына, дидактикалық зерттеудің әдістемесін өңдеуіне, оқыту әдісі мен дидактиканың басқа да өзекті мәселелердің қатарына В.С.Ильин, В.И.Загвязинский, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, П.И.Пидкасистый және т.б. маңызды үлес еңгізеді. Олардың дидактикадағы еңбегі, басқа зерттеулерге сияқты, қазіргі уақыттағы педагогикада туындайтын өзекті мәселелерге жауап табады.

1.3. Дидактиканың функциялары мен қызметтері

Дидактиканың қызметтері: оқу үрдісін және оның орындалу жағдайын сипаттау және түсіндіру, оқу үрдісін жетілдіріп ұйымдастыру, жаңа оқу жүйесін, жаңа оқу технологияларын құрастыру.