КІРІСПЕ 5 page

Date: 2015-10-07; view: 587.

5.2. Фома Аквинский мен Марсилий Падуанскийдiң мемлекет және құқық туралы iлiмi.

5.2. Рим папасы өзiнiң саяси және рухани өмiрдегi ең жоғарғы қуаттылығына XII ғасырда жеттi. Бұл кезде католик дiн басшылары адам санасына билiк жүргiзудiң схолостикалық жүй-есiн жасауды аяқтаған болатын. Бұл жүйенi жасауда доминикан монахы, дiни-ғалым Фома Аквинский (Аквинат) үлкен роль атқарды. Оның шығармаларының негiзi орта ғасырлардағы шiр-кеудiң ресми идеологиясының энциклопедиясын құрады. Оның шығармаларында сонымен бiрге мемлекет, заң, құқық және билiк мәселелерi де қамтылған. Дiни-ғалым Фома Аквинский өз шығармаларында Аристо-тельдiң көзқарастарын католиктiк шiркеу қағидасымен үйлестi-руге және дiннiң позициясын осылайша нығайтуға ұмтылды. Фома Аквинскийдiң мемлекет туралы ұғымдары мемлекеттiң христиандық доктринасын Аристотельдiң ² Саясат² еңбегi ауқы-мында дамытудың алғашқы қадамы болды. Аквинат Аристо-тельдiң адам табиғатынан қоғамшыл және саясатшы деген ойын құптады. Адамдар алғашқы кезден-ақ бiрiгуге және мемлекетте өмiр сүруге ұмтылған, өйткенi олар жеке-дара өз қажеттiлiктерiн өтей алмайды. Осындай табиғи себеп бойынша — саяси ұйым (мемле-кет) пайда болған, яғни, мемлекеттiң пайда болуы адамдардың прогрестi iс-әрекеттерiнен емес, табиғи қажеттiлiктен туады, оның пайда болуы алдын-ала дайындалған, құдайдың әлемдi жаратқаны сияқты мемлекет те солай жаратылған. Патшаның билiгi құдайдың белсендi әрекетiне ұқсас. Құдай әлемге басшы-лық етуге кiрiсуден бұрын, оның құрылымы мен ұйымын дайындаған. Патшалар да алдымен мемлекет пен оның құры-лымдарын жасаған, содан кейiн ғана оны басқаруға кiрiскен. Мемлекеттiлiктiң мақсаты — ² жалпы игiлiктер² , саналы өмiр мен тұрмыс үшiн қажеттi жағдай жасау. Бұл мақсатқа жету үшiн Фома Аквинский феодалдық-сословиелiк жүйенi және ² билiк иелерi мен байлардың артықшылық жағдайын сақтау керек² деп есептейдi. Дiни билiктiң азаматтық билiктен күштiлiгiн және оның мемлекеттiк билiкке араласуын дәлелдеу үшiн Фома Аквинский мемлекеттiк билiктiң үш элементiн анықтайды. Олар: 1. Билiктiң мәнi. 2. Билiктiң пайда болу формалары. 3. Билiктi пайдалануы. Аристотельдiң мемлекет туралы iлiмiн терең мең-герген Ф.Аквинский саяси форманың аристократия, олигархия, демократия және аралас басқару ұғымдары туралы өз ойларын бiлдiрдi. Оның пiкiрiнше, саяси формалардың ең тиiмдiсi мо-нархия болып табылады. Сонымен бiрге ол монархиялық құ-рылыстың екi түрiн — абсолюттi және саяси монархияны бөлiп қарайды. Фома Аквинскийдiң айтуынша барлық заңдар субординация тiзбектерi арқылы байланысқан. Бұл заңдардың ең шыңында бүкiл әлемдi басқарушы құдайлық сананың жалпы принциптерi, универсальды нормалары — мәңгi заңдар тұрады. Мәңгi заңдар құдайдан келген, ол өздiгiнен өмiр сүредi, басқа заңдар мәңгi заңдар негiзiнде пайда болған. Табиғи заңдар — мәңгi заңдардың адам санасындағы бейне-ленуi болып табылады. Табиғи заңдар өзiңдi-өзiң қорғауды, ұрпақ жалғастыруды, құдайдан ақиқатты iздеудi және адам қа-сиеттерiн құрметтеудi мiндеттейдi. Табиғи заңдарды нақтылауға адамгершiлiк (позитивтi) заңдары қызмет етедi. Оның мақсаты — адамдарды күшпен және қорқытумен зұлымдыққа жоламауды және қайырымдылыққа жетуге мәжбүрлеу болып табылады. Заңның келесi түрi — құдай заңы Библияда берiлген және ол екi жағдайда қажет. Бiрiншiден, адамдық заңның зұлым-дықты толығымен жоюға шамасы келмейдi. Екiншiден, адам санасының толық дамымауынан олар ақиқат туралы бiрыңғай ұғымға өздiгiнен келе алмайды. Сондықтан да ақиқатты құдайдан да iздеуге тура келедi. Этика iлiмi негiзiнде Ф.Аквинский құқық туралы концеп-циясын жасады. Ол әдiлдiктi әркiмнiң өз мүддесi үшiн ұмты-лысы деп түсiндiрдi. Фома Аквинский католиктiк iлiмнiң жаратылыс пен қоғамға қатынасы жөнiндегi мәселелердiң негiзiн қалаған шiркеу схолос-тикасының iрi өкiлi. Оның бұл негiздерiн католик шiркеуi де бүгiнгi күнге дейiн дұрыс деп санайды. Оның бұл iлiмi ресми және ² мiндеттi² католик шiркеуiнiң бiрден-бiр ақиқат филосо-фиясы деп бiрнеше рет (XIII Лев булласы, 1879, X Пи жолда-масы, 1903, XI Пи, 1923) жарияланды. Аквинат өзiнiң ²Теологияның жиынтығы² және тағы басқа шығармаларында Аристотельдiң философиясы негiзiнде өзiнен бұрынғылардан қарағанда кеңiрек және бiр жақты пайдалана отырып католиктiк дiни iлiмдi жаңаша етiп жасады. ²Жаратқан құдайдың абыройы үшiн² ол ересьтердi аяусыз жазалауға шақырды. Ол Рим папасын құдайдың таңдаулы да сүйiктi құлы деп дәрiптеп, оның билiгiне бағыну адам жанын құтқарудың тура жолы деп уағыздады. Құдайлықты жоғары дәрiптеген ол ² алланы тануға арналмаған бiлiмнiң барлығы да күнә болып табылады² деген қорытынды жасады. Ф. Аквинский ешқашан да ғылым мен бiлiм жетiстiгiн және ақыл-ой жемiсiн жоққа шығарған емес, бiрақ оның айтуынша, бұлардың қай-қайсысы да құдайды айналып өтпеуi тиiс. Өйткенi, барлық нәрсенiң ақиқаты ² жоғарыдан² болады. Аквинат, сонымен қатар, құл иеленудiң сақталуын жақтады, жеке меншiк пен әлеуметтiк теңсiздiктi, қоғамның сословиелiк ұйымдасуын дәлелдеу арқылы адамдарды оған көнуге шақырды. Қорыта айтқанда, Аквинскийдiң пайымдауынша католик шiркеуi құдайдың табиғатын түсiндiретiн iлiм, сондықтан да шiркеу дiни iлiмдi үйретушi ретiнде азаматтық қоғамнан жоғары тұрады. Осы қағиданы ұстанған ол өкiмет билiгi де құдайдан жiберiлген деген қорытынды жасайды. Аквинский өзi қарастырған мемлекеттiк құрылымдағы бес форманың ең дұрысы деп монархияны таниды. Оның пiкiрiнше, егер монарх тиранға айналса, халық оның билiгiне қарсы шығып, оны билiктен тайдыруға құқылы. Бiрақ, ол халықтың мемлекет басшысына қарсы шығуын, осы басшының iс-әрекетi шiркеу мүддесiне қайшы келгенде ғана мүмкiн деп есептейдi. Рим папасы Ф. Аквинскийдiң еңбегiн жоғары бағалады, оған дiни және ғылыми жоғары атақтар берiлдi, шығармалары шiркеу философиясының нағыз шындығы ретiнде бағаланды. Кейбiр өзгерiстермен неотомизм және неосхолостика деген атпен Фома Аквинскийдiң негiзгi идеялары қазiргi күнге дейiн қолданылуда. Батыс Европада XI—XIII ғасырларда өндiргiш күштер тез қарқынмен дамыды. Қалалардың өсуi мен қолөнердiң дамуы, сауда байланыстары күшейдi. Өндiргiш күштердiң дамуымен бiрге жаңа қоғамдық топтар — көпестер, банкирлер, кәсiпкер-лер, шеберхана иелерi пайда болды. Бұл қоғамдық топтар мемлекеттегi өзара қақтығыстар мен соғыстарды жоюға, тәртiп пен заңдылықтың сақталуына, күштi мемлекет билiгiн сезiнуге мүдделi болды. Осындай топтардың мүддесiн қорғаушылардың бiрi Марсилий Падуанский болды. Өзiнiң кең көлемдегi ² Әлем қорғаушысы² деген еңбегiнде ол өмiрдегi қайыршылық пен бақытсыздықты шiркеу жауапкершiлiгiне жүктейдi. Егер шiркеу бұдан былай адамдардың рухани өмiрi саласында ғана қызмет етсе, бұл қайшылықтарды жоюға болады деп есептедi. М. Паду-анскийдiң айтуынша шiркеу мемлекеттен бөлiнуi тиiс. Ол билiк пен мемлекет адам қауымдастығы формаларының бiртiндеп күрделенуiнен пайда болды деп есептейдi. Алдымен жалпы игiлiк үшiн отбасы және жалпы келiсiм бойынша ру, одан кейiн тайпа және осындай жолмен қалалар, қалалардан мемлекет пайда бол-ған,— дейдi М. Падуанский. М. Падуанский барлық билiктiң нағыз қайнар көзi халық деген тезистi батыл жақтады. Бiрақ, М. Падуанский халық қата-рына мемлекеттегi барлық тұрғындарды емес, оның бай топтарын ғана кiргiздi. Ол қоғам мүшелерiн екi категорияға — төменгi және жоғары деп бөлдi. Ол қоғамның жоғары тобы (әскерлер, шiркеу иелерi, чиновниктер) жалпы игiлiкке қызмет етедi, төменгi тобы (саудагерлер, шаруалар, қолөнершiлер) өз мүдделерiне ғана қызмет етедi деп есептедi. Оның айтуынша, мемлекеттiк билiк, ең алдымен, заңдар шығару арқылы әрекет етедi. Яғни, нақты жаза арқылы адамдарды қорқыту және жақсы iстерi үшiн марапаттауға уәде беру. Падуанскийдiң сөзiмен айтсақ құқықтық заңдарды шығаруға халықтың ғана құқығы бар. М. Падуанский алғашқылардың бiрi болып мемлекеттегi заң шығару және атқару билiктерiнiң айырмашылығы туралы айтты. Қабылданған заңдар халық үшiн және оны қабылдаушылар үшiн де мiндеттi болуы тиiс. Заң оны шығарушыларға ғана емес, қалың көпшiлiкке қызмет еткенде ғана толысқан заң болып есептеледi. Заңның күшi оның ала-құлалығында емес, барлық адамдар үшiн бiрдей мiндеттiлiгiнде. Заң шығарушы орган атқарушы билiктiң құрылымын және өкiлеттiлiгiн айқындайды. Сол кездегi италияндық республикалардағы саяси институт-тардың тәжiрибесiне сүйене отырып, Марсилий Падуанский мемлекеттiк қызметтегi лауазымды адамдардың сайланбалы принципiн ұсынды. Ол мемлекеттiк құрылымның ең үздiгi деп таныған монархияның өзiнде де бұл принциптi қолдануға болады деп есептедi. Оның айтуынша мұрагерлiкпен келген мо-нархқа қарағанда, сайлау арқылы билiкке жеткен монархтың өкiлеттiлiгi де, билiгi де ауқымды және әдiл болмақ. М. Падуанскийдiң мемлекеттiң шiркеуден тәуелсiздiгi, заң шығарушы және атқарушы билiктiң арақатынасы, заңның биле-ушiнi қоса есептегенде барлық адамдар үшiн бiрдей мiндеттiлiгi және т.б. ойлары қайта өрлеу мен ерте буржуазиялық дәуiрдегi қоғамның демократиялық саяси құрылымы туралы жаңа көзқа-растары мен идеяларының одан әрi дамуына өз әсерiн тигiздi.

5.3. Орта ғасырлық еретиктер қозғалысындағы саяси-құқықтық идеялар (X—XV ғ.ғ.).

5.3. Орта ғасырлардағы феодалдық езгi мен зорлық-зом-былық, теңсiздiк және қайыршылық өмiр қаналушылардың наразылығын туғызды. Қоғамдық санада үстем болған христиан дiнiнiң ықпалы бұл наразылықтарға өзiнiң дiни сипатын бердi. Халықтың едәуiр бөлiгiн қамтыған бұл қозғалыс ресми католик шiркеуi қабылдаған доктринадан және рим-католик шiркеуi мен папалықтан әртүрлi дәрежеде ауытқыған ағым ретiнде қалып-тасты. Ресми дiни-нанымға оппозициялық көзқараста болған бұл iлiм-ересьтер деп аталды. Орта ғасырлардағы әртүрлi елдерде және әртүрлi халықтарда пайда болған ересьтер қозғалысы көп жағдайда езiлушi халық-тың әлеуметтiк наразалығының, олардың феодализмге қарсы оппозициясының көрiнiсi болды. Бiрақ, олардың зорлық-зомбы-лық пен езушiлiкке қарсы күресi шiркеумен күрес формасында ғана ерекшелендi. Ересьтер қозғалысы, ең алдымен, шiркеудiң әулиелiгi жөнiн-дегi аңыздың беделiн түсiрдi, дiн басыларының пайдакүнемдiгi мен азғындығын әшкереледi. Орта ғасырлық ересьтер өздерiнiң әлеуметтiк сипаты мен маңызына қарай екi топқа бөлiндi. Олар-дың бiрiншiсi — қала экономикасының дамуына кедергi болған феодалдық қанау мен зорлыққа қарсы бағытталған қала халқы-бюргерлер арасынан шыққан ересьтер болса, екiншiсi — қала-ның ең төменгi топтары мен шаруалар арасынан шыққан ересь-тер болды. Қалалық-бюргерлiк ересьтердiң басты талабы ерте христиан дiни шiркеуiнiң қарапайым құрылысын қалпына кел-тiру және сословие ретiнде өздерiнiң бақталасы — дiн басыларын әлсiрету едi. Бұның негiзгi мәнi шiркеу салықтарын, шiркеулiк-монастырлық жер иеленушiлiктi және қымбатқа түсетiн дiни ғұрыптарды жою, яғни ² арзан шiркеудi талап ету² болып табы-лады. Плебей-шаруалар ағымы ересьтерiнiң талабы бұдан гөрi әлдеқайда радикалды болды. Олар бюргерлiк ересьтердiң шiркеуге қарсы талаптарына толығымен қосыла отырып, адам-дар арасындағы әлеуметтiк теңдiктiң де болуын талап еттi, бұлардың кейбiр өкiлдерi тiптi мүлiк теңдiгiн орнатуға шақырды. Феодалдық қатынастардың алғашқы кезеңiнде (V—XI ғ.ғ.) Батыс Европада ересьтер қозғалысы жаппай сипат алған жоқ едi. Бұл қозғалыс Батыс Европа елдерiнде XI—XII ғасырлардан бастап бұқаралық сипатқа ие болды. Ересьтердiң алғашқы iрi қозғалыстарының бiрi Болгариядағы богомильдер қозғалысы болды. Бұл қозғалысқа қатысушылар крепостнойға айналған шаруалар бұқарасы мен қала кедейлерiнiң феодалдық қанауға, үстемдiк етушi шiркеу мен феодалдық мемлекеттiң езгiсiне қарсы наразылығын бiлдiрдi. Олар ресми шiркеудiң iлiмiн, шiркеулiк артықшылықты және дiни әдет-ғұрыптарды мойын-дамады. Олар дуалистiк негiзге құрылған өзiнiң дiни жүйесiн жасады. Богомильдердiң дуалистiк iлiмi Балкан түбегiнiң басқа елдерiнiң — Византияның, Сербияның шаруалар бұқарасы арасында кеңiнен тарады. Олардың дуалистiк iлiмi адам бойында және барлық дүниеде материалдық (зұлымдық) және рухани (iзгiлiк) негiздер күресi үнемi жүрiп жатады, сондықтан да зұлымдық атаулыдан құтылу үшiн адамдар қатаң тақуалықпен өмiр сүру керек дегендi уағыздады. Олар сонымен бiрге адам-дарды өкiмет орындарына бағынбауға, феодалдарға еңбек етпеуге шақырды. Олардың ойынша адамдардың қайыршыл өмiрi мен әлеуметтiк теңсiздiгiнiң бiр себебi билiк органдарының әдiлетсiз қызметтерiнiң нәтижесi болып табылады. XII—XIII ғасырлардағы ересьтер қозғалысының ең iрiлерiнiң бiрi Оңтүстiк Франциядағы катарлар ересьтерiнiң дүмпуi зор болды. Катарлар (грекше ² таза² ) дiни формадағы қала халқы — еңбекшi топтарының феодалдар мен қаланың ауқатты топтарына қарсы әлеуметтiк қарсылығын бiлдiрдi. Олар жер бетiндегi дүниенi зұлым дүние, онымен күрес жүргiзу керек деп есептедi, феодалдық мемлекеттi мойындамады және қан төгуге қарсы болды. Катарлар шiркеудi шайтанның iсi, ал папаны оның қойған адамы деп санады және шiркеулiк жер иеленушiлiктi талап еттi. Оңтүстiк Францияның Лион провинциясын қамтыған валь-денстер ересьтерiнiң қозғалысына қатысушылар (XII ғ. соңы) дiн басылардың баюына, шiркеулiк ондыққа (салық), әскери қыз-метке, феодалдық сотқа және өлiм жазасына қарсылық бiлдiрдi. Италиядағы патарлар қозғалысы (XII ғ.) алғашқы бюргерлiк ересьтердiң феодализмге қарсы қала оппозициясының тұңғыш өкiлдерi — католик шiркеуiнiң әлеуметтiк және саяси пози-циясын сынаушылар болды. Бұл қозғалыстың негiзiн салу-шылардың бiрi Арнольд Брешианскийдiң дiн басыларына қоя-тын талаптары — шiркеудiң кедейлiк пен төзiмдiлiкке, қана-лушылардың тұрмысына назар аудару және байларды жек көру жөнiндегi уағыздарын iс жүзiне асыру талаптары сол кездегi жағдаймен қарағанда саяси сипатта болды. Ересьтер қозғалысының идеялары XIII ғасырдан бастап университет оқытушылары мен студенттерiнiң және мектеп жастарының арасында да тарала бастады. Аверроэса шәкiрт-терiнiң бiрi, Париж университетiнiң магистрi Амори Бенский (Амальрик Шартрский) ² құдай дегенiмiз — ол барлығы² деп есептеп, пантеистiк ереже мен католик шiркеуi iлiмiне қарсы шықты. Католик шiркеуi Аморидi жазалап (1207ж.) оны өз көзқа-расынан бас тартқызды. Бiрақ Аморидiң iлiмiн жақтаушылар — амальрикандар ² жерде құдай патшалығын² — бейбiтшiлiк пен бостандық салтанатын орнатуды жариялаған ересьтер сектасын құрды. Олар таза пантеистiк көзқарасты басшылыққа алып, құдай бүкiл табиғатқа таралып кеткен, сондықтан христиан шiркеуi уағыздап жүрген құдай мүлдем жоқ деп жариялады және католик дiнiнiң негiзгi догматтарына қарсы болды, шiркеудiң, дiни ғұрыптардың қажеттiлiгiн, тозақ пен жұмақта өлгендердiң қайта тiрiлуiн және ²қорқынышты сотты² мойындамады. Олар-дың шiркеуге қарсы сынында және ² жердегi құдай патшалығы² идеясында феодалдық езгi мен әлеуметтiк теңсiздiкке қарсы көзқарастары көрiнiс тапты. Бюргерлiк ересьтердiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi Оксфорд университетiнiң профессоры Джон Уиклиф шiркеуге қарсы жаппай оппозициясының басында болды. Ол Рим папасының Англиядан алым-салық алуы мен ақсүйектер iсiне араласуын мойындамады. Керiсiнше, шiркеу мен оның басты орталығы Римдiк папа барлық азаматтық iстерде ақсүйектер қауымына бағынуға тиiс деп санады. Осыны негiзге алған ол ағылшын королiнiң шiркеу мүлiктерiн тәркiлеуге құқығы бар деген қорытынды жасады. Король билiгiн шiркеуден жоғары қойған Уиклифтi ағылшын үкiметi толық қолдады және папа оны шiркеу сотына тартуды талап еткен кезде өздерiнiң қамқоршы профессорын мемлекеттiң қорғауына алды. Уиклиф мемлекеттiң шiркеуге түбегейлi реформа жасауын батыл талап еттi. Бұл реформадағы басты талаптардың бiрi папа билiгi институтының қажеттiлiгiн қабылдаудан бас тарту және оны мүлдем терiске шығару болды. Уиклиф дiншiлдiк сенiмiнiң жалғыз ғана көзi ретiнде ² дiн оқуын² мойындады және оны қарапайым адам-дардың түсiнулерiне жеңiл болу үшiн iнжiлдi латын тiлiне аударды

6-тақырып. Араб Шығысы мен мұсылман елдерiндегi саяси-құқықтық ойлар

6.1. Мұсылман құқықтық ойының қалыптасуы мен дамуы.

6.2. Мұсылман елдерi ойшылдарының еңбектерiндегi мемле-кет және саясат мәселелерi.

6.1. Мұсылман құқығы рулық-тайпалық құрылыстың ыды-рау және Араб халифатында VII—X ғасырларда феодалдық қо-ғамның қалыптасу кезеңiнде пайда болды. Орта ғасырларда тамырын тереңге жайған мұсылман құқығы мен оның ерек-шелiктерiн оқып үйрену өте маңызды. Бүгiнгi күнге дейiнгi саяси өмiрде мұсылман құқығының нормалары кеңiнен қолда-нылады. Мұсылман құқығы — шариғат VII ғасырдан бастап-ақ көр-шi елдерге кеңiнен таралды. Негiзiнен жаулап алу жорықтары арқылы таралған мұсылман құқығы кейiннен Орта Азия, Закав-казье, Шығыс, Батыс және Солтүстiк Африка, Оңтүстiк-Батыс, Оңтүстiк-Шығыс және Батыс Азияда кеңiнен қолданыла баста-ды. Мұсылман құқығы жүйесiнде құран басты орын алады. Мұсылмандар үшiн қасиеттi болып саналатын бұл дiни кiтап барлық оқиғаларды түсiндiредi, адамның өмiрге келуi мен өлуiне дейiнгi барлық жағдайға талдау жасайды және түсiнiк бередi. Мұсылман құқығының пайда болуы мен дамуы, оның қай-нар көздерi мен құрылымының және жұмыс iстеу механизмдерi екi бастаманың — дiни-этикалық және құқықтың арасындағы өзара қарым-қатынасты бiлдiредi. Мұсылман құқығының құра-мында өзара тығыз байланысты екi топ айқын көрiнедi. Бiрiншi топты Құранның құқықтық қағидалары мен құдайға байла-нысты дәстүрлерi және Мұхаммед пайғамбардың хадистерi құрайды. Екiншi топты — мұсылман қоғамының бiртұтас келi-сiмi — иджмалар — ислам дiнiнiң бiлгiрлерi жасаған мұсылман-дық-құқықтық қағидалар құрайды. Бiрақ бұның екеуi де құқықтық барлық сұраққа жауап бере алмайды. Негiзгi құқық ретiнде бiрiншi топ, яғни, Құранда көрсетiлген талаптар мен нормалар алынады. Иджма жалпы мойындауды талап ете бер-мейдi. Мұсылман құқығының басты қайнар көзi ретiнде оның жалпы нормалары мен қағидаларында адамдар арасындағы қа-рым-қатынастарды реттеп отыратын, дiни мiнез-құлықтық бағыт беретiн ережелер көбiрек кездеседi. Мiнез-құлықтың кей-бiр ережелерiне келер болсақ, олардың көпшiлiгi пайғамбардың нақты даулы мәселелердi шешуi мен оған баға беруi кезiнде және оған қойылған сұрақтарға жауап ретiнде пайда болды. Мұсылман құқығы — дiн мен құқықтық нормалардың сабақ-тасуының жарқын көрiнiсi болып табылады. Мұсылмандық құқықтың дiнмен байланысы өзiнiң түбегей-лi тұжырымдамасы мен теориялық қайнар көзi негiзiнде басқа құқықтық нормалардан өзгешелiгiмен айрықшаланады. Мұн-дағы құқықтық дiни-этикалық нормалар мазмұны жағынан әр-түрлi болғанымен, бiр-бiрiмен сабақтас және бiр-бiрiн толық-тыра отырып, бiртұтас құқықтық жүйе құрайды. Мұсылман құқығы заң ғылымының жеке саласы емес, ол ислам iлiмiнiң бiр ғана саласы. Мұнда ислам дiнiнiң қағидалары — шариғат — адамдардың мүддесi үшiн жүзеге асуы тиiс мiндеттi идея ретiнде көрсетiлген. Шариғатты орындамаған жағдайда адам заң бұзушы болып табылады. 632 жылы Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейiн VIII ғасырдың басына дейiн мұсылман құқығының дамуы ка-зуальды, яғни, жүйеленбеген жолмен жүрдi. Мұхаммедтен кейiн-гi оның iзбасарлары: Әбубәкiр, Омар, Оспан және Әли нақты дауларды шешкенде Құран мен суннаға сүйендi. Егер қандай да бiр сұраққа жауап табылмаған кезде олар жаңа дiни қағидалар мен нормаларды қалыптастырды. Уақыт өте келе Құранда адам өмiрi мен оның iс-әрекетi түгел қамтылмайтындығы анықталды. Сондықтан да VIII ғасырдан бастап Құрандағы осындай кемшi-лiктер мен олқылықтардың орнын толтыруды шариғат мектебi-нiң бiлгiрлерi өз мойындарына алды. Осыдан кейiн мұсылман құқығының келесi қайнар көзi иджма пайда болып одан әрi дамытылды. Иджтихад құқық методологиясы теориясының дамуымен Құран мен суннаға сүйенбей-ақ даулы мәселелердi өздерi ше-шуге құқық беретiн бiлiмнiң жоғары сатысының көрiнiсi ретiнде бағалана бастады. Ал мұндай құқыққа ие болғандар муджта-хидтер деп аталды. Иджтихад дәрежесiнiң бiрнеше категориясы бар. Мұсылман құқығының қайнар көздерiне баға беру құқығына ие болғандар — Мұхаммедтiң тiкелей iзбасарлары мен құқықтық ағымның негiзiн салушылар, ең беделдi құқық-танушылар жоғары категорияға кiрдi. Орта дәрежедегi муджта-хидтер кейбiр нақты ағымдар мойындаған қайнар көздер негiзi бойынша жеке пiкiрлерiн айта алды. Муджтахидтердiң төменгi сатысы алғашқы екi сатының әртүрлi пiкiрлерiнiң бiреуiн ғана таңдады. VIII—X ғасырларда иджтихадтың кең түрде дамуы мұсыл-ман құқықтанушыларына мұсылман құқығының жалпы прин-циптерi мен нақты нормаларының басым көпшiлiгiн қалып-тастыруына алып келдi. Бұл кезең мұсылман құқығы дамуының ² алтын ғасыры² деген атқа ие болды. XI ғасырдан бастап мұсылман құқығының бiрнеше құқық-тық мектеп-ағымдары дамыды. Оның бiрi сунниттiк бағыттағы мұсылман құқығы 1. Хани-фиттiк — негiзiн салушы Әбу Ханифа (699—767 ж.ж.) (Иран, Түркия, Ауғанстан, Пәкiстан, Үндiстан, Египет); 2. Маликиттiк — негiзiн салушы Малика бен Анас (713—795 ж.ж.) (Солтүстiк және Батыс Африка); 3. Шафиттiк — негiзiн салушы аш-Шафий (767—819 ж.ж.) (Сирия, Индонезия, Шығыс Африка); 4. Ханба-литтiк — негiзiн салушы Бен Ханбала (780—855 ж.ж.) (Арабия). Шииттiк бағыттағы мұсылман құқығы да джафариттiк, ис-маилиттiк, зейдиттiк және т.б. мектеп ағымдарға бөлiндi. Жалпы ұқсас мәселелердi шешуде олардың әртүрлi құқық-тық нормаларды пайдалануы бұл мектептердiң заңдық тұрғысы жағынан бiр-бiрiнен айырмасы барын көрсетедi. Мұсылман заң-герлерiнiң арасында олардың ең икемдiсi ханифиттiк мектеп болып табылады. Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейiн оның iзба-сарлары — халифтердiң билiкке келуi мұсылман қауымының екi-ге — сунниттер мен шииттерге бөлiнуiне алып келдi. Шииттер мұсылмандарды пайғамбардың тiкелей мұрагерлерi басқаруы керек десе, сунниттер оны қостамайды. VII ғасыр мен VIII ғасырдың ортасына дейiн мұсылман құқығының қайнар көздерi құран, сунна, иджма және пайғам-барлардың iзбасарларының айтқандары (қияс) болып келсе, бұдан кейiн бұл роль доктринаға көштi. Мектеп — ағымдардың пайда болуы мұсылман құқығының басты қайнар көзi ретiнде доктрина ережесiн iс жүзiнде бекiтiп бердi. XI ғасырда ² дәстүр кезеңiнiң² (² тақлид² ) басталуымен бiрге дiни ғалым-заңгерлердiң заң атқару қызметтерiнiң маңызы одан әрi арта түстi. Бұл кезде сунниттiк құқықтану ² абсолюттiк иджтихадтың² аяқталуы туралы ұйғарымға келген болатын. Бiрақ Құран мен Суннаны тiкелей түсiндiру және жаңа ағымдардың пайда болуына шектеу қойылғанымен, мұсылман құқығының жүйесi, яғни доктрина өзiнiң белсендi қызметiн одан әрi жалға-стырды және дамыды. Дәстүр кезеңiнiң алғашқы екi-үш ғасырында мұсылман құқығының қалыптасуы негiзiнен аяқталды. Доктрина iс жүзiнде оның ресми қайнар көзi болып танылды. Мұсылмандық мемлекеттiк құқық муджтахидтың заң шығару билiгiн ресми түрде бекiттi. Осы кезеңде сонымен бiрге ² шариғаттың үстемдiгi² концепциясын жасау аяқталды. Бұл концепция қазiргi кездегi ² құқық үстемдiгi² мен ² құқықтық мемлекет² теориясымен үнде-сiп жатыр. Осы концепция бойынша мемлекет басшысы өзiнiң билiк әрекетiнде муджтахидтер қалыптастырған мұсылмандық құқық нормаларына сүйенедi. Алғашқы кезде мұсылмандық-құқықтық доктринаны айқындау үшiн қолданылған ² фикх² терминi, кейiннен мұсылмандық құқықтың объективтi мағы-насының қатынасында қолданыла бастады. Мұсылмандық құқықтың маманы Дж. Шахт осы жағдайды ескере отырып, мұ-сылман құқығы ² заңгерлер құқығының тамаша үлгiсi бола ала-ды² деп атап көрсеттi. Мұсылмандық теория бойынша мұсылмандық құқықтың барлық нормалары Құраннан және суннадан алынған. Мұның дұрыстығына мұсылмандар заңгерлерi де Құрандағы ² бiз ешнә-рсенi де ұмыт қалдырған жоқпыз² деген қағидаға сiлтеме жасай-ды. Мұсылман құқығын зерттеушiлер бұл жерде сiлтеменiң мұсылмандық құқықтың барлық нақты жағдайды қамтыған-дығы туралы болып отырмағандығын да атап көрсетедi. Яғни осы негiзге сүйене отырып барлық iстiң шешiмiн табуға бола-тындығы ғана көрсетiлген. Мұнан мұсылман құқығында ешқан-дай қайшылықтың жоқ екендiгi, барлық халықта және барлық жағдайда құқықтық норма қалыптастыруға болатындығы туралы тұжырым жасауға болады. Мұсылмандық құқықтың доктриналық талдануы оны жүйе-леуде қиындық туғызғанымен, оның белгiлi бiр икемдiлiкпен дамуына мүмкiндiк бердi. Бұл процесте дiни құқықтанушы-ғалымдардың ролi бiртiндеп өсе түстi. Мұсылмандық-құқықтық доктрина өзiнiң ерте даму сатысында Құран мен суннадағы түсiнiктердi негiзге ала отырып мiнез-құлықтың нақтылы жағ-дайларын iздестiрумен айналысты. Ал кейiннен көптеген ағым-дардағы қайшылықтар мен шатасулардан және оның нақтылан-бағандығынан жаңа құқықтық нормаларды қалыптастыру қа-жеттiлiгiнен олар өздерiнiң негiзгi күш-жiгерiн мұсылмандық-құқықтық әдiстемелiк және жалпы теориялық негiзiн жасауға жұмсады. Мұндай қажеттiлiк ұқсас мәселелердi шешуде әртүрлi мектеп-ағымдардың түрлi позицияларының құқықтық норма-лары жағынан сәйкес келмеуiнен туындады. Әрбiр мектептiң өз тұжырымдары бiр-бiрiне қайшы келгенi-мен, ол барлық уақытта заңдық мәнге ие болады. Өйткенi, олардың барлығының қайнар көздерi бiреу ғана. Қандай да бiр сұраққа жауап жоқ кезде, бұл iстi қараушылар Құран мен сунна-ға сүйенiп өздiгiнен шешiм шығара алады. Бұл да мұсылман құқығының өзiндiк ерекшелiгi болып табылады. Мұсылман құ-қығында қатып қалған догма жоқ. Қандай да бiр iстi болмасын шариғат жолымен шешуге болады. Мұсылман құқығының тұтас-тығы мен икемдiлiгi және күштiлiгi де осыдан айқын көрiнедi. Орта ғасырлық мәдениет дамуы туралы мәселеде көпке дейiн еуроцентризм үстем болып келдi. Батыс мәдениетiн асыра, ал Шығыс мәдениетiн тұрпайы және төмен дәрежеде бағалау Еуропа елдерiнiң Шығыстағы ұзақ ғасырлық отаршылдық саясатынан туындаған. Ал шын мәнiне келгенде Шығыстың, оның iшiнде араб мәдениетiнiң дамуы Еуропа елдерiнен кем болмады. VIII—XVI ғасырларда Араб Шығысы саяси-филосо-фиялық ойдың орталығына айналды. Мұхаммед пайғамбар негiзiн қалаған жаңа дiннен қуат алған арабтар өздерiнен әлде-қайда сан жағынан да, әскери қуаты мен мемлекеттiлiк қуаты жағынан да күштi елдердi тез арада жаулап алды. Олар 711 жылы Солтүстiк Африканы бағындырып, Атлант мұхитына дейiн жеттi, көп ұзамай Гибралтар бұғазынан өтiп Испанияның бiр бөлiгiн өздерiне бағындырды, Арабтар бiр ғасырға жетер-жетпес уақытта Үндiстаннан Атлант мұхитына дейiн созылып жатқан алып империя — халифат құра бiлдi. Олар қай елдi жаулап алса да мұсылман дiнiн мемлекеттiк дiн ретiнде енгiзе алды, бұл дiндi жаулап алынған елдердiң халықтары тез қабылдады. Мұның өзi де мұсылман дiнiнiң күштiлiгi мен қуаттылығын бiлдiредi. Шариғат нормаларына негiзделген мұсылман құқығы өмiрдiң ең маңызды салаларына орасан зор ықпал ете алды. Араб халифаты кезiнде Бағдад қаласы үлкен мәдени орта-лыққа айналды. Жаулап алынған елдерден және көршi мем-лекеттерден рухани қазыналар әкелiнумен бiрге, бұл қалада дүние-нiң түкпiр-түкпiрiнен келген ұлы ойшылдар мен ғұла-малар еңбек еттi. Грек және рим өркениетiнiң таңдаулы өкiлдерi Платонның, Сократтың, Аристотельдiң, Эвклидтiң, Цицеронның және т.б. шығармалары араб тiлiне тәржiмаланып, олардың озық ойлары мұсылман елдерiне кеңiнен танылды. Мұның өзi Шығыс үлгiсi мен Еуропа мәдениетiнiң өзара үндесiп, Шығыс саяси-құқықтық ойының дамуына жаңа серпiн бердi. Осы кезеңде бүкiл әлемдiк мәдениетке белгiлi болған Әл- Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина (Авиценна), Ибн Рушдт және т.б. өсiп жетiлдi. Олар ғылымның басқа салаларымен қатар саяси-құқықтық ойда да әлi күнге дейiн мәнiн жоймаған ұлы шығармалар қалдырды.