Літаратура і мастацтва

Я. Колас быў пачынальнікам мастацкай прозы ў беларускай літаратуры. Мастацкай дасканаласцю вылучаюцца ягоныя алегарычныя апавяданні, вядомыя лад назвай «Казкі жыцця».

Велізарную ролю ў развіцці беларускай літаратуры ў міжрэвалюцыйны перыяд 1907 – 1917 гг. адыграў Максім Багдановіч (1891-1917) нарадзіўся ў Мінску у сям'і настаўніка, беларускага фалькларыста Адама Багдановіча. Перакладчык, літаратуразнавец, класік беларускай літаратуры. Маленства правёў у Гродна. У 1906 – 1916 г. жыў у Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі. Скончыў юрыдычны ліцэй. З восені 1916 г. – у Мінску. Удзельнічаў у дзейнасці Беларускага камітэта дапамогі ахвярам вайны. У пачатку 1917 г. абвастрылася хвароба (сухоты). Выехаў лячыцца ў Ялту.

Творы Багдановіча, выдадзеныя ў зборніку «Вянок» (1913 г.) і напісаныя ў апошнія гады жыцця, у найбольшай ступені садзейнічалі ўключэнню беларускай літаратуры ў еўрапейскі літаратурны працэс і набліжалі яе да ўзроўню больш развітых літаратур.

Палымянай любоўю да Радзімы пранізаны адзін з апошніх твораў М. Багдановіча — верш-гімн «Пагоня», які стаў запаветам паэта свайму народу.

У перыяд нацыянальнага адраджэння ярка раскрыліся творчыя таленты Алаізы Пашкевіч (Цёткі), Казіміра Кастравіцкага (К. Каганца), Антона Лявіцкага (Ядвігіна Ш.), Зміцера Жылуновіча (Ц. Гартнага), Змітрака Бядулі, Канстанцыі Буйло, Максіма Гарэцкага.

Цётка – аўтаркніг “Скрыпка беларуская” і “Хрэст на свабоду” – першых арыгінальных зборнікаў беларускай паэзіі пач. ХХ ст. Яна – адна з пачынальнікаў апавядальнага жанру.

Жывапіс. У другой палове XIX ст., як і ў першай, не існавала нацыянальнай беларускай школы, ці плыні, жывапісу.

У 2-й палове ХІХ ст. у беларускім жывапісе панаваў мастацкі стыль рамантызм.

Нікадзім Селівановіч (1834—1919) нарадзіўся ў в. Цынцавічы Вілейскага павета (непадалёк ад Маладзечна) у сям'і селяніна. Скончыў Маладзечанскае пяцікласнае вучылішча, а за тым Пецярбургскую акадэмію мастацтваў. Вярнуўся на радзіму. Пісаў іконы, партрэты. Захапіўся мазаікай. 3 мэтай удасканалення майстэрства ў гэтай галіне мастацтва зноў паступіў у Акадэмію. Майстар бытавога жывапісу. Скончыў мазаічны клас і быў запрошаны для афармлення вядомага Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. Удзельнічаў у стварэнні кампазіцыі «Тайная вячэра» для галоўнага іканастаса сабора, за што атрымаў званне акадэміка. Аўтар бытавых карцін («Дзеці ў двары», «У школу», «Гульня дзяцей вёскі Цынцавічы», “Пастух са Свянцяншчыны”). Найбольш значны твор у гэтым жанры — «Стары пастух».

Казімір Альхімовіч(1840—1916) нарадзіўся ў Лідскім павеце ў сям'і небагатага шляхціца. Вучыўся ў Віленскай гімназіі. Прымаў удзел у паўстанні 1863 г., адбыў ссылку ў Сібіры. Пасля ссылкі жыў за мяжою. Закончыў Мюнхенскую акадэмію мастацтваў. Працаваў у Парыжы, Варшаве і іншых гарадах. Пісаў карціны на гістарычныя тэмы («Пахаванне Гедыміна». «Пасля бітвы» «Смерць Глінскага ў турме»), паказаў лёс ссыльных паўстанцаў («Смерць у выгнанні», «Пахаванне на Урале», «На зтапе»), адлюстраваў цяжкую працу і ўмовы жыцця сялян і парабкаў («Жніво», «Парабкава хата»).

Напалеон Орда. Нарадзіўся ў Пінскім павеце. Мастацкую адукацыю атрымаў у Парыжы, музыцы вучыўся ў польскага кампазітара Ф.Шапэна. Амаль 25 гадоў падарожнічаў па Беларусі, Украіне, Польшчы, Літве. У Беларусі зрабіў больш за 200 замалёвак.

На развіцці выяўленчага мастацтва ў Беларусі ў пач. ХХ ст. па-ранейшаму адмоўна адбівалася адсутнасць мясцовых прафесійных мастацкіх школ.

У пачатку XX ст. у Мінску, Віцебску, Магілёве з'явіліся першыя прыватныя рысавальныя школы.

Найбольш распаўсюджанымі жанрамі жывапісу былі пейзажны, бытавы і партрэтны..

Бялыніцкі-Біруля Вітольд Каятанавіч (1872—1957) нарадзіўся ў м. Бялынічы Магілёўскай губ. Пасля сканчэння Маскоўскага вучылішча жывапісу, ваяння і дойлідства жыў у Маскве, але часта наведваў радзіму. Развіваў традыцыі рускага лірычнага пейзажу. Да ліку лепшых яго палотнаў адносяцца «Сакавіцкае змярканне» (1903), «Зімовы сон» (1911), «Блакітная капліца» (1911), “З аколіц Пяцігорска” (Траццякоў набыў для сваёй калекцыі), “Вясна ідзе” (прынесла аўтару першую прэмію Маскоўскага таварыства аматараў мастацтваў). Сябраваў з І.Рэпіным.

Архітэктура. Пад уздзеяннем прамысловай рэвалюцыі ў гарадах Беларусі ў 60—90-я гг. адбыліся прыкметныя змены. Будаваліся буйныя фабрыкі і заводы, праз многія гарады прайшлі чыгункі, што выклікала новы тып пабудоў — вакзалы, дэпо, чыгуначныя майстэрні. Будынкі вакзалаў будынкі, навучальных устаноў (гімназій, рэальных і духоўных вучылішчаў), тэатраў, банкаў, акруговых судоў і іншых дзяржаўных устаноў у кожным горадзе адносіліся да ліку лепшых і прыгажэйшых.

Для архітэктуры другой паловы XIX ст. (гарадской, сядзібнай, храмавай) быў характэрны стылявы эклектызм, г. зн. змяшанне, спалучэнне разнастайных мастацкіх элементаў і стыляў.

Сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэднявечнай готыкі з прымессю іншых стыляў («псеўдаготыка» — несапраўдная готыка). Найбольш часта ён выкарыстоўваўся ў будаўніцтве касцёлаў (Відзы, Гервяты, Браслаў, Вілейка, Іўе, Рэчыца, Паставы і інш.).

У будаўніцтве праваслаўных храмаў -- сярэднявечны «рускі», або «візантыйскі», стыль. Ініцыятарам будаўніцтва падобных храмаў быў граф Мураўёў, таму ў народзе яны набылі назву “мураўёвак”. Характэрна – высокія шатровыя званніцы, багаты дэкор у выглядзе какошнікаў.

У гэтым стылі створаны мемарыяльны храм у вёсцы Лясная ў гонар 200-годдзя перамогі рускіх войск над шведамі; капліца князёў Паскевічаў у Гомелі, Уваскрэсенскі сабор у Барысаве.

У культавым дойлідстве складваўся і неараманскі стыль. Найбольш вядомы помнік, які спалучае матывы раманскай і гатычнай архітэктуры – Чырвоны касцёл у Мінску (касцёл Сымона і Алены).

Побач з “архітэктурай гістарызму” ў канцы ХІХ ст. адбываецца станаўленне новага стылю – мадэрна. Для помнікаў гэтага стылю характэрна перапляценне ліній, асімітрычныя кампазіцыі, багаты ляпны дэкор.

Прыклады мадэрна: Пазямельна – сялянскі банк у Віцебску, жылыя дамы ў Гродне, Гомелі, Магілёве.

Адной з асаблівасцяў беларускай архітэктуры стала выкарыстанне прыроднага камяню. Найбольш папулярны ён быў у Заходняй і Цэнтральнай Беларусі (касцёлы ў вёсцы Ліпнішкі Іўеўскага раёна Гродзеснкай вобласці, вёсцы Гожа Гродзенскага раёна).

Нацыянальная самабытнасць беларускай архітэктуры выявілася ў насычэнні помнікаў этнаграфічнымі дэталямі (Холмскія вароты ў Брэсцкай крэпасці), выкарыстанні мастацкага кавальства (дом купца Мураўёва ў Гродне), дэкаратыўнай керамікі (Мірская капліца).