Мiтiн жоймас адамзат ! 7 страница

Date: 2014-03-19; view: 739.

Қорыта келе, кеңістік пен уақытты Дүние болмысының ең жалпы қажетті формалары ретінде қарап, сонымен қатар, оны философия, физика т.б. ғылымдардың іргетасты категорияларына жатқызуымыз керек. Дүниеде еш жерде кеңістік пен уақыттан тыс өмір сүріп жатқан бірде-бір зат, құбылыс жоқ.

Ең алдымен ескертетін нәрсе – олар шынайы және объективті, яғни, адамдардың санасынан тәуелсіз өмір сүріп, сонымен қатар, танылады. Діни философияда кеңістік пен уақыттан тыс өмір сүретін Құдай идеясы мойындалады – бірақ, ол ешқашанда дәлелденбейтін ашық сұрақ. Ал Канттың субъективті-идеалистік көзқарасына келер болсақ (кеңістік пен уақыт- априорлық сезімдік формалар ғана) – ол да қазіргі ғылыми сынды көтермейді.

Келесі ескеретін мәселе – кеңістіктің үш, ал уақыттың бір өлшемдігі. Кеңістіктегі әрбір заттың орнын анықтау үшін біз бір-біріне тәуелсіз үш координатаны ( X, Y, Z, яғни, ұзындық, биіктік, ен) пайдаланамыз. Математика саласында көпөлшемді кеңістік ұғымы пайдаланғанмен, оның шынайы кеңістікке қатысы жоқ, өйткені оның координаталары заттың температура, жылдамдық, массасын т.с.с. анықтайды.

Уақытқа келер болсақ, оның өлшемі бір ғана: ол өткеннен қазіргіге өтіп болашаққа бағытталған. Теоретикалық тұрғыдан алғанда, егер жылдамдық күн сәулесінен де жоғары болса, онда уақыт кері ағуы мүмкін. Бірақ, ол шынайы түрде мүмкін емес. Уақыттың кері қайтпаушылығы – оның бір өлшемдігінен шығады. Кеңістікте қайта оралушылық бола береді. Мысалы, біз күнде үйден шығып, кешке қайта ораламыз.

Кеңістіктің біркелкілік (барлық нүктелердің теңдігі) және изотроптық (барлық жаққа бірдей тарауы), ал уақыттың тек біркелкілік ( барлық нүктелер бір-біріне тең болғандықтан уақытты қай сәттен болсын бастай беруге болады) қасиеттері бар.

Соңғы жылдары ғылымда биологиялық, психологиялық және әлеуметтік кеңістік пен уақыт категориялары пайда болып қазіргі өмірде кеңінен пайдаланып зерттелуде.

Биологиялық кеңістік пен уақыт әр-түрлі тіршілік формаларының кеңістік пен уақыттың шеңберіндегі өмір сүру ерекшіліктерін, өсімдік пен жануарлар әлеміндегі түрлердің ауысуын т.с.с. сиппатай ды.

Мысалы, иттің өмірінің ұзақтығы 20 жылға жуық болса, қарғаның өмірі 300 жылға дейін созылады. Дүниедегі ең ұзақ өмір сүріп жатқан жануар түрі – крокодилдер – өзгерместен сонау динозаврлар өмір сүрген уақыттан бері келе жатыр.

Ал биологиялық кеңістікке келер болсақ, оңтүстік аймаққа бейімделген тіршілік формалары солтүстікте өмір сүре алмайды, әр тіршілік формаларының өзінің кеңістіктегі өмір сүру ареалы бар.

Адамның биологиялық өмір сүру ұзақтығына әлеуметтік факторлар өзінің зор әсерін тигізеді. Мысалы, алғашқы қауымдық қоғамдағы орта адам өмірінің ұзақтығы 25 жылдай болса, қазіргі дамыған елдердегі көрсеткіш – 75-80 жылға дейін жетеді. Ал, өмір сүру кеңістігіне келер болсақ, адам өзінің саналы іс-әрекетінің арқасында жер бетіндегі барлық аймақтарды игерген. Бүгінгі таңда адамның аяғы баспаған жер қалмаған болар.

Қазіргі ғылыми деректер бойынша, әр организмнің өзіне тән уақыт өлшемі мен ритмі бар. Мысалы, жылы күз шағында солтүстіктен алғашқы суық жел келген кезден бастап қоян қоңыр жүнін түсіріп ағара бастайды. Егер қар уақытында жаумаса, қара жерде ақ қоянды көруге болады. Орта ғасырдағы діни философияда “құдайды дәлелдеудің” бұл негізгі аргументі болатын - әр тіршілік формасы “мақсатқа лайықтылықтың” негізінде өмір сүреді, ал оны тіршілікке енгізген жоғарғы саналы күш. ХХғ. ортасына шейін бұл “дәлелдеуді” ғылыми жолмен ешкім терістей алмады. Тек, совет ғалымдары П.Анохин мен Н.Бернштейннің арқасында ғана оның құпиялығы ашылған болатын. Оның мән-мағнасы мына факторларда жатыр.

Әрбір организм өзінің жағалай ортаға бейімделу барысында шындықты алдын-ала бейнелеу дәрежесіне көтеріледі. Оған себеп болған ғарыштағы уақыт ритмі: күн мен түн, жаз бенен қыс, айдың гравитациялық тартуы арқылы теңіз суының көтерілуі мен қайтуы, күннің әрбір 11 жыл сайын энергиясының өсуі т.с.с. миллиарттаған жылдар бойы тіршілік ритмін анықтап, оның генетикалық бағдарламасында жазылып, соған сәйкес өмір кезеңдерін тудырды.

Биологиялық уақыт та организмнің өмір сүруінің әр сатысында соған сәйкес өзгеріп отырады. Адамның жас кезінде организмдегі “сағат” жағалай қоршаған уақыттан гөрі тезірек өтеді де, психологиялық тұрғыдан келгенде адам өмірі баяу өтіп жатқан тәрізді болады. Кәрілік келіп, организм ескірген кезде оның “сағаты” қоршаған ортадағы уақыт ритмінен қалыңқырап, психологиялық тұрғыдан алғанда, өмірдің зымырап тез өтіп бара жатқанындай әсер тигізеді. Сонымен, биологиялық кеңістік пен уақыт та бірқалыпты емес, өмірдің ерекшелігіне сай өзгеріп отыратынын анықтадық.

Психологиялық кеңістік пен уақытқа келер болсақ, оның да өз ерекшеліктері бар екенін байқаймыз. Ол, негізінен алғанда, тек адамға тән нәрселер. Ол дүниені адами қабылдау мүмкіндіктерімен бірге оның іс-әрекетімен тығыз байланысты. Егер сіз өте қызықты шығармашылық іспен айналысып жатсаңыз, онда уақыттың қалай өткенін байқамай қаласыз. Жалғыздық - адам уақытын қорғасын басқандай басып баяулатады. Ағылшындар айтқанындай, ісі жоқтық, адамның миын шайтанның шеберханасына айналдып, ақырында адам ішімдікке, нашақорлыққа салынып, я болмаса, қылмыстық жолға түсіп, өзін-өзі жоғалтып, жалғыз-ақ берілетін өмірінің быт-шытын шығарады. Өкінішке орай, бүгінгі таңдағы кең етек алған жұмыссыздық - қоғамдағы бүкіл әлеуметтік аномияның (ауытқудың) негізгі себебі болып отыр.

Дүниеде тек қана психологиялық салада уақыттың қайта оралу әсері бар. Оны алғаш рет көркем түрде көрсетіп, таңғалдырған француз жазушысы Марсель Пруст болған-ды. Егер сіз жас кезіңізде болған жерге қайта оралып, алғашқы махаббат оянған жердегі қайыңның жанында тұрсаңыз, өзіңіздің көңіл күйіңізге байланысты сол балауса кезіңізге қайта оралғандай боласыз. Сол кездегі сезімдер мен дүниесезім сізге қайта оралғандай болады. Ол әсіресе, адамның түсінде, кейбір бейсаналық, транспсихикалық ақуалдарда кездеседі. Әрине, психологиялық тұрғыдан уақыттың қайта оралғандай әсері өмір шеңберіндегі жан-дүниеде өте терең із қалдырған оқиғалармен байланысты екені түсінікті жәйт.

Соңғы, әлеуметтік кеңістік пен уақытқа келер болсақ, ол да үне бойы өзгерісте. Біржолата және біркелкі берілген әлеуметтік кеңістік пен уақыт – жоқ. Мысалы, алғашқы қауымдағы әлеуметтік кеңістік адамның жаяу біркүндік жолының шеңберімен тең болды, яғни, 20-30 шақырым. Жылқыны үйреткен кезден бастап, әлеуметтік кеңістік анағұрлым кеңейді. Машиналық техника пайда болған кезде, ол мыңдаған шықырымға өсті. Ал, қазір сіз Лондонның “Хитроу” аэропортында 2,5 дыбыс жылдамдығымен ұшатын “Конкорд” ұшағына мінсеңіз - 4 сағаттан кейін Американың “Дж.Кеннеди” аэропортына қонасыз! Радио, телевидение, интернеттің дамуы – бүкіладамзаттық әлеуметтік кеңістікті құрады. Күнбе-күн Дүниеде не болып жатқанын үйде отырып ақ біле бересіз.

Әлеуметтік уақыттың да үне бойы өзгерісте екенін байқауға болады. Мысалы, Орта ғасырларда өмір сүрген бабаларымыздың уақыты тым баяу өтті. Өйткен себебі, қоғам өміріндегі өзгерістер тым төмен қарқынмен жүрген болатын. Сонау 4-5-ші аталардың жасаған ісін шөберелері мен неменелері істеді: мал бақты, қымыз ішті, сайысқа түсті, қызды қауышты т.с.с. Барлық қарым-қатынастар ата-бабалардан қалған әдет-ғұрыптардың негізінде жүре барды, өзгерістер өте аз болды.

Жаңа дәуір дүниеге келген кезде жағдай мүлде өзгерді. Жүздеген қалалар бой көтеріп, мыңдаған жаңа кәсіптер пайда болды, ғылым мен техника орасан-зор жетістіктерге жетті – солардың бәрін игеріп өз бойында қамтуға адамның уақыты жете алмай қалды – сондықтан ол тез қарқынды өте бастады. Бүгінгі таңдағы реформалар өмір қарқынын өте тез өсіруде. Көп қиындықтардың себептерінің бірі – осыған байланысты, көп адамдар, әсіресе, жасы келіп қалғандар, оны игеруде өте үлкен қиындықтардан өтуде.

Соңында ескеретін нәрсе – бұл тақырыптың өміршеңдік, этикалық мән-мағнасы, маңыздылығы. Өйткені, адам өмірін Дүниедегі қайсыбір затпен салыстырсақ, оның өлшемін ешқашанда таба алмаймыз. Оны жалғыз ғана уақытпен салыстыруға болады. Адам өмірі – “Ұлы мәртебелі Табиғаттың”, я болмаса, Құдайдың бізге берген сыйы, өмір уақыты. Уақытында Ибн-Сина айтып кеткендей, біз бұл Дүниеге келуіміз де, келмеуіміз де мүмкін еді. Алайда, біз келдік. Біле білген кісіге, жалғыз соның өзі ғана - үлкен бақыт, ғажап оқиға. Олай болса, өмірдің әр сәтін бағалап, оны өте ұқыпты пайдалануымыз керек. Тек сонда ғана өмірде үлкен жетістіктерге жетуге болады. Жас уақытын зая өткізген адам жасы келгенде қынжылады, өйткені, қанша өмірдегі болған мүмкіндіктер іске аспай қалды, ал өткенді, қайта оралтуға болмайды – ол мәңгілікке кете барды. Олай болса, жас дос, осы бастан әрбәр сәтті өз дарыныңды дамытуға пайдаланып, алдыңа үлкен мақсат-мұрат қой, ол сенің зор күш-қуатыңды оятып, жетістіктерге итерлейді. Осы ізденіс, өмірді терең сезіну жолында саған көп табыс тілейміз.

Қозғалыс тетігі.

Сонымен, жоғарыда кеңістік пен уақыттың шеңберінде қозғалыста өтіп жатқан болмысты әңгіме қылдық. Одан туындайтын келесі мәселе - қозғалыстың қайнар көзі, тетігі неде жатыр?,- деген сұрақ. Оған осы тарауда жауап беруге тырысамыз.

Әңгіме Дүниенің ағым, қозғалыс екенін мойындауда емес, оны есі дұрыс адамдардың бәрі біледі. Философияға дейін- ақ адамдар бір нәрсенің Дүниеге келіп, екіншінің кетіп жатқанын, ақтың қараға, дымқылдың құрғаққа т.с.с. қарама-қарсылықтың бір-біріне өтетінін байқаған. Сонымен бірге, оның терең себебі неде,- деген сұрақ мыңдаған жылдар бойы адамдарды толғантып ізденіске итергені де еш күмәнді туғызбайтын шындық.

Көне грек философиясында бұл сұраққа терең жауап іздеген Гераклит болды. Оның ойынша, Дүние - қайшылық, әр заттың қарама-қарсы жақтары бар, олардың бір-бірімен күресі – Логостың (logos,- грек сөзі,- сөз, мән-мағна) заңдылығы.

Мұндай пікірге Аристотель қарсы шығып, бір нәрсенің өмір сүруі мен қатар сол сәтте өмір сүрмеуін мойындау - Қисынға қайшы келетін нәрсе, олай болса, ешқандай дүниетаным мүмкін болмас еді деген пікірге келеді.

Орта ғасырлық философия қозғалыстың қайнар көзін сыртқы себептен - Құдайдың бізге танылмайтын күш-қуатынан шығарады.

Бұл мәселені шешуге өз үлесін қосқан Қайта өрлеу заманының ұлы философы Н.Кузанский болған-ды. Ол қарама-қарсылықтың бір-біріне өтуін (coіncіdentіa opposіtorum,- латын сөзі,- қарама-қарсылықтың бір-біріне сай келуі,- деген мағна береді) математика жолымен дәлелдемек болды. Мысалы, екі жағы тең үшбұрыштың түйісін шексіз соза берсек, олар бір-біріне жақындай келе түбі бір сызыққа айналады . Бұл арада неміс ойшылы Я.Беменің қайшылық - материяның зардабы, ол оған дамыл бермей, оны қозғалысқа итереді, ең ақыры Құдайдың өзі – негізі жоқ тұңғиық,- деген ойларын келтірсек те болғаны.

Жаңа дәуірдегі философияда Аристотельдің ғылымның дамуында қайшылықты жібермеу керек деген ойы көп уақытқа дейін басым болды. Бұл кездегі ғылым Табиғатты зерттеп, ондағы заттар мен құбылыстарды бір-бірінен айырып анықтауға тең келетін, сондықтан, Дүниенің қайшылықтығына аса назар аударылмады.

И.Кант өзінің таным теориясында алғаш рет зерденің қайшылығын ашады (антиномиялар). Оның ойынша, сезімдік таным, тәжірибе бізге “заттың өзіндік сырын” ешқашанда аша алмайды. Екінші жағынан, зерденің өзі де сезімдік тәжірибенің сыртына шыға алмайды, ал шыққысы келсе - сол сәтте антиномияларға тап болады. Оның жасаған 4 антиномияларының біреуін мысал ретінде келтірсек те болғаны: бірінші тұжырым: Бұл Дүниенің алғашқы бастауы бар және ол кеңістікте шектелген; екінші тұжырым: Дүние уақыт пен кеңістікте шектелмеген, ол - шексіз. Осы екі тұжырымды талдай келе, И.Кант екеуіне де жеткілікті дәлелдемелер келтіреді. Сонымен, зерде шешілмейтін қайшылықтарға келіп тіреледі. Ал оның негізгі себебін Кант “заттың өзіндік сырының” танылмайтындығынан көріп, шынына келгенде, Дүниеде де, танымда да қайшылықтар болмауға тиіс деген ойға келеді.

Гегель қайшылықты талдай келе, ол - қайсыбір өміршеңдік пен дамудың қайнар көзі,- деген пікірге келеді. Ақыл-ойдың жетілуі мен дамуы қайшылықтарды шешу арқылы жүреді. Қайшылық жоқ жерде – ой да жоқ.

Маркстік философия Гегельдің бұл ойын әрі қарай дамытып, Дүниенің қайшылықты түрде жаралғанын, оның адамның санасына тәуелсіз өмір сүретінін дәлелдейді. Біздің санамызда сол Дүниенің қайшылығы бейнеленеді.

Енді бүгінгі таңдағы түсініктерге келер болсақ, әрбір зат, құбылыс белгілі бір бірлік, тұтастықты құрайды. Осының арқасында біз бір затты екіншіден айыра аламыз. Сонымен қатар, оның ішкі бір-бірімен байланыс пен іс-әрекеттегі құрамдас бөліктері бар. Әрине тұтас зат әрқашанда өзінің құрамдас бөліктерінің әрбіреуінен мазмұн жағынан асып түседі. Тіпті ол өзінің құрамдас бөліктерінің қарапайым жиынтығының өзінен де асып түседі, өйткені, ол көптүрліктің бірлігі (К.Маркс), нақтыланған көптүрлік (Гегель).

Алайда, заттың ішкі өзара байланыстағы құрамдас бөліктерінің әрбіреуі “өзінің тәуелсіздігін” сақтауға тырысады, өйткені, арнаулы тарауда көрсеткеніміздей “тәуелсіздік”, “дербестік” болмыстың терең сипаты. Осы арада заттың ішінде қайшылықтың бастауы ашылады. Ол жүре келе тұтас заттың ішіндегі қарама-қарсы жақтарын тудырады. Сонымен, біртұтастық - қарама-қарсылыққа, соңғы - бірлікке айналады. Оны философияда қарама-қарсылықтың тепе- теңдігі деген ұғыммен береді. Мысалы, жердің оңтүстік және солтүстік полюстері бар, олар бір-біріне қарсы, сонымен қатар, бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Қайсыбір тіршіліктің ішінде ассимиляция және диссимиляция үрдістері жүріп жатыр. Осы екі қарама-қарсылықтың негізінде тіршілік өмір сүреді. Егер оның біржағы болмаса, онда организм өледі. Феодалдық қоғамда екі тап – шаруалар мен байлар - қарама-қарсылықтың екі жағы. Бірақ, олар бір-бірінсіз өмір сүре алмайды –олар бір-бірімен күресте, сонымен қатар бірлігін сақтайды. Егер де олардың мүдделері шегінен шығып кедейлердің көтерілісіне әкелсе, ол қоғам жаңа қоғамға ауысып, я болмаса, ескі қоғамның шеңберіндегі жаңа ақуалға әкелуі мүмкін.

Бұл арада айтып кететін жәйт – диалектикалық тепе-теңдік математикадағымен ұқсас емес. Есепте 5=5-ке тең болса, диалектикалық тұрғыдан қарағанда 5 = 5 тең, сонымен бірге – тең емес. Бір зат екінші затқа тең, сонымен қатар оның ұқсамайтын теңсіз жақтары да бар. Мысалы, екі жапырақ бір-біріне тең, сонымен қатар – тең емес.

Егер де біз затты өз-өзімен салыстырсақ, онда да сондай нәтижеге келеміз. Өзінің тұрақты жақтарымен зат өз-өзіне тең, сонымен қатар әрбір сәтте оны ішкі құрамдас бөліктері бір-бірімен әрекетке түсіп өзгеріске әкеледі. Екіншіден, ол зат басқа заттармен қарым-қатынасқа түскеннен кейін ол сыртқы ықпал арқылы да өзгеруі мүмкін.

Әрине, қайшылықтың өзін үрдіс ретінде қарау керек. Заттың жаңа ғана Дүниеге келген сатысында тепе-теңдік айырмашылықтан гөрі басымырақ болады, соның арқасында ол тез қарқынмен өсіп-өніп айырмашылықтың күшейуіне әкеледі; екінші сатыда айырмашылық тепе-теңдікке қарағанда басымырақ болып қайшылықты үшкірлете түсіп затты болмысының шегіне әкеледі. Бір-бірімен ымыраға келмейтін қарама-қарсылыққа негізделген қайшылық заттың күрт өзгеріп, өзінің басқа болмысына өтуіне мәжбүр етеді. Жаңа пайда болған ақуалдың шеңберінде жаңа бірлік, тепе-теңдік пен қатар айырмашылықтың ұрығы пайда болады.

Жоғарыда көрсетілген үрдістерді әдебиетте “қарама-қарсылықтың бірлігі мен өзара іс-әрекеті”,- деген заңмен береді.

Бұл заңның танымдағы методологиялық маңызы өте зор. Бүкіл бұрыңғы-соңды ғылымдағы ашылған жаңалықтар, негізінен алғанда, зерттелген зат, я болмаса, құбылыстың ішкі қайшылығын ашуға негізделген. Микроәлемді зерттеу барысында ең алдымен элементарлық бөлшектер ашылып, соңынан олардың қарама-қарсы жағы – атомның өзегі зерттелді, ал оның өзі протон мен нейтронның бірлігі мен қарама-қарсылығы арқылы өмір сүреді. Электромагниттік өрістің өзі - қайшылық екені қиын да ұзаққа созылған зерттеулер арқылы іске асты. Алғашында оны бөлшектерден (корпускулалар) тұратын “сәуле жаңбыры” (И.Ньютон) ретінде қараса, келесі сатыда “толқын” ретінде (Х.Гюйгенс) түсіндірілді. Тек, ХХ ғ. ғана ғалымдар оны “корпускулярлық-толқындық дуализм” ретінде қарап, оның терең мәнін ашты.

Қазіргі реформалардағы өзгерістерді де осы заң арқылы жете түсінуге болады. Кеңес Одағындағы мемлекеттік жоспарлау принципіне негізделген шаруашылық формасының іріп-шіруі оның монополиялық табиғатында болды емес пе? Жекешелендіру саясаты соны жоюға бағытталған. Мемлекеттік пен жеке меншіктің қарама-қарсылығы мен бірлігі, олардың бір-бірімен бәсекелігі – адамдардың ерікті ынта-жігерін арттырып тиімді шаруашылықтың негізін қалауда. Сонымен қатар, қоғам өмірінде лезде бай адамдардың пайда болуымен қатар көпшіліктің кедейленуі, тіпті қайыршылықтың шеңберінде өмір сүрген адамдардың пайда болуы - әлеуметтік қайшылықты үшкірлеп қоғамның саяси тұрақтылығына өзінің теріс әсерін тигізуде. Бұл арада жұмыссыздықпен күрес, жаңа кәсіпорындарын ашу, адамдарды жаңа кәсіби мамандықтарға оқыту т.с.с. шаралар арқылы ғана бұл қайшылықты бәсеңдетуге болады. Әлеуметтік мәселелер шешілген кезде басқа да келеңсіз кең етек алған жәйттермен (ішімдік пен нашақорлық, қылмыстық пен жезөкшелік т.с.с.) тиімді күрес жүргізуге болады.

Әр қашанда есте сақтайтын мәселе – реформалардың бүкіладамзат рухани дағдарысының аясында жүруі. Бұрынғы “Шығыс пен Батыс” арасындағы ғаламдық қайшылық Кеңес Одағы құрысымен келмеске кетсе де, оның орнына “Солтүстік пен Оңтүстік” қайшылығы келді - Әлемнің бір бөлігін “алтын миллиард” аталатын постиндустриалдық елдерде өмір сүріп жатқандар құрса, “екінші миллиардты” жартылай аш-жалаңаш жүргендер құрайды. Қалған 4 миллиард адам дамып келе жатқан ғаламның бөлігіне жатады. Соның ішінде біздер де бармыз. Дамыған елдер мен жаңа ғана дамып келе жатқандардың арасындағы айырмашылықтар жылдар өткен сайын қысқарудың орнына алшақтап бара жатыр – бұл, әрине, халықаралық шиеленістердің көпшілігінің себебі болып отыр. Бүгінгі таңдағы көп айтылып жүрген халықаралық терроризм, экстремизм сияқты құбылыстарды осы қайшылықтардың астарында түсінуге болады.

Қазіргі орасан-зор қарқынмен жүріп жатқан ғылыми-техникалық үрдіс те өз қайшылығымен көрінеді: бір жағынан, ол өндіргіш күштерді дамытып, қоғамның байлығын өсірсе, екінші жағынан, арғы анамыз – Табиғатты құлазытуда. Тойымсыздыққа жол берген Батыс өркениеті адамзатты бірте-бірте жер бетіндегі “қатерлі ісікке” айналдыруда. Біздің де осы қауіпті жолға түсіп, ата-бабаларымыз қалдырған руханиятты, биік экологиялық санамызды бұзып аламыз ба деген қорқынышымыз бар.

Аталған және де басқа қайшылықтарды жою - тек қана адамзаттың руханияты мен адамгершілік қасиеттерін жетілдіру арқылы болмақ. Бүгінгі таңда айдай анық нәрсе – технократиялық жолмен бірде-бір ғаламдық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі. Олай болса, реформа барысында мәдениет пен білімнің, жалпы руханияттың дамуына көбірек көңіл бөлінуі қажет.

Қозғалыс пен даму

Жоғарыдағы көрсетілгендей, Дүние үне бойы қозғалыста, барлық заттар мен құбылыстар бір-бірімен шытырман байланыста, бір нәрсе пайда болып, екіншісі кетіп жатыр, зат бір сападан сандық өзгерістердің негізінде екінші сапаға секіріп өтуде, оның бәрінің қайнар көзі ішкі қайшылықтың шешілуі арқылы жүреді екен.

Енді осы арада екінші сұрақ заңды түрде пайда болады: шытырман қозғалыстағы Дүние ешқандай тәртіп жоқ хаос па, әлде ол ретке келтірілген өзгерістер ме? Әрине, оқырман өз тәжірибесінің негізінде-ақ Дүниеде белгілі бір заңдылықтардың барын мойындайды. Оны философияда даму категориясы арқылы көрсетеді.

Даму деп Дүниедегі заттар мен құбылыстардың өз ішкі қайшылығынан туындайтын белгілі бір заңдылықтардың негізінде ретке келген, күрделену үстіндегі, қайта оралмайтын, өзіне тән бағыттағы өзгерістерін айтамыз.