КІРІСПЕ

Date: 2015-10-07; view: 1779.

Өзектілігі:Он үшінші ғасырдың басында Азияның айтарлықтай бөлігі мен Еуропаның шығыс жағын Маңғол-Татар халықтары бағындырып, тып-типыл етті. Сол дәуірге дейін бір-бірімен қырқысып келген көшпелі халықтар мен тайпалар бір тудың астына бас қосқан соң, жолындағының барлығын жайпап өтер жойқын тасқынға айналды.

Онон, Керулен және Толы өзендері бастау алар Байкалдың оңтүстік – шығысындағы тау жоталарында көшіп-қонып, күндерін көріп жүрген тайпалардың көсемдері болатын. Жоғары билікке таласқан маңғолдың өзіндік кінәздары бастаған қанды қырғын шайқаста Көк Тәнірдің өзі қолдаған Есугей баһадурдын ұлы Тимучин өзінің ата жаулары мен қарсыластарын аяусыздықпен қырып жойып, Маңғолдардың негізгі тайпаларын өз билігінің астына топтастырған соң Маңғолдың басқа да ұлыстарын бірінен соң бірін бағындырды.

Елді бір тудың астына жинаған соң, Тимучин өзін Шыңғыс хан атандырып,«Ұлы қаған» деп айтуға мойынсұндырды.

Мен бұл курстық жұмысымда Тимучинның жас кезеңі мен Шыңғыс атағын алғаннан бастап, билікке келгенінен төрткүл дүниені бағындарғаны мен ұлыстық жүйені енгізуімен сонғы сапары жайлы жазғалы отырмын...

Тарихнама:Көшпелілердің әскери өнері туралы көне түркі жазба әдеби ескерткіштері Әбілғазының [11] Аманжолов К., Тасболатов А [3] К.д Оссон[6] Едіге Мағауин, Едіге[4] еңбектерінде орта ғасырлық көшпелі түркі-маңғол халықтары қолданған әскери соғыс өнері, қару-жарақ түрлері, олардың жасалу әдістеріне қатысты мол мағлұмат береді.

Генерал-лейтенант Иванин көшпенділердің әскери тарихын зерттеуді бастап очерк жазды. Бұл еңбектің әлсіз тұстары да бар. Шыңғыс хан мен Темір уақыттарындағы әскери істі зерттеді [16].

Хара-Даваның Шыңғыс ханды және оның ұрпақтары туралы еңбек жазып қалдырды. XIII-XIV ғасырларда маңғол әскери жүйесіне жауап іздейді [17].

Алтын шежіре – түркі – маңғол тайпаларының XVII ғасырда дүниеге келген көне жазба мұрасы. Көне әдеби мұраның мазмұнында сол заманның уақыт тынысы, нақты деректер мейлінше кең қамтылған.[10]

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орта Азиядағы Маңғол тайпаларының билікке ұмтылуын қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін біз зерттеу барысында мына міндеттерді жүзеге асыру көзделді:

-Шыңғыс ханның әскери өнері мен қаруын қарастыру.

-Шыңғыс ханның әскери өнер мен қолданған тактикалары.

-Шыңғңыс ханның жаулуп алған жерлерін қарастыру.

-Шыңғыс хан империясын ұлысқа бөлүі.

Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері:курстық жұмысының жоспары мен мазмұнына сәйкес XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың бірінші жартысындағы Орта Азиядағы саяси өзгерістер.

Курстық жұмыстың методологиялық негізі:Маңғолдың ханы Шыңғыс ханмен оның әскери өнерін зерттеген ғалымдардың Сұлтанов, Қинаятұлы, Аманжолов, Тасболатов, Ахмеджанның еңбектеріне сүйендік. Зерттеу барысында тарихи даму, жүйелілік, хронологиялық және салыстырмалы талдау, жинақтау ғылыми әдістері қолданылды.

Курстық жұмыстың жаңалығы:еңбектерді бір жүйеге келтіріп, алғаш рет кешенді тұрғыда зерттелді.

Курстық жұмыстың құрылымы:Ғылыми жұмысы кіріспеден, екі негізгі тараудан, бірінші тарау екі бөлімнен ал екінші тарау үш бөлімнен, қорытындыдан, пайланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Кіріспесінде тақырыптың өзектілігі,тарихнамасы, мақсаты мен міндеттері, хронологиялық шеңбері, методологиялық негізі, қолданбалы маңызы мен құрылымынан қарастырылады.

Бірінші тарау екі бөлімнен тұрады. Олар негізінен Шыңғыс хан дүниеге келүімен биліке келуін қарастырады, оған қоса Шыңғыс ханның қолбасшылық дарынын зерттейміз.

Екінші тарау үш бөлімнен тұрады. Онда Шыңғыс ханның шапқыншылығы мен әскери өнері және жаулап алған жерлерін ұлыстарға бөлгенін қарастырамыз

Қорытынды да негізгі тұжырымдар жасалынады. Сілтемелер әдебиеттер тізімімен сәйкес келеді.

1 ТИМУЧИННЫҢ ТҰЛҒА БОЛЫП ҚАЛЫПТАСУЫ

1.1Тимучинның билікке келуі (Шыңғыс хан)

Дүниеден өткен соң Тимучин (Шыңысханға қытайлар Тайцун, Шен-ву, Хуае-ди деген есим берді). Тайцун деген қытайды VII ғасырдан бері қарай билеп келе жатқан патшалардың аты еді. Шенву деген сөз аса білгір, данышпан дегенді білдіреді. Ал Хуан-ди деген сөз император деген мағынаны білдіреді.

Тимучин (Теміршың, шыңдалғын темір, яғни құрыш темір, болат темір деген мағына береді. Көне түрік тілінде анықтауыш зат есімнен кейін жазылады – деп атап көрсеткен Әкім Тарази)[8,13 б].

1166 жылы Есугей татарлармен соғысып жүріп, татардың Тимучин деген бір батырын өлтірген еді. Сол батыр өлген күні Есугкйдің әйелі Өлін әжін дүниеге бір балпақандай ұл әкелді. Ол ұлдың атын Есугей майдан даласында жекпе-жекте өзі өлтірген татардың батырының есімімен Тимучин деп атаған еді. Тимучин он үш жасқа келгенде Есугей баһадурды татарлар у беріп өлтірген еді.

1171 жылы Есугей татарлардың қолынан қаза тапқан соң маңғол жұрты бас билеушісіз қалды. Бұрын Есугей баһадур билігінде болған тайпалардың көпшілігі тайшығуттардың артынан ерді. Сөйтіп Маңғол үстіртінде «ерлері бел шешуге мұрша болмай арғымағы ауыздықпен су ішкен» қилы заман басталды[19,262 б].

Тимучин Есугей аулын тастап көшіп бара жатқандардың ішінен бір жақын ағайнын тоқтатып:

- Ағатай сен де бізді тастап бара жатырсыз ба? – деп жалынды. Сонда әлгі ағасы былай депті:

- Терең көлдің суы тартылды. Тартылса, орнына балшық қалады. Сен мені балшықта ұстап қайтесің? Мен анау Тарғутайға қосыламын депті[8,20-21 б].

Ел басына күн туған осынау қысылтаяң кезеңде әйгілі Хабул ханның шөбересі, Есугей баһадурдың ұлы Тимучин суырылып алға шықты. Елін ел ету үшін маңғолдардың өзіндік күші жеткеліксіз еді. Тимучин әуелі керейт ханы Тогорыл(Ван хан), содан соң жадран тайпа басы Жамұқамен саяси одақ құрады. 1179 жылы үштіктің бірлескен күші меркіттерді жеңген алғашқы жеңісінің арқасында Тимучинның аруақ даңқы артып, маңғолдар ес жиюға мүмкіндік алды. 1189 жылы Көк Норда болған құрылтайда маңғолдар Тимучинды «Хамаг маңғол ұлысының» хан тағына отырғызды. Сөйтіп 40 жыл хансыз қалған маңғолдар Маңғол әулетіне қарасты үлкенді – кішілі отызға жуық тайпаның басын қосып, саяси аренаға шықты. Мағолдардың бұл қадамы Керейт хандығынан қолдау тапты. Маңғол – Керейттің бірлескен күші 1190 жылы Жамұқа бастаған жадрандар тобын, 1198, 1202 жылы тоғыз тулы татарларды, сол жылы Бұйрық бастаған наймандардаң батыс бөлімін бірінен соң бірін жеңіп, маңғолдардың даңқы асқақтады. Үстіртте қалыптасқан саяси – стратегиялық жағдайды өз мүмкіндігіне пайдалана алған Шыңғыс хан 1203 жылы өзінің негізгі одақтасы керейіттерді, 1204 жылы Таян хан басқаруындағы наймандарды жеңді. Олардың бір тобы маңғолдарға бас ұрып қалғандары батысқа қарай жөңкілді. Сөйтіп Шыңғыс хан бастаған маңғолдар өз аумағында елеулі әскери және саяси күшке айналды[19,262-263 б].

Татар нәсілдес барлық халық оның әміріне көшкен соң Тимучинге жана державаның мән-маңызына сай келетін лауазым жетпей тұрды. 1206 жылдың көктемінде Онынның бастау алар жеріне барлық тайпалар басшыларының құрылтайын шақырды. Осы жерде бірінен соң бірі сатылып орналасқан тоғыз ақ тудың жиынтығы болып жалғыз жалау желбіреп тұрды. Сол кезде Тимучинге маңғолдар арасында зор ықпалы бар және олармен бір жаратушының атынан сөйлей беретін Гекджу есімді бақсы-шаман келіп, Гур-хан (ұлы хан) деген лауазымды бар көптеген монархтарды тізеге салып, илектегеннен кейін оған мұндай лауазымның мүлде лайықты емес екендігін, қайта жалтылдаған асылды көмескілендіре түсетінің, сондықтан да аспанмен тілдескен оған «Шыңғысхан» - құдыретті хан деген атты лайық көргенін салтанатты түрде мәлімдеді. Тайпа көсемдері де бұл ұсынысты қолдап әкетіп, Тмиучинді «Шыңғысхан» деп жариялады. Бұл кезде ол қырық төрт жаста еді.

Кейіндері Бұд-Тенгри немесе «Тәңірі тектес» деген атқа ие болған Гекджу бақсының сол құрметтен соң басының айналып, атағының аспандағаны сонша, ол маңғолдар арасында өзінің ақ сұр теңбіл атымен көкке көтеріліп қайтады екен дейтін де аңыз таратты. Тіпті оның сөзі әміршісіне көбіне ұнамаса да, ол тым емін-еркін тілдесетін. Ол өзінің ықпалын Шыңғыс ханға өткізгісі келгенмен осынау пысықайдың ендігі беделінің құны болмағандықтан, әмірші өз інісі Жошы-Қасарға бақсы мұның сарайына келіп, болымсыз сөзісен басын қатырар болса, ұстап алып, өлтіріп тастауды бұйырды. Аз уақыт өтпей-ақ бақсы тағы да Шыңғыс ханға келіп, әңгімесін көсілте бергенде қара күшке келгенде теңдесі жоқ болған соң Қасар қосымша есімін қоса иеленген. Жошы оны императордың шатырынан тепкілеп алып шығып, жанын жаһанамға жіберді. Гекджудың әкесі маңғолдың конхотан тайпасының мыңбасы, Шыңғыстың шешесі Әуелін бегімге үйленген өгей әкесі Меңлік болатын. Шыңғыс хан оған құрметпен қарап, үнемі оң жағына, басқа әскербасылардан жоғары отырғызатын. Осындай күйде отырған кезде ұлының тағдыры қандай күйге ұшырарын хабарсыз Меңлік оның түсіп қалған бөркін көтерген. Баласының жанын алғанын естіген кезде де ол бір ауыз тіл қатпай-ақ Шыңғыс ханға біржола берілгенін дәлелдеді. Оның басқа үш ұлы да мыңбасылар еді.

Құрылтай тарқаған соң Шыңғыс хан Таян ханна билікті мұрагерлікке алып отырған ағасы Бұйрыққа қарсы жорыққа аттанып, оны Кіші Алтайдың батыс жағындағы жоталардың жалғаыс болып жатқан Балқаш көлінің жоғарырақтағы Сібір мен көне түркі елдерін бөліп жатқан Ұлытау маңында, Суджин өзенінің жағасында аң аулап жүргенде қолға түсіреді. Бұйрық өлтіріліп, оның отбасы, бар мал-мүлкі түгелдей Шыңғыс ханның қолына өтті. Оның немере інісі, Таян ханның ұлы Күшлік меркіт ханы Тоқтамен бірге Ертіс бойындағы елге қарай қашты.

1207 жылдың күзінде Шыңғыс хан Таңғұттар елінің бір бөлігін келісілген тиісті алымдарын төлемеген үшін екінші рет шауып, тып-типыл етті. Сол жылы ол өзінің екі әскери басшысын қырғыздар мен кем-кемшжуттардың патшаларына аттандырып, оларға өз еркімен берілуді ұсынды. Бұл кезде қырғыздардың да, кем-кемшжуттардың да жеке-жеке патшалары екеуінін де «инал» дейтін лауазымы болды. Екеуі де маңғол ханына өз еріктерімен бас иіп, тарту – таралғыға деп қыран лашындар жіберді.

1209 жылдың күзінде Шыңғыс хан Таңғұтқа үшінші жортуылға аттанды. Ол Лиань –Цюан патшаның ұлы басқарған бір армияны талқандап, И-Мэнь қамалын алды, таңғұттардың армиясы екінші рет жеңіліп, Хуанхэ өзенінің батыс жағасына орналасқан ел астанасы Чун-син қаласын қоршауға алды. Ол өзен суын бұру арқылы қаланыы суға қарқ қылмақ болып өздері тұрғызған бөгеуді су бұзып кетіп, өз лагері су астына қалған соң амалсыз қоршауды тоқтатуына тура келді. Ол өзінің бір әскери қолбасшысын Чун-син патшасына жіберді, бейбіт мәмлеге келуді ұсынды. Патша оны қабылдап, Шыңғыс ханға өз қызын күйуге берген соң ғана кері аттанды[6,81-83 б].

1.2Шыңғыс ханның қолбасшылық дарыны

Шыңғыс хан 1206 жылы өз мемлекетін құрған соң, елі мен жерін 95 мыңдыққа бөлді. Маңғолдың мыңбасылары ру – тайпа басшылары емес, «мемлекетті құрудағы ерен еңбек сіңірген әскери – саяси қайраткерлер» болды. Олар – өз үлесіне тиген ел мен жердің иесі ғана емес, әскербасылары, бір сөзбен айтқанда, әскери – бюрократиялық мемлекет жүйесінің орта буын өкілдері. Мыңбасылар – ел мен жердің иесі, әскери бас қолбасшы – ханға тікелей бағынады. Сөтіп маңғолдар жоғарыдағы шаралар арқылы іс жүзінде жерге жеке меншік жүйесін орнықтырды, нәтижесінде рулық жүйе ыдырай бастады. Ру – тайпалық және аймақтық мүдделер мемлекеттік орталық мүдделерге бағындырылды[19,9 б].

Шыңғыс хан өз әскері мен әскер басыларына: Әрі мерген, әрі батыр адам әскер бастасын. Қырағын шапшаң, қимылы жылдам ат – көлік қамдасын. Топас, жасаққа жылқы батыр.

Әскери ноян болатындар өздері арып – шаршап, ашығып – шөліркегенде барып басқаның хәлін білетін болады.

Жорыққа аттанардан бұрын ең әуелі баратын жердің алыс – жақынын, жүретін жердің күдір – қиынын нақты біліп, ат пен әскердің күшін теңестіру керек. Күш теңестіруді әлсізден бастаңдар. Қауқарсызы қуаттанса, ширағы шаршамайды.

Жауға аттанар алдында жасақты арала. Әскерлер мен батырлардың ат – көлігін, сауыт – сайманын, киімін тексеріп көр.

Әрбір әскерде садақ, жебе, айбалта, найза, семсермен қоса, қайрағы, ине – жібі, бізі болсын. Осының бірі кем болса, айыпталсын.[1,6 б]

Шыңғыс хан өте күрделі әскери тәсілдерді қолданған. Әрі, жасырын, құпия түрде ұйымдастырылатын оның әскер жасақтау, ұйымдастыру әдістерін шешіп айтып, терең құпиясын ашып білген адам, тарихшы болмаған. Тек қана, қытай тілінде бірлі-жарым дерек әңгімелер жазба түрінде сақталған.Ал, моңғол тілінде күні бүгінге дейін жазба түрінде немесе басқа елдің тарихшыларының жазған еңбектерінен аударған деректердің өзі табылмай отыр.

Сондықтан біз осы тақырып төңірегінде кейбір тарихи шежірелерде айтылған азды-мұзды деректерге сүйеніп, әрі шетел жазбаларынан көзімізге түскендерін негізге ала отырып сөз етпекпіз.

Шыңғыс қаған әсте жас кезінен бастап, әскери іске араласып, қол бастап үйренген. Соған сәйкес ұлыс-елінің ішкі құрылысымен де машықталған әскери бағытқа көбірек негіздейтін. Әрі, ғұмырын басынан аяғына дейінгі уақытты жорық, шабуыл жолында өткені себепті бұдан өре тәсілмен ұлыс-елін басқару уақыт онда болмаған. Шыңғыс қағанның ұлысты бөлу амалымен әскерді басқару тәсілі бұрын-соңды болмаған,.. тосын әдіс еді. Азия құрлығында алғаш рет қолданылған талай – талай айла – тәсілдер Шыңғыстың атымен байланыстырылады. Көшпелі, жабайы кейіптегі маңғолдарды әскери тәсіл – тәрбиеге баулып, нағыз әскери кейіпке енгізіп, қатырдағы қарапайым әскерден басқару биіктегі тумендердін ноянына дейінгі барлық адамдарды бір тәртіпке жұмылдыра білді. Егер тәртіп бұзса қылмыстыны, дер кезінде айыптап, тиісті жазасын қолдану, ақыл – кенес беру арқылы жөнге салып отырады. Осы бір темірдей берік, қатаң тәртіп арқылы қоластындпағы халқы ойлаған мақсатына бір адасдай жұмыла кірісті. Ханның алдында шәлке мінез танытуға сақтанды. Соның нәтижесінде Шыңғыс хан адам баласының ойына келмейтін ғажайып ерліктерге қол жеткізді.

Шыңғыс ханның әскерінің саны он бір туменнен он бес туменнің арасында болған. Шығыста Корейдің батысына дейін, батыста Кавказ таулары мен Үндістанға дейінгі кең өлкені иеленіп, сансыз қалың ел мен ұлысқа билік жүргізген дейді.

Оның әскерінің он, жүз, мың, тумен деп.. өрлей сатылап келетін. Он адам ең төменгі билік, он адамның ішінен біреу басшы болады. Он төменгі биліктіні біріктіріп бір жүздікті құрайды. Ондық биліктілердің ішінен ең мықты біреуін жүздіктің басшысы сайлайды. Он жүздіктіні біріктіріп, бір мыңдықты құрады, жүздіктің басшыларынаң мыңдақ бысшысы етеді. Он мыңды біріктіріп, бір туменді жасақтайды. Мыңдықтың басшыларының мықтысынан туменнің ноянын сайлайды. Мұңдағы тәртіп тумен ноянынан ондық әскеріне дейін бірдей қолданылады. Әсккери тәртіпті бұзса, түгел адам бір жаза тартады.

Өстіп Шыңғыс хан өз әскерін қатаң тәртіппен басқарып, ұлыс-мемлекетінің ісі үшін жанын аямаған, қатарындағы серіктеріне де соны талап еткен. Әйтсе де адам қолынан келмейтін іс жүктемеген. Осы жөнінде Шыңғыс хан өз әскерінің қол басшысына: «Әскердің басшысы блу деген ашуға, шөлдеу, шаршау кездерде қол астындағылардың қамын ойлау, өзгелерді ең әлсіз шаршағанын деңгейінде қанықтыру», - дейді.

Шыңғыс хан қолбасшылық етіп, жорыққа шыққанда неғұрлым кең өлкені қамтуды мақсат етеді. Сол үшін мынадай үш тәтілді тұтынады: Біріншісі әскердің азық – түлігін оңай жолмен жеткізу; Екіншісі иеленген жеріне сырттан келетін азық – түлік, дүние – мүліктің жолын кесу; Үшіншіден соғыстарда үнемі жетек атпен жүруді алға қояды. Және де соғыс – ұрысқа кірерде алдын – ала жоспар жасайды. Жасаған кездің өзінде тек жақынды ойлап қана алғашқы шабуылды қалый ұйымдастыру төңірегінен асырмайды. Бірақ, әскер аттындырған сайын міндетті түрде бұйрық шығарып, әмір береді. Соғыс сайые бір жаңа тәсілді қолданады. Төтенше тәсілді қолданар боллса, оны да сол кездің жағдайына сәйкестіреді. Қандай бір жағдай да жазбаша бұйрық қолданбаған. Әскер аттанғаннан кейін жолын барлап, келесі бұйрықты шығарып отырған.

Жауға кіргенде әскерінің соғысу тәсілі көбінде ең әуелі үш-төрт шамалы оқ жұмсау, жеңе алмастай болса, дереу артқа шегініп, жаудың әскерін неғұрлым өз бекіністеріне жақын келтіру. Егер жаудың әскері қуып келмесе, олардың бекіністерін қоршауға алу сияқты тәсілдерді қолданады. Жаудың әскерінің саны айрықша басым болса, тіпті ұрыс ашпастан екі-үш күндік жерге дейін шегініп, жолай екіге бөлініп, кезіккендерді бағындырып алу амалын ойластырады. Бұл да қолдарынан келмесе онда жаудың әскерінің ыдырап, бөлінуін күтеді де, бөлінген тұсын пайдаланып, жеңіске жетеді. Және де жаудың қолға түскен әскерлерін салып, өздері қатын – балаларына дейін қаруланып, алыстан тобырды көбейтіп, бақылап тұрады. Немесе адас сұлбасын жасап, алдарына салып жүру тәсілін де қолданған.

Жаудың әскерінің саны көп жеңе алмастай болса, жауды қашып шығуына мүмкіндік жасап, қашқандарын қуалап өлтіру амалын ұстанған. Мұны көбінде жоғарыда айтқан шырға салу тәсілімен қоса қолданып, мықты алғыр әскерлерге тасадан барып, жау әскерінің екі бүйірінен соққы беру арқылы іске асады. Және де қандай бір қала – бекет кезіксе , сырттай қоршауға алып, іштен – сырттан өтетін жолдарды жауып, күндіз – түні тоқтаусыз соғысу арқылы қоршаудығылардың мазасын кетіріп, әбден тозып, шалдыққанға дейін тыным бермейді. Сөйтіп, іштегі жау оңай қолға түсетін халге жеткен кезде, сырттан кезекпен оқ атылып, кезекпен тынығып алған әскері жеңіл жеңісек жетеді. Мұның сыртында өзен –суларды бөгеп, қалаға ағызу, қала қорғанының іргесін қазып кіру, саты жасап, қорғаннан асып түсу сияқты көптеген тәсілдермен қалаларды басып алады. Әсіресе, мықты күзетілген қала – бекеттерді алу әдісіне ерекше шеберленеді.

Тас ататын сайман жасау арқылы, осыған дейін ешбір жерде болмаған түрлі тас, оқ – саймандарды қолданысқа енгізді. Мысалы: Сартуыл ұлысының Нишапур қаласын қоршауға алған кезде, Толұйдың жарлығымен шідір серпер деген тасатқы сайман үш мың, өрт қойғыш май түйдек ататын жеті жүз домба, қроғанға өрмелейтін төрт мың саты, тас оқ екі мың жасатады.

Сол кезде маңғолдар үлкен – кішісіне қарамастан, түгелдей садақ тартып, аң аулауға машықтанған болатын. Әуелі төрт – бес жастағы балаларына дейін ат мініп, өздеріне шақ келетін садақ – жебе ұстап, оны атып үйренетін. Әйелдері де еркектермен тең ат мініп, асау үйрететін, садақ тартатын.

Маңғолдардың негізгі қаруы садақ, қылыш, қанжар, найза, қажетті кезде сауыт, дулыға қолданатын. Мініс атына да сауыт салатын. Және де ұшында қармағы бар ұзын сүмбі ұстайтын. Оны көбінде ат үстіндегі адамды түйреп тарту, құлатуға пайдаланатын. Бір адам үш қорамсақ толы жебе асынатын. Жебелері төрттен бес қарыс ұзындықты, ұшына екі қырлы түйреуіш қолданылатын. Мініс аттарына арнайы азық – шөп дайындамайтын, жол бойы өрісті керектенетін. Әр әскердің екі азық қорзыны болатын. Оның біріне сусын, біріне құрғақ тағам салып алып жүретін. бұл жөнінде кейбір тарихи жазбаларда: «Әскер адамның жүректілікті сақтауы, сауда адамның дүние – мүлкін жйнаумен бірдей» деп келтіреді.

Маңғол әскерінің әрқайсысы үштен – төртен мініс ат ұстайтын. Жорықтарда өзен – көлдерден өтуге, әрі атты әскерге қолайлығын ескеріп, әрбір әскерге тұлып – қоржын асып жүруге міндеттелетін. Үлке өзен, көлдерден өткен тұлыпқа қару – жарақ, киім – кешектерін салып, оны ат құйрығына байлап алатын. Кей – кейде осындай үлкен тұлыптарға адамды отырғызып, өзен – судан өткен кездерді де болатын.

Шыңғыс ханның ісін жалғастырушы сенімді әскер жасағы мен күзет әскерлерінің құрылымы және де барша әскерінің үш қолының жасақтау тәсілі бәрі – бәрі атты әскерінің соғыс тәсіліне ыңғайлы етіп жасаған.

Оны басқаруға, жеке – жеке жорыққа аттандыруға тіптен жеңіл әрі қандай бір іс – қимылға жұмылдыруға оңтайлы болатын[7,192-196 б].

Моңғол-түріктер өздерінің бүкіл өмірін әскери қызметке арнады. Олар өте жақсы атты садақшылар болды. Шайқаста олар тас ататын машиналарды, түтіндеткіштерді қолданды. Күндізгі ұрыста белгі ретінде ысқыратын жебелерді, ал түнде түрлі түсті фонарларды пайдаланды. «Ақылға сыймастай шапшаң, табанды әрі үнсіз, олар тек бұйрық арқылы ғана қимыл жасайтын сияқты», - деп жазды сол кездегі тарихшылар[3,55 б].

Маңғол-түріктер қолбасы іріктеуге де аса үлкен мән берді. Қолбасыны таңдағанда ең алдымен қойылатын талап: олардың шығу тегі, жасы, қызметі емес, жеке бас қасиеті, әскери бейімділігі, асқару қабілеті есепке алынып отырды. Сүбедей 25-ке толғанда, он мың әскерге басшылық жасады, өз өмірінде 82 шайқасты табысты өткізіп, 65-інде жеңіске жетті. Шыңғыс хан былай деді: «алғырлар мен табындыларды әскер басқаратын бек қылдым, табынды еместерді, жасықтарды мал бағуға жібердім...» [Владимиров Б.Я. Общественый строй монголов, Л, 1934, 95-бет]

Стратегиялық формалардың өзіндік ерекшеліктері болды және ол әр түрлі болды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: жалтырып кетуі, яғни былайша айтқанда, қорғанысы мықты жерлерді айналып өтуі, стратегиялық басшылққа ие болу, стратегиялық бұзып-жару, өлкелерді жеке-жеке бөлек жаулап алу (Повольже, Солтүстік Шығыс Русь, Оңтүстік-Батыс Русь, Орталық Европа, оның ішіндегі жеке-жеке аудандар: Рязань князьдығы, Владимир князьдығы т.с.с), жаудың бір жақ қанатынан және барлық жағынан бірдей шабуылдау, әдей шегіне отырып, қарсы шабуылға шығу, жауды толық талқандағанша артынан қудалау.

Маңғол-түріктердің негізгі стратегиялық іс-қимылы негізгі шайқастардан жалтарып кету болып табылады.

Маңғол-түрік әскерінің тактикасында өзіне ғана тән көптеген ерекшеліктері болды: жақсы ұйымдастырылған әскери барлау, өз әскерлерін тактикалық жағынан бөлу, маневрді жұрыс ұйымдастыру, шайқасты басқара білу[3,55-56 б].

I. Тарау. ШЫҢҒЫС ХАН ҚҰРҒАН ИМПЕРИЯ

2.1Шыңғыс ханның жаугершілік саясаты

Шыңғыс ханның төңкерісі қоғамды түбегейлі өзгертті. Енді қоғам тек бір ғана мақсатқа – жаугершілік жорықтарға бер бұрды.

Жаулап алу, жаугершілік ауадай қажет еді. Бұл өзі бейбіт көшпенділіердің елі болатын. Бірақ, олар әп-сәтте жорыққа аттануға сақадай сай және өздерінен 800 жыл бұрын өмір сүрген Ғұндар секілді ат құлағында ойнаған жауынгерлер еді[13,98-99 б].

Шыңғыс хан ақылы мен күш-қуаты ғана емес, сондай-ақ өткем мінез-құлқы және айрықша мақсаткерлігімен де ерекшеленетін. Алға қойған әлдебір мақсатының орындалуы оны тоқтата алмайтын, ол үнемі басқа, одан да биік мақсатқа ұмтылатын. 1206 жылы хан тағына отырып, Моңғолияны біріктіріп, іргетасы берік мемлекет құрған соң, ол өзінің әскери талантын сыртқы жауларына қарсы пайдаланды. Оған тағдыр бұл жолда да өз көзімен қарады.

Шыңғыс хан өз ғұмырында ірілі-ұсақты көптеген жорықтар мен шапқыншылықтар жасады. Бірақ мынадай бір жағдайға назар аударған жөн.

Ол өзінің мәдениетті елдерге қарсы алғашқы жорығын 1205 жылы сол кездегі Қытайдың солтүстік батысындағы Си Ся таңғұт мемлекетіне (982-1227) бастады. Рашид ад – Дин бұл жорық жайлы былай әңгімелейді: «Шыңғыс хан өз әскерін тәртіпке келтірді де, таңғұт деп аталатын Кашин облысына қарсы жорыққа шықты. Олар осы облыстан аяқ басқанда, онда ең алдымен Лигили деп аталатын мықты бекіністі қамалға тап болды. Олар оны қоршап, аз уақыттың ішінде басып алды. Онда оның қабырғаларын да, іргетасын да бәрін қиратты. Олар бұдан шығып, Клин-Лоши деп аталатын қалаға аттанды, ал бұл өте ірі қала еді, олар оны да басып алып тонады. Бұдан соң Таңғұттың бірқатар басқа облыстарын басып алып, тонап, сол өңірден олжалаған малдың бәрін өздерімен айдап әкетті. Бұдан соң ұлан-ғайыр әскери олжамен сан жетпес түйелер, басқа да малмен кері қайттыда, Шыңғыс ханға келіп, аяғына құлдық ұрды ».

Сол жылы Шыңғыс хан керемет байыды. Моңғол дәстүрі бойынша «Жоғардан төменге дейін әрбір адам өз олжасы қанша болса да, оның оннан бірін ханға тарту үшін қалдыратын».

Осыдан жиырма жылдан астам уақыттан соң өз өміріндегі соңғы жорыққа аттанды. Тағдырдың бұйрығымен бұл да таңғұттарға қарсы жорық болды. Бұл жолы Шыңғыс хан сол жақта өз ажалына тап болды. Шындығында да, «тағдыр жебесіне қарсы тұрар қалқан болмайды» екен.

Шыңғыс ханның оңтүстігіндегі, оңтүстік- шығысындағы және солтүстік-батысындағы мәдениетті көршілеріне бастаған соғысы ұзаққа созылды. Қытайлық авторлар есептегендей, моңғолдардың таңғұт мемлекетін басып алуына жиырма екі жыл, Цзинь әулетінің Чжурчжэн мемлкетін алуға (солтүстік Қытай) – жиырма үш жыл, Оңтүстік Сунды (яғни бүкіл Қытайды) басып алуына қырық төрт жыл қажет болыпты.

Шыңғыс хан Цзинь мемлкетімен соғысуға мұқият дайындалды, қолындағы барлық әскери күшін жұмылдырды. 1211 жылғы наурызда моңғол әскері Шыңғыс ханның өзінің басқаруымен Си Ся таңғұт мемлекеті жағынан чжурчжэн империясына батысынан басып кірді. Моңғол қолбасшысы Жебе басқарған қолы шекаралық қамалдарды басып алып, ел ішіне қарай сұғына ілгеріледі. Сол кезде Шыңғыс ханның ұлдары-Жошы, Шағатай мен Үгедей Шаньси провинциясындағы Ұлы Қытай қорғанынан солтүстікке қарайғы алты Цзинь округін басып алды.

Чжурчжэндер шегінді де, үш-төрт жүз мың адамды орасан көп әскерін Ехулин жотасының баурайына шоғырландырды. Моңғолдар жетіп келісімен, қырғын шайқас басталды. Моңғоладардың қалай шайқасқанын Марко Поло былай суреттейді:

«Жаумен шайқасқанда былайша басын түседі: жаудан қашудан ұялмайды, қашып бара жатып жалт бұрылады да оқ жаудырады. Аттарын өзі қалаған жағына бұрылуға итше үйреткен. Олар шегінгенде, қашып келе жатып та жаумен бепе-бет келгенде ғажайып шайқасады; артқа жалт бұрылады да, оқ атады. Жаудың аттары мен адамдарына дәл тигізеді; ал жау болса, оларды берекесі қашып, жеңілдіге санап, қамсыз қуғандықтан, аттары оққа ұшып, қатары селдіреп, өздері жеңіледі. Татарлар жаудың аттары да, адамдары да азайғанын көрген соң кері бұрылады да, керемет батылдықпен шайқасып, жауын талқандайды да жеңіске жетеді».

Моңғолдар талқандаған армияның Цзинь мемлекетінің ішкі аудандарына ең алдымен оның астанасына ұмтылды. 1211 жылы күздің басында моңғолдар Цзинь әскеріне тағы бір елеулі соққы берді. Бұл жеңіс Шыңғыс ханға Пекинге жол ашты. Сөйтіп 1211 жылы қазан-қарашада моңғол атты әскерінің алдыңғы шебі қазіргі Пекиннің іргетасында тұрды.

Алайда маңғолдар жақсы бекінген қаланы қоршамай, Цзинь өңірінен кетті.

1212 жылғы көктемде маңғол әскері шабуылды қайта бастап, Шыңғыс ханның өзі және үш ұлы басқарған үш саппен Цзинь еліне аттанды. 1212 – 1213 жылдары маңғолдар бір қатар жеңіске жеткенімен соғыс әлі аяқталмаған еді.

1214 жылдың басында Шыңғыс хан Цзинь билеушісіне елші жіберіп, екі ел арасында бейбітшілік орнатады. Алайды бейбітшілік ұзаққа созылмай бей айдан соң қайта жанданады.

Шыңғыс хан әскері қайтадан Солтүстік Қытайға аттанады. Маңғолдар жүздеген қалаларды алып, 1215 жылы Пекинді де алады. Сөйтіп Солтүстік Қытайдың астанасына айналады және Ханбалық атына ие болады, бұл «Ханнын қаласы» дегенді білдіреді.

Цзинь империясын жаулап алудың бірінші кезеңі осымен аяқталады. 1216жылдан бастан Шыңғыс ханның назары батысқа ауа бастайды[1,44-49б].

Ø 1217 жылы Цзинь имнериясымен соғысуды қолбасшысы Мұқылайға тапсырады. Алайда Мұқылай 1222 жылы елу төрт жасында Қытайды көп бөлігін бағындырмай қаза табады. Бүкіл Қытайды бағындыру тек 1227 жылдың жазында Шыңғыс мұрагерлері қол жеткізді.

Ø 1218 жылы Жебе бастаған жиырма мың жасақ Кушліктің наймандарын ұстау үшін Жетісуға аттанады.

Ø 1219-1220 жылдар арасында бүкіл Сырдарияның бойындағы қалалар мен қыстақ кенттер моңғолдардың қол астына түседі

Ø Сыр бойындағы қалалардың қарсылығын жеңгеннен кейін Шыңғыс-ханның әскерлері Орта Азияның ішіне баса көктем еніп, 1219 жылдан 1221 жылға дейін моңғолдар бүкіл Орта Азияға ойран салып өтті.

Ø 1220-1221 жылдардағы қысқа жорықтардың нәтижесінде моңғолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядағы соғыс қимылдарын аяқтады. 1221 жылдың көктемінен бастап соғыс Хорасан, Ауғанистан және Солтүстік Индия мемлекеттерінің жеріне ауысты.

Ø Сонымен, 1219 – 1224 жылдардағы моңғолдар шапқыншылығы нәтижесінде Қазақстан мен Орта Азия Шыңғыс-хан империясының құрамына кірді. Ұлыстардың құрылуы.

Қорыта келгенде, Маңғол империясының құрылуы дуние жүзі тарихындағы бірден – бір оқиға болды. Маңғол халқының өзіне бұл жаулап алушылықтың түкке қажеті болмады және ол одан ешқандай пайдалы нәтиже шығармады.

Маңғолдардың 129 мың әскерінің 101 мыңы Маңғолияға оралды. Жаулап алған елдерде қалған 28 мың маңғол өз ұлтының қасиетін жоғалтып, жергілікті халықпен тез сіңісіп кетті.

2.2 Шыңғыс ханның әскерінің соғыс өнері

Көшпенді малшылар атты әскердің негізгі базасы болды. Маңғолдардың әскери күші жылқы санымен анықталды. Негізгі міндеттерді жылқыны аман сақтау болып табылады.

Тайпалық және рулық ақсүйектерге құрады. Бағындырған жерлерінде маңғол гарнизондары тұрды. Жергілікті халықпен асссимиляцияға ұшырау үшін белгілі бір уақыттан кейін гарнизондар ауыстырылып отырды. Сауданың дамуы үшін және әскери бағытта, яғни әскери мақсатта жолдар салынды. Аралық станциялары жалғастырылып отыратын ұшқыр почта құрылды. Мәліметтер мен бұйрықтар күніне алты жүз шақырымдық жылдамдықпен, атты эстафета арқылы жеткізіліп тұрды [3,39 б]. Әскерде қолына қару ұстай алатын барлық маңғол қызмет етуге міндетті болды. Бұл жеңіл қаруланған щығыс көшпенділердің атты әскері болды.

Нөкер жасағының негізінде, ақсүйектер мен мықты жауынгерлерден арнайы гвардия құрылды. Бұл гавардия барлық маңғол тайпаларының үстінен бақылау орнатты. Шыңғыс ханның айтуынша, алғашында гвардия түнгі күзеттегі 80 жауынгер мен арнайы күзеттегі 70 жауынгерден тұрды. Кейін оның бұйрығы бойынша, барлық мыңдықтардан іріктеліп алынған жауынгерлерден «ауыспалы гвардия» жасақталды. Шыңғыс хан былай бұйырды: «ауыспалы гвардияға барлық ноян, мыңбасы, жүзбасылардың және ақсүйектердің балалары тартылсын. Ноян балалары өздерімен бірге он жолдасын және бір кіші бауырын, жүзбасылардың балалары бес жолдасы мен бір кіші бауырын, ал онбасылардың балалары үш жолдасы мен бір кіші бауырын ертіп келуге міндетті. Олардың барлығы өздерімен бірге әскерге қажетті заттарды ала келуі тиіс». Осы есеппен «ауыспалы гвардия» сарбаздарының саны он мыңға жетті.

Әскер жасақтау кезінде әрбір он үйден, қажеттілік бойынша, бір немесе үш жауынгер шығуы тиіс болды, әрі олар өздерін-өздері азықпен қамтамасыз етуге міндетті болды. Бейбіт уақыт кезінде қару-жарақ арнайы орындарда сақталды. Ол мемлекет меншігі болып есепителді. Жорыққа шығар алдында жауынгерлерге үлестіріліп берілді. Жорықтан қайтқанда әр жауынгер өз қаруын қайта өткізуге міндетті болды. Жауынгер жалақы алған жоқ, қайтап өздері мал санына қарай, салық төлеп отырды (әрбір жүз бастан бір бас). Соғыс кезінде түскен олжадан әр жауынгерге бірдей үлес таратылды. Олжаның бір бөлігі ханға апарылуға тиіс болды. Жорық арасында жауынгерлер қоғамдық жұмыстарға тартылды. Аптасына бір күн олар ханға қызмет жасауға міндетті болды[3,40 б].

Маңғолдардың жеңістен - жеңіске жеткізген олардың соғыс өнері. Бұл ежелгі, протомаңғолдардың келе жатқан үлгі. Мысалы, ежелгі түреі салты бойынша ер бала ана құрсағынан жауынгер болып тууға тиісті

Көшпенділерге бес қаруын асынып ел қорғау бала жасынан беріледі. Ұлдары тұсаын қиғанда жебе оғына сүйеніп тұратын болған. Бұл туралы Қытай жылнамаларында: Ғұндардың жас өспірімдері үзенгіге аяғы жетпейтін кезде - ақ қой, серкеге мініп құс, тышқанды дәлдеп атуға машықтанған. Сөйткен балалар жігіт болғанда садақ асынып сайлауыт сарбаз болады. Жайжылықта малын бағып жүре береді. Жаугершілік болған жағдайда барлық адам соғысқа аттанып жортуылға шығады. Көшпенділердің ер балдары бес жасынан шыбық мініп сабау қамшылап, садақ атып, жауын жеңіп ұран салып атойлап алға ұмтылып ойнайды. Далалықтардың көздері алыстағыны шалады. Ойнап жүргеннің өзінде жеңілүді жек көреді, біреудің астына түсіп қалуды кек көреді«жебе тартса бірді түсіріп, жағаласа кетсе бірді жығуды» армандайды. Көшпенділердің ұлдары көзін ашқаннан бастап осылайша ерлік мектебінен өтеді. Маңғол аттылары да осы өмірдің туындысы. Бірақ далалық салтаттылардын орта ғасырлық теңдесі жоқ армия құру оңайға тускен жоқ. Ол үшін Шыңғыс ханға қырық жылға жуық уақыт кетті. Әлемді дүр сілкіндірген Шыңғыс хан әскерінің өсіп жетілүінің бес кезеңге қарастырса болады.

Бірінші кезеңі:Тимучин 16 жасында (1178ж.)өз бетімен алғаш атқа қонып, жау айдап кеткен сегіз сары құла жылқысының соңына түсіп келе жатып жол-жөнекей келешек ұлы қолбасшыларының бірі Боғорчыны кездестіріп екеуі Тимучиннің жылқысын жау қолынан құтқарған оқиғадан басталып, 1182 жылы Хамак моңғол ұлысының әскери жүйесін қайта құрастырып бастағанға дейін қамтиды. Бұл кезеңде Тимучиннің қарулы тобы тек оның інілері және достары Боғорчы, Зерме қатарлы санаулы адамдардан құралды. 1178 жылы Тимучин ауылы Бурге қабағында отырғанда үш жүз меркіт жасағы Тимучиннің ауылына шауып Тимучиннің жаңа түскен жас жары Бөрте, Белгутейдің анасы Сәжігүлді қолға түсіргенде Тимучиннің төңірегінде тек жоғардағы санаулы адамдар ғана болғандықтан меркіттерге қарсылық көрсете алмады. 1179 жылы керейіттің Тоғорыл ханы, Жажирдайлық Жамұқамен бірлесіп меркіттерге қарсы аттанады. Үштік одақ меркіттерді жеңіп, Тимучиннің қабырғасы қатайып, 1181 жылы Жамұқадан бөліне көшті. Бұл көшу Хамаг маңғолдың шаңырағын қайта көтерудің бастамасы болды. Нәтижесінде Нирун моңғол тайпалары Тимучин төңірегіне топтасып Хамаг моңғол ұлысының шаңырағын қайта көтеріп, Тимучинді хан сайлады.

Екінші кезеңі:осы оқиғадан бастап 1204 жылы көктемде Найман жорығына аттанғанға дейін қамтиды. Тимучин хан сайланған соң моңғол мемлекетінің ресми армиясының негізі қаланды деп қарастыруға болады. Арқай Хасар, Тақар, Сүкекей, Чауырхан төтеуіне елінің шекарасын күзету міндетін жүктеді. Сөйтіп ол Найман жорығына аттанар алдында әскери жүйесін түбегейлі өзгертті. Осымен Тимучиннің әскерінің өсіп-өркендеуінің үшінші кезеңі басталды.

Үшінші кезеңі:бұл кезең Тимучин бастаған моңғол әскерилерінің басқару жүйесінде жүргізген түбегейлі реформациямен айшықталды. Тимучин Найман жорығына аттанар алдында бұрынғы рулық «хурен» жүйесінен бас тартып өзінің әскери стратегиясында алғаш рет ондық, жүздік, мыңдық жүйесін енгізді. Үздік мыңбатырлар жасағын жасақтау әрі басқаруды інісі Хасарға тапсырды.

Шыңғысханның түбегейлі реформациясының арқасында жаңадан бас көтеріп келе жатқан моңғолдар наймандарды жеңеді. Ендігі жерде моңғол үстіртінде іс жүзінде Тимучин бастаған моңғолдарға тең келетін күш қалмай барлығын моңғол тобының астына бас қосуға мәжбүр етті.

1206 жылы Их Моңғол мемлекетінің құрылуы қаһарлы моңғол армиясын құрудың аса маңызды төртінші кезеңі болды. Ұлығ Маңғол ұлысы құрылуына байланысты Шыңғыс ханның қарулы қолы құрылымдық қолы өзгерістерге ұшырады. Нәтижесінде маңғолдар әскери жүйеде орын алып келген ру, тайпалық бұйығушылықты артқа тастап, Рене Груссе айтқандайын мемлекет командалық бір тудың астында бір полк болып жұдырықтай жұмылдырылды. Маңғол армиясы атты әскерлерден құралды. Темірдей тәртіп, әскердің қуаты болса, маңғол жабысы атқа қонған әрбір маңғол сарбазының ер қанаты еді. Маңғол армиясы «Төмөр морин цэрэг» «Темір құрсанған атты әскер» деп аталады.

Маңғолдың атты әскері ауыр жеңіл атты әскер деп екіге бөлінеді. Ежелгі түркілер сияқты моңғол әскерлері де ер қаруы – бес қаруын: (садақ, ысқырма жебе, сауыт, найза, қылыш, семсер) асынады. «Кім аттан жығылса, - деді Шыңғыс хан, - ол қайта шайқасқа кіре алмайды. Тіпті тұрып кеткен күннің өзінде, жаяу жүріп атты әскерді қалай жеңбекші?». Сол себепті маңғолдардың әскери күші жылқы санымен анықталатын. Атты әскердің негізгі міндеті өз жылқысын аман – есен соғыс алаңынан шығару болып табылатын[3,36 б].

Маңғол үшін бесінші кезеңі ауыр болды. Ат үстінде жүріп дала соғысында жаттыққан моңғолдар үшін қаланың қорғаныс, бекіністерін алу оңайға түскен жоқ. Шығыс Цзин жорығы моңғолдарға үлкен сабақ болды. Бұл жолғы жорық Шыңғыс хан армиясы және бір реформаны талап етті. Аталмыш кезең моңғол армиясы қала қамалдарды алу әдісі айласымен қоса отты қару игерумен ерекшеленеді[2,54-58 б].

Сөйтіп әскерді басқару жақсы жолға қойылды. Барлау жүргізілді, қарулануды, басқа да қосымша шаралар арнайы адамдарға тапсырылды. Олар дыбыс және әр түрлі түсті жалау арқылы бұйрық беруді менгерді.

Қатал тәртіп тапсырманың уақытында орындалуын қамтамасыз етеді. Әрбір жорық алдында байқау өткізіліп, онда әрбір жауынгердің қару-жарағы, торсығы мен инесіне дейін тексерілді. Жорық кезінде артта келе жатқан салт атты жауынгер алдыңғы бөлімдегілерден түсіп қалған затты алуға ерінсе, өлім жазасына кесіледі. Ұрыс кезінде жолдасына көмектеспеген кінәлі да өлім жазасына кесіледі.

Маңғолдар сол заманғы озақ техналогияны пайдаланды. Олар оны қытайдын алған болатын. Батыс тарихшыларының айтуы бойынша Маңғол әскерінде 160 кг ауырлыққа дейінгі тасты бірнеше жүз адымға лақтыра алатын деп атап кеткен.

Маңғол әскері үш бөлімнен тұрды: оң қанат, сол қанат, орталық. Әрбір бөлімнің өз алдына шебі болды. Мұнымен қоса, жалпы алдыңғы шеп және резерв болды. Әскери тәртіп өте мықты болды, мұнымен қоса Маңғол-түріктердің әскери тәртібі майданды тоғыз қатарға дейін бөлшектей құрды. Күшті орналастыруға орталыққа қарағанда екі қанаттың мықты болуы ескерілді, бұл қарсыластарын қоршап алуға мүмкіндік берді. Әскердің негізгі бөлігі өте шапшаң қимылдады. Шайқас даласына үнемі қатар сайын қосымша күш жіберіліп отырды[3,42].

Әскери тәртіп өте қатал болды. Шыңғыс хан былай деді: «Жүз мыңдық әскерді басқарған қолбасы өз ханының бұйрығын бұлжытпай орындауыға міндетті. Орындамаған жағдайда жазаланады, тіпті өлім жазасына дейін кесіледі». Шыңғыс хан әскербасыларына арнап арнайы заң шығарды. Онда әскерді қолай басқару, қамалды қалай алу, соғысқа қалай дайарлану әдістері қарастырылады. Бұл тәртіп бойынша қолбасылар жауынгерлерінің қару-жарағын текксеруге міндетті болды. Қару-жарақ соғыс алдында мұқият қатаң тексеруден өттетін[3,42-43 б].

Шыңғыс хан ұлыстарды өзінің балалары мен жақын туыстарына үлестірді. Ұлыс басшыларының көптеген міндеттері болды, соның ішінде ең бастысы-әскери қызмет атқару. Ұлыс басшысы бұйрық алысымен, өз әскерімен келіп жетуге тиіс болды. Ұлыс көлемі үй саны мен жауынгер санына байланысты айқындалды. Әрбір ұлыс басшысы өз руымен ханға ант беріп тұрды. Әскер басылары өзіне тәуелді ету үшін, олардың қызметін де мұраға қалдыратын қылып, әр ұлысқа бөліп берде де, оларды ноян деп атады. Нояндар ұлы басшы- ханға бағынды. Хан тек «ақсүйектер» арасынан, яғни Шыңғыс ханның тұқымынан сайланды. Өз иелегіне басшылық жасау үшін әр ноян өз ханынан жарлық алды[4,59 б].

2.3 Шыңғыс хан құрған мемлекет

Шыңғыс хан империясы – Шыңғыс хан құрған мемлекет. 1189 – 1206 ж. аралығында болған қиян-кескі соғыстардан кейін Шыңғыс хан Алтайдан Қытай қорғанына дейінгі аймақта тіртұтас мемлекет құрды және ол өз мемлекетін әрі қарай кеңейте бастады.XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақстан далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеушілерінің арасында басқа тайпаларға өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен сипатталады. Осы күрестің барысында маңғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғысхан) Орталық Азия тайпаларың біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы ең құдіретгі жаулап алушыға айналды. Керейіттер ханының наймандармен, маңғол тілдес татар және меркіт тайпаларымен соғыстарында Темучиннің атағы шыға бастады, ол соғыстарға Ванханның вассалы ретінде болашақ Шыңғысхан белсене қатысты. 1207 ж. ол Сібірдегі орман жұртын бағындырғаннан бағындырды.

Орман халықтарынбағындырған соң, онда айтарлықтай байлық жоқ еді. Батыстың бір бөлігінде жатқан мұсылман өркениеті тым алыс еді. Сондықтан маңғолдар өздерінің алғашқы назарын Гоби шөлінің арғы жағындағы бүгінгі Солтүстік Қытайға бұрды. Ондай ауқымды шапқыншылық үшін жаңа машықтарды меңгеру қажат болды. Осының салдарынан маңғолдар қалаларды басып алу өнерін менгерді. Шыңғыс ханның алдында енді өркениетті үш алпауыт мемлекет тұрды: Цзинь – Маньчжур, Си Ся (Таңғұт) және Сун патшалықтары. Сун патшалығы шалғайда жатқандықтан ол өз назарын Си Ся мен Цзинь патшалығына бұрды[13,103-104б], сөйтіп 1207 – 09 ж. Таңғұт (Си Ся) мемлекетіне үш дүркін шабуыл жасап, жаулап алды. Шығыс Түркістандағы ұйғырлар мен қарлұқтар Шыңғыс ханға қарсылықсыз бағынды. 1211 ж. өзінің ежелгі ата жауы Алтын (Цзин) еліне қарсы аттанып, бес жылдың ішінде бұл елдің басты бекіністерін басып алып, мол олжаға батты. Алайда бұл жорық соңына дейін жеткізілмеді. Жалайыр Мұқылай ноян бастаған 60 мыңдық әскерді Қытайға қалдырып, Шыңғыс ханның өзі 1216 ж. Қарақорымға қайтып оралды. Көп ұзамай батысқа қарай жорықтар ұйымдастырылды. Жебе ноян бастаған әскер найман ханы Күшлікті өлтіріп, Іле, Жетісу аймағын билеп тұрған Қарақытайлар мемлекетін бағындырды. 1211 жылы Жетісуға маңғолдардың алғашқы келуі сол оқиғалардың салдарынан болған еді. Бірақ олар ұзақ уақыт болған жоқ, ейткені Шыңғысхан оларды солтүстік Қытай жеріндегі Цзинь империясымен соғысуға кері шақырып алды. 1216 жылы бұл науқан ойдағыдай аяқталғаннан кейін маңғолдар Батысқа қарай жылжуын қайтадан бастады. Шыңғысхан өзінің үлкен ұлы Жошыға қыпшақтарға қашып барған меркіттерді қыруға, ал сенімді қолбасшыларының бірі Жебе-ноянға Күшлік-ханды жазалауға бүйырды. 1218 жылы Күшлік-хан талқандалды да, маңғолдар оның Жетісудағы иеліктеріне кірді, оларды христиан наймандар мен буддистердің қысымынан қатты зардап шеккен жергілікті мұсылман тұрғындары қуана қарсы алды. Күшліктің иелігіндегі жерлердің шегіне кіргеннен кейін маңғол қолбасшысы Жебе-ноян жаршылар арқылы хабарлатып әскерлерге бейбіт тұрғындардың мүлкіне тиісуіне тыйым салынсын, ал мұсылмандарға найман билеушілерінің тоқтатқан жария түрде құдайға құлшылық ету құқығы қайтарылсын деп бұйрықберді. Қашып кеткен Күшлікті маңғолдар Бадах- шанда қуып жетіп, басы алынды. Сөйтіп, Шыңғыс иеліктері Хорезмшах мемлекетіне таяп келді. Жошы-хан Қазақстанның Торғай далаларында меркіттермен шайқасып, оларға күйрете соққы бере ыдыратып жіберді. Бірақ келесі күні оған Хорезм шахы Мұхаммедтің 60 мындық әскері шабуыл жасады, ол Сырдарияның төменгі ағысындағы Женттен қазіргі қазақ далаларында мекендеген көшпелі қыпшақтарға жорыққа шыққан әскер болатын. Бұл шайқаста ешқайсысы жеңіске жеткен жоқ. Бірақ жалпы алғанда бұл кездейсоқ қақтығыс хорезмшахқа қатты әсер етті, В. В. Бартольдтің пікірінше, Шыңғысхан 1219-1221 жылдары хорезмшахтардың мемлекетін шапқан кезде оның маңғолдармен ашық шайқаска неліктен шықпаған себептерінің бірі осы болған. Ал бұдан әрі маңғол-хорезм қатынастары барған сайын шиеленісе берді де, соғысқа әкеп соқты.Шыңғысханның жеткен жеңістері туралы хабар Орта Азияда алуан түрлі пікірлер туғызды. Хорезмшах Маңғолияға бірінен соң бірін - екі елшілік аттандырды. Өз тарапынан Шыңғысхан да елшілік жіберді. 1218 жылдын көктемінде хорезмшах Мұхаммед осы елшілікті қабылдады.

Содан көп кешікпей Шыңғысхан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500 түйеден тұратын керуенде маңғол жансыздарын қоса есептегенде барлығы 450 адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарға келіп жетті. Отырардың билеушісі қыпшақ Ғайыр-хан Иналшық көпестерді тыңшылық жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырып, керуенді тонап алды. Шыңғысхан Қайыр-ханды ұстап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бұл талапты орындамағаны былай тұрсын, сонымен бірге елшілерді өлтіруге әмір етеді. Бұл Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысына себеп болды. Тіпті хорезмшах Ғайыр-ханды маңғолдарға ұстап бергісі келсе де, оның мұны жүзеге асыруы екіталай еді. Ан-Нисавидің айтуынша, «ол оған (Шыңғысханға) жөнелте алмайтын еді, өйткені әскердің көп бөлігі мен жоғары дәрежелі әскербасылар соның (Иналханның) қыпшақ туыстары болатын. Онын кестесіндегі өрнекті және оның түйінінің негізін солар жасап, оның мемлекетінде толық билік жүргізді». Хорезмшахтың мемлекетінде орта ғасырлардағы Қазақстан далаларынан шыққан қыпшақтар осындай ықпалға ие болған. Шыңғысханның хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінін дәл саны белгісіз, одақтастарымен - Жетісу қарлуқтарымен және Шығыс Түркістан ұйғырларымен қосып алғанда 150 мың жауынгер деген сан жобаға келеді. Жорық 1219 жылдың қыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Деректемелердегі мәліметтерге қарағанда, Шыңғысхан әскерін Ертістен Сырдарияға дейін бұрынғы жаулап алушылар жүрген жолмен — Жетісу арқылы алып өткен.

Отырарға таянғанда Шыңғысхан оны қоршауға ұлдары Шағатай мен Үгедей баскарған әскерлерді қалдырып, Жошы-ханды Сырдарияның төменгі ағысына - Жент жөне Жанкент қалаларына жіберді, үшінші топ Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалаларды бағындыруға кетті, ал Шыңғысханның өзі негізгі күштерімен Бұхараға аттанды. Отырардың билеушісі Қайыр-хан бар күшін салып ең соңғы мүмкіндігін пайдалана отырып қорғанды. Отырарды коршау бес айдай уақытқа созылды. Қаһармандық қорғаныстың бесінші айы бітуге айналғанда хорезмдік әскербасы Қаража-хаджиб он мындық колымен маңғолдарға беріліп, оларды қалаға кіргізіп жіберді. Алайда Отырар сонда да табандылықпен қорғана береді. «Арыстандай айбарлы» әскерлер тобымен Ғайыр-хан берік қамалға бекініп алды да, маңғолдарға оны алу үшін тағы бір ай уақыт керек болды. Қамалды қорғаушылар түгел қырылғаннан кейін ғана ол 1220 жылғы ақпанда алынды. Ғайыр-хан қолға түсіп, Шыңғысханның алдына апарылған жерде қатал жазаланып өлтірілді.

Найзаның ұшы, қылыштың жүзімен ұшы-қиырсыз империя құрған Шыңғысхан әр ұлына енші бөліп берді. Қазақстанның кең даласы үш үлкен балаларына тиді. Ертістің батыс бөлігі, оған Жетісудың солтүстік аймағы, бүкіл Орталық, және Батыс Қазақстан кірді, төменгі Волга бойы Жошы ұлысында (Алтын Ордаға) берілді, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, яғни Жетісудың үлкен бөлігі, Шағатай ұлысына берілді, Оңтүстік-Батыс бөлігі Үгедей ұлысына берілді, Маңғолия жері мен Солтүстік Қытайды шаңырақ иесі кенже ұлы Тулунның ұлысына берілді[7,23 б]. Батысқа қарайғы жерлерді басып алуды Жошыға тапсырып, өзі 1225 ж. Қарақорымға қайтып оралды. 1226 ж. таңғұттарға қарсы соңғы жорығын жасады. Шыңғыс хан империясы Ляодун түбегінен Кавказға, Байкалдан Тұрпанға дейінгі алып кеңістікті алып жатты. Шыңғыс хан өлерінде балаларына Корея түбегіне дейінгі өлкені жаулап алу мен батысқа қарайғы шабуылдарды жалғастыра беруді өсиет етті. Әкесінен кейін “ұлы хан” тағына отырған Үгедей Алтын елін біржолата жаулап алды. Мөңке Қытайға қарсы жорыққа аттанды, Төленің тағы бір ұлы Хулагу Иранды бағындырды. 1235 ж. Бату бастаған қол батысқа қарай жорық жасап, Шығыс Еуропаның көпшілік бөлігі мен Русьтің шығысын жаулап алды. Нәтижесінде 1245 – 46 ж. әйгілі Жошы-Қыпшақ (Алтын Орда) державасының негізі қаланды. Бұл держава шығысынан батысына дейінгі аралығы шамамен 6160 км, солтүстігінен оңтүгіне дейінгі аралығы 4400 км алып өлкені қамтыды. Қытайға қарсы аяқталмай қалған жорықты Құбылай одан әрі жалғастырды. Бұл жорық 30 жылға (1260 – 90) созылды.

Нәтижесінде бүкіл Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдері Моңғол империясы билігіне өтіп, Құбылай Қытайда Юань әулетінің негізін қалады. Ол империя астанасын Қарақорымнан Кайпинге (Пекин) көшірді. 1271 ж. жаңа астана салғызып, оны “Хан қаласы” (Ханбалық) деп атады. Бірақ көшпелілердің ат жалында жүріп күшпен жаулап алынған қоғамдық, экономикалық даму дәрежесі әр түрлі елдер мен халықтарды бір орталықтан басқару оңай емес еді. Моңғолдар жаулап алған елдерінде өздерінің ұлыстық әскери-бюрократ. билік жүйесін орнатты. Осыған байланысты ұлыс билеушілері өздерін орталықтан дербес, жеке билік иесі ретінде сезіну үшін жергілікті ақсүйектермен жақындасып, солардың салт-дәстүрлерін қабылдады. Бұл өз кезегінде империяның ыдырауын тездетті. Дегенмен, Шыңғыс хан империясы арқылы Батыс пен Шығыс арасындағы қарым-қатынастар дамып, Ұлы Жібек жолы қайта жандана бастады. Сонда да жаулап алынған әрбір халық, әрбір аймақ мүдделерін бір орталықтан реттеп отыру мүмкін болмады. Империя астанасы Кайпинге көшірілгеннен кейін онда бір-бірімен терезесі тең үш ортаға: Юань, Жошы-Қыпшақ және Ирандағы ильхандар мемлекеттері пайда болды. Юань билігі 108 жылға, ильхандар билігі 120 жылға созылса, Жошы-Қыпшақ державасы 240 жылға жуық өмір сүрді. Кейіннен бұл державалардың орнында көптеген ұлттық мемлекеттер өсіп шықты. Солардың бірі Алтын Орда, Ақ Орданың тікелей мұрагері – Қазақ хандығы болып табылады.

Қорытынды

Ежелгі қазақ даласы дала өркениетінің құрамды бөлігі. Оның тарихы 3000-4000 жылға жалғасады. Алтайдан Дунайға дейінгі бөлікті алып жатқан Еуразия сахарасындағы халықтар-жауынгер халықтар, атты көшпенділер болған. Сондықтан да, олардың өмір қарекетінің бір түрі-жаугершілік. Осы ұланғайыр далаға қызығушы көршілер де көп болған. Сырттан басып алушылардың өзі қаншама. Оған мысал Александр Македонский мен арабтардың әскерін алсаңыз да жетеді. Біздің қала қалқының жаугершілікті кәсіп етуінің сыры осында жатса керек. Сондықтан да соғыс өнері біздің Еуразия сахарасында, дала өркениетінде өте дамыған өнердің бір саласы.

Ал Шыңғыс хан болса сөл өнерді дамытты. Ол оған жеке басының қасиеттері арқасында жетті. Қытай мен орта Азияны жаулап алып Ресейдың біршама жерін қоса Үндістанды да жаулап алды. Маңғол хандығы тұсында елді жерді бағындыру идеясы шеңберінде жалпыға міндетті әскери міндет орнады. Сол жолда қарадан ханға дейін бастарын бәйгеге тікті.

Бүгінде, еліміздің әскеріне 20 жылдан асып отыр. Қазақстан Қарулы күштері есте жоқ ескі замандарда көшпенді жауынгер халықтардың стратегиясы мен тактикасында қазіргі армиямен салыстыра алмаймыз, көзін ашып, ат үстінде ғұмыры басталған біздің ата-бабаларымыздың көп ғасырлық тәжірибесі одан кемде болмаған сыңайлы

Шыңғыс хан дала өркениетінің барлық жауынгерлік қабілетін пайдалана білді, игерді. Сол арқылы есте жоқ ескі күндегі жауынгерлік өнеріміз Еуропаға тарады. Ғасырлар жемісі-инженерлік қабілетіміз құрлық ауыстырып, өзге елдің жетістігі болып кетпегеніне кім кепіл. Сондықтан да бұл әлі зерттеуді қажет етеді.

Қару-жарақта қазақ этносының түрлі тарихи және мәдени байланыстары, этникалық даму процесінің ерекшеліктері көрініс тапқан. Маңғол қару-жарағының кейбір формаларының қалыптасуында, кейбір үлгілерінің, типтерінің пайда болуында, жасалу технологиялардың дамуында осы тарихи-мәдени, әскери байланысардың нәтижесінде иран, түрік, қытай, араб, халықтарының әскери ісінің, қару-жарақ жасалу өнерінің әсерін көрсек, бұл халықтардың әскери ісіне өз кезегінде, ақ найзаның ұшымен, қара білектің күшімен ат тұяғы жетер жердің түгел барлығын бағындырғын. Жоғарыда айтылған халықтардың әскери өнерінің тек жақсы жағын алған Маңғолдар аз уақыттың ішінде айтарлықтай жетістіктерге жете білді.

Қорыта айта келгенде Шыңғыс хан бала кезінен көп қиындықтар тартып, ерте ер жетіп үйіндегі жесір анасын мен інілерін асырау жолында Меркіттер айдап әкеткен үш жылқысын қайтару жолында жолдасымен Меркіттерге шауып бала кезінен қол бастап машықтанып үйренеді.

Өзінің қол басшылық дарыны арқасында Шыңғыс хан әлемдегі ең алпауыт та мықты көшпенділердің империясын құрады. Бұл империяны Шыңғыс ханға оның атты әскері әкелді деседе болады, өйткені дәл сол атты әскердің аяқ дүрсілінен төрткүл дүние сескенетін. Ат тұяғы жетер жердің түгел барлығын табанының астына салған.

1207 жылы Орман халықтарына бастаған жорықтар шығысында қазіргі Корея еліне дейін жалғасып, батысында Кавказ таулары мен Үндістанға дейінгі кең өлкені иеленіп, сансыз қалың ел мен ұлысқа билік жүргізген Шыңғыс хан тек қолбасшылық дарыны, әскери тактикас мен стратегичсының арқасында жеткен.

Әдебиеттер тізімі

1) Сұлтанов Т.И. Шыңғыс хан және оның ұрпақтары. – Алматы: «Мектеп», 2007. – 152 бет

2) Қинаятұлы З. Шыңғыс хан. – Алматы «Арда», 2008.- 432 бет

3) Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақтың әскери тарихы: Оқу құралы.
Өңделіп, толықтырылған екінші басылу. - Алматы: Білім, 2008. – 320 бет

4) Едіге Мағауин, Едіге //Егемен Қазақстан, 14 қараша, 1992 ж.

5) Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. – Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2006. – 216 бет, суретті

6) К.д Оссон Шыңғысханнан Әмір Темірге (1) дейін. (Франсуз тілінен орыс тіліне аударып, алғы сөзін жазған проф. Н. Козьмин). Орыс тілінен аударған Кәдірбек Сегізбаев - Астана: Аударма, 2003. – 344 бет

7) Ананд Амар. Көшпенділердің қысқа тарихы. (Маңғол тілінен қазақ тіліне аударған, түсініктемелерін, көрсеткіштерін жазған Жүкел Хамай). – Алматы: Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының «Ата - жұрт» баспа орталығы, 2011. – 216 бет.

8) Бичурин Н. Я. (Иакифин). Мыңқолдың төрт ханы. Орыс тілінен аударған Әкім Тарази - Астана: Фолиант, 2011. – 400 б.

9) Қадырбаев.А.Ш. Қазақстан Шыңғыс хан мен оның мұрагерлері дәуірінде ХІІ-ХІV ғасырлар:- Алматы: 1992. -27 бет

10) Лувсанданзан. Алтын шежіре. / Маңғол тілінен ауд. А. Мауқараұлы. – Алматы: Өнер, 1998 – 224 бет

11) Әбілғазы. Түрік шежіресі, - Алматы: Ана тілі, 1991. 208 бет (Халық қазынасы).

12) Бегалин Қайрат. – Алматы: «Адамар» ЖШС, 2007. – 272 бет («Отан тарихы» топтамасы).

13) Мэд Д. Шыңғыс ханның көшбасшылық құпиясы – Алматы: «VOX POPULI», 2010 – 216 бет

14) Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер(батырлардың қару – жарағы, әскери өнері, салт - дәстүрі). – Алматы. РГЖИ «Дәуір» АД «Томол». 1996 – 256 бет

15) Алманиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана. Алматы: Фонд «ХХІ век», 1996, 94с

16) Иванин М.И. О военном искустве и завоеваниях монголо – татар и среднеазиатских народов при Чингис хане и Тамерлане. Алматы: Санат, 1996,- 240с

17) Хара-Даван Е. Чингис хан как полководец и его наследия, культурно – историческии очерк монгольской империи. ХІІ – ХIV веков. Алматы. КРАМДС – Ахмед Яссауи. 1992. 272 с

18) http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D2%A3%D2%93%D1%8B%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%BD_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B

19) Қазақ мемлекеттілігінің тарихы (ежелгі және ортағасырлық кезең). Монографиялық зерттеу. – Алматы: «Адамар» ЖШС, 2007. – 432 б.

20) Шыңғыс хан - далалық тұлға / Балқыбек Ә // Қазаз әдебиеті. – 2001 30 қараша 1-4 б

21) Мағауинның “Шыңғыс ханы” // Түркістан-(“Қоныс” Көші – қон қосымша) -2012 ж, 5 сәуір 7 б

22)