Эпоха Асветніцтва і яе асаблівасці на Б.

Date: 2015-10-07; view: 1309.

40-50 г. XVIII ст. эпоху Асветніцтва. паводле Э.Дарашэвіча, – гэта антыфеад-я, бурж-я ідэалогія перыяду станаўлення капіталізму, якая прапаведавала прыярытэт асветы, навукі і розуму ў жыцці асобы, грам-ва і дзяржавы. Пасля Адраджэння і Рэфармацыі - трэці духоўны пераварот, які практычна поўнасцю пакончыў з сярэднявечнай сістэмай каштоўнасцяў. Польскі даследчык Мацяеўскі А-ва як фармацыі ў развіцці культуры, якая ахоплівае комплекс ідэйных пазіцый, перакананняў і “густаў”, грам-х дзеянняў і паводзін, а таксама народжаную ў іх выніку “культурную” прадукцыю. А. найбольш выразна праявілася на бел-х землях у др. Пал. XVIII – пач. ХІХ ст. - як пераходны перыяд, канчаткова фармуецца новы тып культуры. закладвалася кодавая аснова сучаснай культуры, фармаваліся інстытуты яе функцыянавання, многія працягваюць дзейнічаць і сёння.

ў якасці дамінантных працэсаў гіст.-культ. развіцця ЭА вылучаць: секулярызацыю, палітызацыю, паскарэнне змены ідэйна-стылявых накірункаў, фармаванне нац. аблічча культуры, яе новай кодавай сістэмы.

Падзел бел-х земляў у 1772 г. на дзве часткі дзярж-й мяжой абумовіў уплыў на іх развіццё двух тыпаў Асветніцтва (РП і Рі), не супадаючых па тэмпах, па глыбіні. Гэтая розніца прасочвалася ва ўсіх вымярэннях культуры.

Маст.-стылявое аблічча ЭА багацейшае, чым папярэдняй эпохі, дзе панавала барока. - класіцызм, сентыменталізм, праявы асвет-га рэалізму і прадрамантызму, працяг барочных тэндэнцый, якія перараслі ў ракако.

Ніводная ранейшая эпоха не дала столькі яркіх імёнаў, як эпоха др. Пал. XVII–XVIII ст. Аднак пакладзены пачатак працэсу эміграцыі. І 1-й вялікай стратай - Сімяон Полацкі –паэт, мысліцель, асветнік. масавы хар-р у XVIII–ХІХ ст., “эмігрыравалі” або ў польскую, або ў рускую культуру.

У др. Пал. XVII – пер. пал. XVIII ст. працягваюць дзейнічаць школы розных канфесій. Аднак памяншаецца колькасць праваслаўных (брацкіх) школ. Пратэстанцкія школы занепадаюць, выцясняюцца школамі каталіцкіх ордэнаў, - езуіцкімі. Гал-х прычынаў, якія забяспечылі поспех распаўсюдж-вання каталіцызму і паланізацыі, - перавага ў адукацыі. у былой сав-й гістарыяграфіі езуіцкае асв-ва ацэньвалася адмоўна – як польска-каталіцкая экспансія. А на справе езуіты стварылі на Б. і Літве дастаткова высокую адукацыю, школьны тэатр, увялі прафесійнае выкладанне паэтыкі, рыторыкі і філасофіі. Цэнтрам адукацыі і навукі на Б. - Віленская езуіцкая акадэмія.

Б., % ў 1772 г. на дзве часткі, апынулася падзеленай і п/ж дзвюма рэформамі адукацыі. Зах. і цэнтр. Б-сь мела ў выніку рэформы асветы ў РП разгалінаваную сетку свецкіх навуч-х устаноў, адметнасць– пераемнасць курсаў і строгая іх іерархія, перадавая для таго часу канцэпцыя навучання, настаўніцкія і выкладчыцкія кадры. Заход абганяў усход на 2 дзес.

У к. XVII ст. у глыбокім заняпадзе - бел. кірылічнае кнігадрукаванне канцэнтруецца ў сценах Супрасльскага манастыра кнігі па-ранейшаму выдаваліся і перапісваліся на мовах стараслав-й і старабел-й. у краі панавала польскае і лацінскае друкаванае слова.

Др. Пал. XVII–XVIII ст. –складаны, перыяд у развіцці бел-й літ-ры. з'яўлялася літаратурай пераходнага тыпу. Гэта – злучальнае звяно п\ж сярэднявеччам і Новым часам. Большасць твораў – уся песенна-інтымная лірыка, гумарыстычная і парадыйна-сатырычная паэзія і проза, інтэрмедыі, 1 бел-я “Камедыя” К.Марашэўскагаі“Песня беларускіх жаўнераў 1794 г.” – і сваёй гутарковай мовай, і выразна свецкім зместам належаць ужо да новай традыцыі, ствараюць “пярэдадзень” новай літ-ры.

8.Асноўныя тэндэнцыі гісторыка культурнага працэсу на Б. у пер. Пал. ХІХ ст.- часам узнікнення многіх новых з'яваў і працэсаў. Даследчыкі (С.Я.Куль-Сяльверстава)– культуры Новага часу. працягваліся дамінантныя працэсы гісторыка-культурнага развіцця, якія акрэсліліся ў др. Пал. XVIII ст.: секулярызацыя, дэмакрызацыя, палітызацыя, паскарэнне змены ідэйна-стылявых накірункаў, фармаванне нац-га аблічча культуры, яе новай кодавай сістэмы. Кожны з гэтых працэсаў на бел-х землях меў свае асаблівасці, утвараючы непаўторны па зместу тып культуры.

Да новых форм арганізацыі культ-й дзей-ці - камерцыйны тэатр, мастацкія выставы, перыяд. друк, публічныя бібліятэкі, кніжныя крамы і г.д. пачынаецца працэс фармавання інтэлігенцыі як адной з груп бурж-га грам-ва. У адрозненне ад Расіі, дзе ў інтэлігенты ў гэты час выбіваліся пераважна прадстаўнікі падатных саслоўяў, на . інтэлігенцкія прафесіі абіралі для сябе шляхціцы, пераважна небагатыя. У 1 дзес. розніца п/ж 2 рэгиёнами пачала паступова нівеліравацца, шляхам «падцягвання» усх-х інстытутаў да зах. Асабліва адчувальна ў сферы адукацыі і тэатра.

Важным паказчыкам пабудовы новага культ-га асяроддзя - паступовае перамяшчэнне культ-га жыцця з магнацкіх сядзібаў у губернскія і ўездныя гарады і некаторыя мястэчкі.

Росквіт класіцызму – апош. дзес. ХVIII ст., замацаваўся ў літ-ры, жывапісу, скульптуры, тэатры і музыцы, інш. галінах маст-ва. У адрозненне ад К. сентыменталізм ствараў лепшую глебу для прафесіяналізацыі традыцыйнай культуры. Звяртаючыся да сусвету пачуццяў, ствараюцца 1 творы новай бел-й літ-ры. С. пераплецены з 1 праявамі рамантычнага светаўспрымання. Адмаўляючы космапалітычныя каноны класіцызму, Р. знаходзілі апірышча ў народных вытоках. Маст-ва пакінула праслаўленне антычных багоў і герояў і перайшло да адлюстравання жыцця звычайных людзей. Узрасла цікавасць да мінулага народаў, іх мовы. Рамантызм і сентыменталізм - давалі прастору для фармавання новай бел-й культуры.

Б.– пол-й і рускай. Адама Міцкевіча са спаланізаванай шляхты (Навагрудчына) і Фёдара Дастаеўскага з абруселай бел-й шляхты (в.Дастаева Іванаўскага раёна). пачаткам 1 этапу - асветніцкі рух студэнтаў і выпускнікоў Віленскага унів-та, тайныя тав-вы філаматаў і філарэтаў.

Літ-ны працэс прыпынены (нац.-вызв. руху 1830–1831), рэпрэсій бел-й інтэлігенцыі. У 1840–я нац-літ-ны рух аднавіўся: 6 тамоў літ.-фалькл-х зборнікаў “Сялянскіх песняў з-пад Нёмана і Дзвіны” (1837–1846) Я.Чачота, зборнік літ-х апрацовак бел-х казак і легендаў Я.Баршчэўскага “Шляхціц Завальня, альбо Б. у фант-х апавяданнях”, публіцыстыка Р.Падбярэзскага. Заснавальнікам новай бел-й літ-ры, нац-х оперы і драматургіі - В.Дунін-Марцінкевіч. ананімныя паэмы ў жанры народнага гратэску “Энеіда навыварат” (к. 1830-х г.), “Тарас на Парнасе” ( к. 1850-х г.), спыненая ў 1828 г. урадавымі рэпрэсіямі тв-ць паэта Паўлюка Багрыма

выданне бел-х буквароў (лемантароў). У 1835 г. у Вільні выдадзена на бел-й мове пол-й лацінкай чытанка для дзяцей а ў 1862 г. у Варшаве – “Лемантар для добрых дзетак-каталікоў”. ( 1854 г. бел-ю граматыку).

Рэпрэсіі 30-х г. ХІХ ст. палітыка русіфікацыі - спрыяла працэсу бел-га культурнага накаплення. Хар-я рысы– усведамленне самабытнасці Б. як “Зах. Русі”, апеляцыя да гіст-х традыцыяў Полацкага княства, высокая ацэнка ролі прав-й царквы ў гісторыі “зах.рускіх зямель”, антыпол-ць і антыкаталіцкасць. Па канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў З.Р. традыцыі – уніяты, а пасля 1839 г. – вернікі праваслаўнай царквы. Многія належалі да прав-га дух-ва, займалі дзярж-я ці вайсковыя пасады або былі звязанымі з рас-мі магнатамі. Літ-ныя і публіц-я творы - па-руску і па-бел.. Бел-я мова, наз. “З.Р. гаворкай”, перадавалася кірыліцай. З.Р.. традыцыя ў пер. Пал.ХІХ ст. развівалася на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Яе прадстаўнікоў А.Цвікевіч назваў “беларусафіламі ў расейскай культуры”.

ў Магілёве. У 1793 г. гіст. праца “Аб Зах. Расіі”. Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч даказаць “гіст. правы” Расіі на валоданне бел-мі землямі.

У пер. пал. ХІХ ст. цэнтрам зах.рус. культурнай традыцыі - Гомель. пад апекай рас. магната графа Міхаіла Румянцава распачалася навуковая дзейнасць заснавальніка бел-й археаграфіі Івана Грыгаровіча. У 20-40-я ён 9 тамоў гіст-х дакументаў. 5т. выданне “Актов Зап. России”. Бел. мову ён называў то “З.Р. гаворкай”, то “літоўска-рускай (бел-й) мовай”.

Т.ч., бел. землі паступова набывалі ўсё больш выразны бел. этнакультурны воблік. У пер. Тр. ХІХ ст. працэс бел-га культурнага накаплення адбываўся ў межах ліцвінства. Паступова ён дапоўніўся тэндэнцыяй бел-га культ-га накаплення ў межах заходнерус. культурнай традыцыі. развівалася ў 30 – пач. 60-х г. ХІХ ст.

Цэнтрам культурнага жыцця Б. і Літвы - Вільня. З Віленскай акадэміяй, рэарганізаванай у 1803 г. па ўзору новаеўрапейскіх універсітэтаў.

Пры універсітэце - Віленская мастацкая школа (кафедра малюнку, жывапісу, скульптуры, гравюры), выкладалі Ф.Смуглевіч, Я.Рустэм і К.Ельскі. асаблівасць – імкненне да адлюстравання падзей, звязаных з гіст-й краю. ў гіст-м жанры Ян Дамель, у партрэтным – Валенцій Ваньковіч і Іосіф Аляшкевіч, у клас-м нацюрморце – Іван Хруцкі. Іх творчасць паўплывала на станаўленне бел-й школы выяўленчага мастацтва.

Пер. трэць ХІХ ст. - росквітам класіцызму ў грамадз-й, культавай і жыллёвай архітэктуры. (К.Багаміле, О.Бетыні, Дж.Кларк, і інш.). Гомельскі палац П.А.Румянцава (1785). Дамінавалі палацава-сядзібныя комплексы віленска-варшаўскай архітэкт-й школы. У культавым буд-ве прыярытэты аддаваліся праваслаўным храмам (Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, 1809 – 1811; царква Раства Багародзіцы ў в.Дубае Пінскага раёна, 1811 г. і інш.). Тыповыя каталіцкія храмы ў стылі класіцызму – Іосіфаўскі касцёл піяраў у Лідзе (1787–1825), касцёл святой Тэрэзы ў Шчучыне (1829).

З 1840-х г. адыход ад класічных архіт-ых школ, распад стылявога адзінства, пашырэнне готыкі ў рэчышчы рэтраспектыўнай (эклектычнай) плыні, спалучэнне класіцызму (аб'ёмна-прасторавая кампазіцыя) і элементаў гатычнага дэкору (палац у Косаве Івацэвіцкага р-на, архіт-ры Ф.Яшчолд і У.Марконі; Петрапаўлаўскі касцёл у в.Ражанка Шчучынскага р-на і інш.). нав-я ўстановы пад рэнесанс, тэатры – пад барока, касцёлы – пад готыку.

кампазітара, паліт. дзеяча Міхала Клеафаса Агінскага. Класікам пол. і бел-й музыкі - Станіслаў Манюшка, жыў у Мінску. оперы, у -“Галька”. У Варшаве прабыў 12 апошніх гадоў свайго жыцця. Муз-я кампазіцыі для фартэпіяна Антона Абрамовіча (“Бел-е вяселле”, “Зачараваная дуда”). деци В.Д.-Марцінкевіча – піяністаў Камілы і Міраслава.

Бел-я творы, што ўзніклі ў пер. Пал. ХІХ ст., тады яшчэ не заўсёды ўсведамляліся і не ўспрымаліся як творы самаст-й нацыі. 1 самабытнасць бел-га народа прызналі ўкраінцы. Лібер.-асв.і і рамантычны этап бел-га адраджэння не выявіў усіх закладзеных ім магчымасцяў, бо гвалтоўна спыніўся ў выніку жорсткага падаўлення паўстання 1863 г.

9.Агульная хар-ка ўмоваў і асаблівасцяў культ-га працэсу ў Б. ў др. Пал. ХІХ ст.У перыяд усталявання рускай дамінацыі (др. Пал.ХІХ ст.). Навукова-мастацкая тв-ць беларусаў стала магчымай толькі ў рускамоўнай форме. Царызм імкнуўся ізаляваць бел. край ад польска-еўрапейскіх уплываў і гвалтам насаджаў рас.-візант-я культ-я традыцыі. Польскамоўная духоўная тв-ць губляла дзярж-ю падтрымку. Бел. друк фактычна забараняўся. У краі не было ніводнай ВНУ. = прыгнятала і збядняла культурныя працэсы ў Б.

Парэформенныя дзес.ХІХ – пач. ХХ ст. - важным перыядам для працэсу паступовага фармавання бел-й нацыі. Нацыя, (А.Смаленчука) –сац. група, прасякнутая нац-й свядомасцю, складовымі якой з'яўляюцца ўсведамленне супольнасці інтарэсаў, адметнасці ўласнай культуры, мовы, рэлігіі і паліт-й гісторыі, уяўленне пра ўласную этнічную тэр-ю. неспрыял-я ўмовы царскай Расіі замаруджвалі складванне бел-й нацыі (і нац-й самасвядомасці бел-ў як асн-й прыкметы нацыі), працэс - незавершаным.

Падзеі пер. пал. 60-х паўплывалі на далейшую эвалюцыю працэса бел-га культурнага накаплення. Адмена прыг. ладу (1861) і паўстанне 1863 г. прыспешылі працэс пэўнай дэмакратызацыі грамм-ва, які генетычна звязаны з нац-м Адраджэннем. Аднак дэмакр-цыя, адбывалася ва ўмовах рэзкага ўзмацнення палітыкі русіфікацыі. працэс бел-га культурнага накаплення, якое адбывалася ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцыяў, паспрыяў афармленню ўласна бел-й культ-й традыцыі. Прычыніліся да гэтага і ліцвіны і «заходнерусы». Беларускасць у пэўным сэнсе была спробай прымірэння двух розных цывілізацыйных тыпаў, якія дзялілі Б.

Асвета і навука 1 публічная праява бел-й культ-й традыцыі адначасова была спробай яе прарыву на «паліт-ю тэр-ю». У к. 70 – пач. 80-х бел-я народнікі выступілі з тэарэт-м абгрунтаваннем існавання бел-ў як «асобнай галіны слав-га племені» (у народніцкіх выданнях «Пісьмы пра Б. Пісьмо першае» Данілы Баравіка, «Пасланне да землякоў беларусаў» Шчырага беларуса, двух нумарах часопіса «Гомон» ды інш.).

Ідэю самаст-ці бел-ў адстойвалі аўтары публікацый у легальнай ліберальнай газеце «Мінскі лісток» (1886–1902). Гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі ў артыкулах (1888) даказваў існаванне бел-й нацыі, падкрэсліваючы самабытнасць бел-й гісторыі і мовы. Газета гуртавала вакол сябе цэлую групу аматараў бел-й культуры і гісторыі. штогоднім дадатку да газеты "Паўн.-Зах. каляндар" (1888–1893). вершы Янкі Лучыны на б-й мове.

На канчатковае афармленне бел-й культурнай традыцыі моцна паўплывала літ-ная дзейнасць Францішка Багушэвіча. У прадмове да «Дудкі бел-й», выдадзенай у Кракаве ў 1891 г., абвясціў існаванне самаст-й і паўнацэннай б-й мовы, акрэсліў тэр-ю яе распаўсюджвання. 1 ў прадмове ўсе этнічныя бел-я землі атрымалі назву «Беларусь». Ёсць усе падставы лічыць бел-х народнікаў і Ф.Багушэвіча «піянерамі» уласна бел. Адраджэння.

Т. Ч., да 70–80-х г. ХІХ ст. развівалася ў межах альбо ліцвінскай, альбо заходнерускай традыцыі. Толькі нараджэнне ўласна б-й кул-й традыцыі, якая ўвабрала ў сябе ранейшыя дасягненні ліцвінства і заходнерусізма, завяршыла фармаванне «беларускасці» як самаст-га фактара культурнага жыцця.

У др. пал. ХІХ ст. дасягненні ў развіцці навуковага белару-ва. Царскі ўрад пасля паўстання 1863 г. мабілізаваў афіц-ю навуку для пошуку доказаў таго, што Б. спрадвеку з'яўлялася рускім краем. У 1870 г.1 бел.-рускі слоўнік Івана Насовіча. У др. пал. ХІХ ст. этнографы Б. Павел Шэйн, Мікалай Нікіфароўскі, Еўдакім Раманаў.творы — своеасаблівая энцыклапедыя побыту і культуры бел-ў царскага перыяду. акадэмік Яўхіма Карскага (1860–1931), родам з Гродзеншчыны. 3т. навуковая кніга "Беларусы", даследуе паходжанне і развіццё бел-й мовы. 1т. у 1903 г. Сваё даследаванне Карскі пачынае з вызначэння межаў бел-га этнасу ў адпаведнасці з распаўсюджваннем яго мовы. 3 80-х г. Пач. навукова-асветная дзейнасць М. Доўнар-Запольскага.

Крыніцай трываласці - бел-е сял-ва. Самаізаляванасць ратавала іх нац-ю самабытнасць, якую і выявілі навукоўцы — этнографы, мовазнаўцы, гісторыкі. Афіц-я дактрына рус. бел-га края не пацвярджалася. падрывала пазіцыі мясцовых прыхільнікаў «заходне-русізма». Інтэлігенцкія сілы Б.і, і самі навукоўцы, пачалі пераходзіць на нац-ю глебу.

Літ-ра і маст-ва. У часы паўстання 1863 г. з'явілася прапагандысцкая літ-ра на бел-й мове. І паўстаўшыя палякі, і імперская ўлада заклікалі бел-га селяніна прыняць іх бок. «Мужыцкая праўда» К.Каліноўскага заклікала да змагання за ўласныя інтарэсы. "Марыська чарнаброва, галубка мая". Але бел-я літ-ра замёрла з-за цэнзурнага ўціску.

1 нац. свядомым бел-м паэтам, заснавальнікам бел-й класс-й літ-ры Ф.Багушэвіч. належаў да прадстаўнікоў паўстанцкай бел-й інтэлігенцыі, якія цудам уцалелі ад царскіх рэпрэсій. паэт з Мінска Янка Лучына.Бел-я літ-ра др. пал. ХІХ ст. узб-Адама Гурыновіча, Казіміра Кастравіцкага (Каруся Каганца), Альгерда Абуховіча (1 нац. байкапісец). Бел-я паэзія мела рэвалюцыйную накіраванасць. многія творы не былі надрукаваны.

Захавальнікамі бацькоўскай мовы - вучнёўскія і студэнцкія гурткі бел. моладзі, пад уплывам этнаграфічных даследаванняў Б. паўсталі ў к. ХІХ ст. у Пецярбургу, Маскве, Варшаве, Кіеве, Кракаве, Адэсе, Харкаве.

Архітэктура і мастацтва.У архітэктуры - мясцовая культурная традыцыя. у дойлідстве - адыход ад рус. класіцызму і ўсталяванне стылю эклектызму, які дапускаў выбар архітэкт-х форм з мінулых эпох. Жывапісу мала што спрыяла ў Б-сі. Толькі ў Вільні - рысавальная школа, Казіміру Альхімовічу,Нікадзіму Сілівановічу, Апалінарыю Гараўскаму працаваць па-за межамі Б-сі, бо тут яны не маглі знайсці сабе працу. польскіх мастакоў Станіслава Віткевіча, Юльяна Фалата, рус. жывапісца Івана Трутнева, які кіраваў Віленскай рысавальнай школай, Ільлю Рэпіна, які ў 90-х жыў у Здраўневе каля Віцебска. - прысвячалі свае творы бел. краю.

У др. пал. ХІХ ст. толькі рускі тэатр атрымаў на Б-сі права на існаванне. Урад не шкадаваў сродкаў на ўзвядзенне ў губ-х гарадах тэатр-х будынкаў. У Мінску і Магілёве яны захоўваюцца і цяпер. =русіфікатарская місія. Аднак насуперак разлікам вялікадзярж-х шавіністаў вядучым у тэатр-м мастацтве - дэмакратычны накірунак. Мясцовая публіка прымала вялікую рус. актрысу М.Савіну і акцёра В.Далматава, тэатр. кар'еру пачыналі ў 1869 г. на мінскай сцэне. ўкраінская драматургія, якую дэманстравалі ў бел. гарадах трупы М.Старыцкага і М. Крапіўніцкага.

Т. Ч., у д. п. ХІХ ст. над Бел-сю павісла атмасфера русіфікацыі, Далучэнне нас-ва да рускай мовы і культуры ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржавы і адметнай рэлігіі давала эфект дэнацыяналізацыі. Яго ратавала, (З.В.Шыбека), дастаткова магутная этнічная маса, руска-польскае супрацьстаянне, непрывабнасць імперскіх ідэалаў, а пазней – абуджаны нац. дух. З.В.Шыбека звяртае ўвагу на феномен выжывання нац-х культур ва ўмовах нац-га прыгнёту. Аб поўнай дамінацыі рус. культуры ў Б-сі не магло быць і гаворкі. Культурная пераарыентацыя на Расію закранула ў большайступені яўрэяў і праваслаўных беларусаў, у меншай – палякаў і беларусаў-католікаў. Тут складваўся пласт шматкультурнай інтэлігенцыі, прадстаўнікі якога залічалі сябе адначасова да некалькіх культур. Традыцыя полікультурнасці існавала на бел. землях здаўна. - дапамагала народам, якія тут пражывалі, ратавацца ад поўнай русіфікацыі, а пры спрыяльных умовах магла служыць скарбніцай развіцця бел-й элітарнай культуры.

10. Умовы развіцця культуры Беларусі ў пач. ХХ ст. Стварэнне “Нашай нівы” і яе роля ў развіцці бел. Нац. Руху і бел. Культуры.

Перыяд 2 бел. Нац.-культ. Адраджэння пачаўся пасля рэвалюцыі 1905 г. Адваёваныя свабоды (дазвол бел-х выданняў) спрыялі збіранню творчых сіл. ўздым яўр-й і пол-й культуры, поспехі ў маст-й тв-ці ўкраінцаў і літоўцаў. Культурны працэс узбагаціўся і ўзбагачаў беларусаў. Пасля рэвалюцыі інтэлігенцыя пачала шырока папаўняцца з сял-ва. Яна лягчэй далучалася да адраджэнскага руху, бо стаяла бліжэй да патрэб пераважна сял-й нацыі. Нац-е адраджэнне магло разлічваць напач. ХХст. і на нейкае спачуванне бел-х прадпрым-ў. Некаторыя апалячаныя землеўлад-ікі пад уздзеяннем нац.-культ-га руху ўспаміналі пра сваё бел. паходжанне.

Літаратура Культурна-нац-е адраджэнне ініцыіравалі нелегальная партыя Бел. Сацыяліст. Грамада (БСГ,1903–1918) і яе неафіц. орган штотыднёвік "Наша Ніва" (1906–1915). - перыяд "нашаніўскім".Наяестаронках складваліся лексічныя і грамм-я нормы новай бел-й літар-й мовы, дыферэнцыраваліся асн. жанры нац-й літ-ры (паэзія, мастацкая проза, драматургія, публіцыстыка, літ.-маст-я крытыка, навукова-папулярныя творы), абгрунтоўвалася ідэя бел. адраджэння. Распрац-ся тэорыя бел-й К., выкрываліся антынавук-я погляды аб зліцці меншых народаў з большымі.

Рэдакцыя "НН" (браты Антон і Іван Луцкевічы, Аляксандр Уласаў, Я.Купала, В.Ластоўскі і інш.) Іван Луцкевіч збіраў матэрыялы для Бел. музея (1921 г.). В.Ластоўскі выдаў у Вільні ў 1910 г. "Кароткую гіст-ю Б.", - 1 спроба канцэпт-га погляду на бел. мінуўшчыну.

Рыхтаваліся 1 бел. падручнікі: "1 чытанне для дзетак беларусаў" Э.Пашкевіч-Цёткі (1906), "2 чытанне для дзяцей беларусаў" Я.Коласа (1909). Вакол "Н. Н." аб'ядналіся бел. пісьменнікі (Я.Купала, Я.Колас, Цётка, М.Багдановіч, М. Гарэцкі і інш.), крытыкі і публіцысты,. бел-я літ-я класіка.

створаны рэгулярны бел. друк. - газеты "Наша доля", "Беларус", "Гоман", часопісы "Саха", "Лучынка",бел-я календары. Стваралася і нац-е кнігадрукаванне. Пры рэдакцыі "НН" існавала выдавецтва. 3 1910 г.-"Бел. каляндар". 3 к. 1913 г. ў Мінску. ,літ-ны месячнік для моладзі "Лучынка", рэдагавала Цётка. заснавана В.Іваноўскім у Пецярбургу "Загляне сонца і ў наша ваконца" пасля скасавання ў снежні 1904 г. абмежавання ддя нярускіх моваў. бел. выдавецтвы дзейнічалі ў Мінску ("Мінчук") і Вільні ("Наша хата", ""А.Грыневіч"). Сярод фундатараў "НН", іншых бел. выданняў былі буйныя землеўласнікі Э.Вайніловіч, Р.Скірмунт, М.Радзівіл.

мастацтваСтанаўленне бел. Прафес.тэатра на аснове сінтэзу народ. традыцый і творчага засваення здабыткаў рас., укр-га і пол-га тэатраў. Арганізоўваліся бел-я вечарыны, 1 бел. трупа Ігната Буйніцкага ў1910–1913 г., 1 бел. таварыства драмы і камедыі ў 1917–1920 г. Фармавалася школа нац-й музыкі: Бел. музычна-драм. гурток у Вільні(1911–1916), тв-ць кампазітараў Л.Рагоўскага і С.Шымкуса. Зараджалася нац-е выяўл-е маст-ва: тв-ць графікаў К.Каганца і Я.Драздовіча, рэгіянальныя жывап-я матывы ў ТВ-ці І.Гараўскага, Ю.Пэна, і інш. З пач. ХХ ст. - распаўсюджванне рысы імпрэсіянізму – напрамку ў маст-ве, заснаванага на сцвярджэнні прыгажосці паўсядзённай рэчаіснасці ва ўсім багацці фарбаў, пластычных форм.

праявілася спецыфічная для запозненых нацый заканамернасць паскоранага станаўлення культ-й традыцыі. рас-я класс-я літ-ра развівалася амаль стагоддзе ад А.Пушкіна да А.Блока. Бел-я літ-я класіка склалася ў 1905–1920 г. У дзейнасці ўрада БНР (1918) яна ўпершыню знайшла афіц-ю падтрымку і выходзіла на ўзровень партнёрства з інш. культурамі. Але перапынены ў =» сав.-пол-й вайны 1919–1921 г. Бел-я землі %. Культурная традыцыя нашаніўскай пары часткова прыхоўвалася толькі ў Зах. Бел-сі (да 1939 г.), пазней – у эміграцыі, а ў БССР да канца 20-х была вынішчана.

11.Культурная сітуацыя ў БССР у 20-я гг. Ва ўмовах ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі.1 вопыт бел-й дзярж-й нац.-культурнай палітыкі звязаны з дзейнасцю (БНР), - абвешчана ва ўмовах ням-й акупацыі 25 сакавіка 1918 г. 12 красавіка Народны сакратарыят БНР прыняў пастанову аб абвяшчэнні бел. мовы дзяржаўнай. Намаганнямі Браніслава Тарашкевіча, Антона Луцкевіча, Язэпа Лёсіка, Янкі Станкевіча распрацоўваліся яе правапіс і нормы граматыкі,пашыралася бел. тэрміналогія. Шмат увагі дзеячы БНР удзялялі пытанням адукацыі. Яўхім Карскі апекаваўся сярэднімі школамі, В.Іваноўскі – прафесійнымі, а Б.Тарашкевіч – народнымі пач-мі школамі. Пры народным сакратарыяце дзейнічалі бюро па распрацоўцы школьных падручнікаў і таварыства “Прасвета. Урад БНР арганізаваў збор ахвяраванняў на развіццё асветы. У Мінску ў ліпені - 20 пач-х школ, адчыніўся Бел. Пед. інстытут. рэктарам - В.Іваноўскі, а выкладчыкамі – Я.Карскі, Б.Тарашкевіч, У.Ігнатоўскі. Намаганнямі прафесара Жураўлёва створана 1 Бел-я ўрадавая кансерваторыя. Спец. камісія на чале з прафесарам М.Доўнар-Запольскім рыхтавала адкрыццё БДУ. У Слуцку і Браславе адчыніліся гімназіі, у Свіслачы – настаўніцкая семінарыя. У 1918 г. у БНР на бел. мове выходзіла 6 газет і 3 часопісы, працавалі 11 выдавецтваў, - выпусцілі 35 бел. кніг. Актывізавалася мастацкае жыццё. Цэнтрам ў Мінску – Бел. народны дом імя М.Багдановіча, адчынены 19 мая. На базе Таварыства драмы і камедыі ўзнік БДТ БНР. Па ініцыятыве Івана Луцкевіча над вывучэннем бел. мастацтва сістэматычна і планава працавалі нямецкія вучоныя дактары Іпель, Энке і Гайгалат, прафесары Швіндрацгейм і Вэбэр. Яны пакінулі цікавыя беларусазнаўчыя даследаванні. У маі-чэрвені 1918 г. у Вільні прайшла выстава бел. культуры. ініцыятарамі – герм- беларусазнаўцы доктар Энке, публіцыст Брамэр і Іван Луцкевіч. Выстава бел. мастацтва арганізавана і ў Мінску. Рыхтавалася выстава памяці Ф.Скарыны… На жаль, з-за складанага комплексу прычынаў БНР не стала рэальнай дзяржавай.

З 1920 г., пасля выгнання з Б. палякаў, - сав-й нац-й палітыкі ў галіне культ-га буд-ва. перыяд дамінацыі сав-й ідэалогіі. Гал. мэтай - стварэнне “сацыял-й” культуры, павінна пераўзыйсці дарэвалюцыйную.

Культурнае жыццё Б. пасля ўсталявання Сав. улады набыло хар-р дух-га ўздыму, які У.І.Навіцкі акрэслівае як паслярэв-е нац.-культ-е адраджэнне. -час усеагул-га ўздыму бел. жыцця, які філосаф Ул. Самойла назваў перыядам бел. актывізму, а Уладзімір Глыбінны – часам адноснага рэнесансу бел. культуры. Цяжкія і нестабільныя абставіны, што склаліся пасля грамадз. вайны, прымусілі крамлёўскае кір-тва фармальна прызнаць права кожнай нацыі на ўласнае культурнае развіццё. Але перыяд натур-й Б. працягваўся нядоўга. Культурны працэс набываў для цэнтра небяспечны накірунак. Таму з 1924 г., пасля “узбуйнення”, бел. справа бралася пад партыйны кантроль шляхам распачынання афіц-й палітыкі “Б.”. Пачатак - да 15 ліпеня 1924 г., ІІ-я сесія ЦВК БССР. Спец-я камісія на чале з А.І.Хацкевічам вызначыла 3 накірункі Б,: перавод партыйнага, дзярж., прафсаюзнага, кааператыўнага апарату і Чыр. Арміі (на тэр. БССР) на бел. мову; вылучэнне бел-ў на адказныя пасады; развіццё бел. Літ-ры і навукова-даследчай работы па вывучэнню гісторыі, філасофіі, эканомікі Б. Нац.-свядомае ядро сярод выш-х партыйных і сав-х работнікаў (У.М.Ігнатоўскі, А.Л.Бурбіс, З.Ф.Жылуновіч, А.В.Баліцкі, П.В.Ільючонак і інш.) імкнуліся скарыстаць усе магчымасці для паскарэння развіцця нац-й культуры.

да 1928 г. Б. дасягнула поспехаў і абапіралася на падтрымку бел. Нас-ва. За некалькі гадоў створана тое, што іншыя нацыі стваралі дзесяціг-мі: уласныя даследчыя ўстановы (Інстытут бел. культуры), нац. асвета, нац. тэатр, кіно, склалася шматлікая плынь бел. Літ-раў і інш.

Пры аналізе станаўлення сав. сістэмы адукацыі неабходна звярнуць увагу на яе агульныя рысы ў межах РСФСР і СССР і своеасаблівыя рысы. на тэр. Бел-сі адсутнічалі школы ІІ-й ступені (згодна з Палажэннем аб адзінай працоўнай школе). Замест іх ствараліся сямігодкі. У сувязі з цяжкім фінансавым становішчам ўведзена аплата за вучобу. Абавязковая пачатковая адукацыя для дзяцей 8 - 11 г. з 7 кастрычніка 1926 г.

У 1918–20-я г. арганізацыя сяр. Спец. і выш-й адукацыі ў БССР. У 1919 г. - Горы-Горацкі зямляробчы інстытут(з 1925 г. – Бел. Дзярж. акадэмія с\г), 1921 г. БДУ, 3 факультэтаў: грамадскіх навук, мед-га, рабочага. Віцебскага ветэрынар. інстытута (1924 г.), Камуніст-га універсітэта (1925).

ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці сярод нас-ва.

Бел. Сав. навука канцэнтравалася вакол Інбелкульта (Інстытута бел. культуры), - студзені 1922 г. задача вывучэння мовы, літ-ры, этнаграфіі, гісторыі, прыроды, эканомікі Б. рэарганізацыі Ін. ў (БАН) (сакавік 1928 г.),

У 20-я гады ў бел. Літ-ру ўвайшла плеяда маладых таленавітых пісьменнікаў і паэтаў – У.Дубоўка, М.Чарот, Я.Нёманскі, П.Галавач, К.Чорны, М.Лынькоў, Б.Мікуліч, А.Мрый. Плюралізм літ-га жыцця праявіўся ў стварэнні шэрагу літ-х аб'яднанняў. У лістападзе 1923 г. маладыя паэты і пісьменнікі на чале з М.Чаротам арганізавалі суполку “Маладняк”, 1926 г. шэраг пісьменнікаў і паэтаў (З.Бядуля, П.Глебка, У.Дубоўка і інш.)– “Узвышша”. Затым “Пробліск”, “Літ-на-мастацкая камуна”. Пісьменнікі старэйшага пакалення (Ц.Гартны, Я.Купала, Я.Колас, М.Зарэцкі і інш.) сфармавалі ў к. 1927 г. літар-е аб'яднанне “Полымя”. =рэарганізавана ў Бел. асацыяцыю пралетарскіх пісьменнікаў і паэтаў (БелАПП). У 1929 г. забаронена друкаванне рамана Міхася Зарыцкага “Крывічы”, - праблемы развіцця бел. культуры і мовы.

На плюралістычнай аснове адбывалася развіццё бел. прафесійнага тэатра ад 1 бел. таварыства драмы і камедыі (1917–1920 г.) да БДТ – 1 (1920 г., г.Мінск) і БДТ – 2 (1926 г. Віцебск). Бел. Дзярж. вандроўны тэатр (БДТ-3). Рэпертуар – айч. і зам. аўтараў. “Вяселле” А.Чэхава, “Паўлінка” Я.Купалы, “Кастусь Каліноўскі” Е.Міровіча, “Пінская шляхта” В.Д.-Мар-ча.

З др. Пал. 20-х г. тэатральны рэпертуар трапляе пад кантроль партыйных органаў праз Галоўрэперткам пры Галоўліце. У 1926 г. з рэпертуара БДТ-1 выкінулі п'есу Я.Купалы “Тутэйшыя”.

Выяўл. маст-ва - Віцебскай маст. школы (1918 г.), арганізатарам - Юдаль Пэн, настаўнік Марка Шагала. У лістападзе 1919 г. прыехаў Казімір Малевіч. =фарм. аб'яднанне мастакоў – авангардыстаў “УНОВИС”. Але бальшавікі разагналі авангард. Марк Шагал пакінуў Віцебск у 1921 г.

Стварэнне Белдзяржвыдавецтва (дырэктар З. Жылуновіч) і пачатак кнігавыдання ў БССР садзейнічалі развіццю кніжнай графікі (М.Філіповіч, А.Тычына, П.Гуткоўскі). У 20-я г. скульптары А.Грубе, А.Бразер, З.Азгур.

З усталяваннем Сав. улады разгортваецца дз-ць культ.-асветных устаноў, прадстаўленых хатамі-чытальнямі ў вёсках і народнымі дамамі ў раённых цэнтрах. У гарадах ствараліся клубы, бібліятэкі, музеі.

Бел. кіно нарадзілася ў Ленінградзе з прычыны адсутнасці матэр-й базы і кадраў у БССР. арганізавана кінастудыя “Сав. Б.”, пераехала ў Мінск. здымалася кінахроніка, 1928 г. 1 бел.мастацкі фільм “Лясная быль” рэж. Юрыя Тарыча. У 1930 г. бел. кінематограф стаў гукавым. - рускай мове.

Аднак на працягу др.пал. 20-х г. паступова нарасталі тэндэнцыі, што прывялі да згортвання Б. і рэзкага павароту ў нац.-культурнай палітыцы кір-ва краіны, які быў выкліканы ўмацаваннем стал-й сістэмы і татал. рэжыму. 1 спробы замарудзіць працэс нац. адраджэння бел. гісторык з Беластоку Я.Мірановіч - 1925 г. (пастанова пленума ЦК КП(б)Б “Аб нац-й палітыцы”). Пачатак адкрытага змагання з бел-й культурай і інтэлігенцыяй звязвае з двумя чарговымі з'ездамі КП(б)Б, - ў студзені і кастрычніку 1927 г. Аднак да 1929 г. ствараліся толькі ідэалагічныя і прапагандысцкія падставы для расправы над бел. інстытутамі нац-га жыцця і творцамі бел-й К.

12. Культура Беларусі ва ўмовах таталітарнага рэжыму 30-х гг. Палітычныя рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі.

Усталяванне ў СССР тат-га паліт-га рэжыму прывяло да дэфармацыі нац.-культ-й палітыкі. Палітыка “вялікага скачка” патрабавала хуткага і глыбокага ўкаранення сацыял-й ідэі ў масавай самасвядомасці. Уніфікацыя дух-га жыцця была несумяшчальнай з палітыкай “беларусізацыі”. Удар нанесены па нац-й інтэлігенцыі, абвінавачана ў “нацыянал-дэмакратызме”. П- ідэалогію і практыку, накіраваную на рэстаўрацыю капіталізму ў Б. абвінавачаны А.Р.Чарвякоў, З.Ф.Жылуновіч, У.М.Ігнатоўскі. Але асн. ўдар наносіўся сфабрыкаванай справай “Саюза вызвалення Б.” (1930–1931 г.). - с/ць бел. інтэлігенцыі: арыштаваны 108 чал. 1933 – 1934 г. (справа “Бел. нац. цэнтра”). 1937–1938 г.: расстрэльвалі амаль усіх, хто меў дачыненне да бел. Нац. руху, асветы, навукі, культуры. Загінулі амаль усе арганізатары бел. Паліт., навуковага і культ. жыцця 20-х г. Астатняя частка інтэлігенцыі вымушана была стаць на шлях прыстасавальніцтва да рэжыму.

Новае папаўненне работнікаў інтэлектуальнай працы склалі вылучэнцы з асяроддзя рабочых і сялян, маладыя кадры – выпускнікі сяр. спец-х і ВНУ. Але ў =» рэпрэсій парушана пераемнасць пакаленняў інтэлігенцыі: маладыя кадры, якія атрымалі адукацыю ва ўмовах бальшавіцкай дыктатуры, былі пазбаўлены многіх з тых ведаў нац-х культ-х традыцый, якімі вызначаліся іх папярэднікі.

Б. спынена. пачалася “контрБ.”. звужваецца сфера ўжывання бел. мовы, 25 жніўня 1933 г. пастанова СНК БССР “Аб зменах і спрашчэннях бел. правапісу”. у =» наблізілася да рус. мовы. скарачэнне колькасці беларускам-х школ, хат-чытальняў, змяншэнне выдання бел-х кніг і газет і г.д. распушчаны краязнаўчыя арганізацыі, спынена этнаграфічнае даследаванне рэспублікі і музейная справа. Некаторыя з тых, хто прыстасаваўся да новага ладу (М.М.Нікольскі, М.Я.Грынблат, С.Я.Вольфсан і інш.), пачалі чарніць вядомых прадстаўнікоў “старой” культуры. Паэт-дэмакрат, заснавальнік крытычнага рэалізму ў бел. Літ-ры Ф.Багушэвіч абвешчаны “кулацкім паэтам”, а філолаг-славяніст, заснавальнік бел. мовазнаўства Я.Карскі – “вялікадзярж-м чарнасоценцам”, пісьменнікі і літаратураз-цы М.Гарэцкі і М.Каспяровіч – контррэвалюц-мі.

У к. 30-х г. камун-я ідэолагі - ў СССР, у т. л. і ў БССР, у міжваенны перыяд быў пабудаваны сацыялізм і здзейснена культурная рэвалюцыя. У пацвярджэнне прыводзіліся факты і лічбы пра пашырэнне дашкольных і школьных устаноў, ліквідацыю непісьменнасці сярод дарослага нас-ва, развіццё сяр. і выш-й школы, фармаванне новай інтэлігенцыі, працу культурна-асветніцкіх устаноў. - ілюзія “вялікіх” перамог у галіне культуры – “сацыял-й па зместу і нац-й па форме”.

Першапачатковую задачу культурнага развіцця бальшавікі бачылі ў ліквідацыі непісьменнасці. З мая 1934 г. уніфікацыя сістэмы адукацыі на ўсёй тэр. СССР. Асн. тыпамі школ пачатковыя (1 – 4 класы), няпоўныя сярэднія (1–7 класы) і сярэднія (1–10 класы). інстытут класных кіраўнікоў, пяцібальная сістэма, ўведзена школьная форма. вячэрнія школы з 3г.

У галіне выш-й адукацыі ішоў працэс драблення ВНУ на “карлікавыя” ўстановы без падрыхтоўкі адпаведнай матэр.-тэхнічнай базы. з БДУ выйшла 6 спецыялізаваных ВНУ, з Бел-й с/г акадэміі – 11. Колькасць ВНУ у 1932 г. - 31,. У 1938 г. у - 25 ВНУ.

Цэнтрам навуковага жыцця, ( жорсткімі ідэалагічнымі рамкамі,) – Бел. акадэмія навук, ў 1931 г. перайшла з сістэмы кафедраў на сістэму інстытутаў: гісторыі, мовы, эканомікі, геалогіі і г.д. (усяго 14). аспірантура.

На развіццё літ-ры адмоўна паўплываў татальны кантроль з боку дзяржавы. Негатыўную ролю адыграла вядомая пастанова ЦК УКП(б) 1932 г. “Аб перабудове літ-на-маст-х арганізацый”. задачу паслядоўнага правядзення ў жыццё прынцыпа сацыял-га рэалізму. Крытыцы падвергнуты творы Л.Калюгі, С.Русаковіча і інш. У 1934 г. афармляецца саюз пісьменнікаў Б., становіцца звяном камандна-адмін-й сістэмы. Але, з 2 боку, з'яўляецца шэраг літ-х твораў, якія сведчылі аб глыбіні літ-га патэнцыялу М.Лынькова, Р.Мурашкі, З.Бядулі, М.Гарэцкага, К.Чорнага і інш. (раман М.Зарэцкага “Вязьмо” (1932 г.), аповесць-казка З.Бядулі “Сярэбраная табакерка” (1940 г.), раман М.Гарэцкага “Віленскія камунары” (1932 г.) інш.)

развівалася тэатральнае мастацтва. Вядучае месца належыла БДТ-1, пастаноўкі нац-й драматургіі (артысты Г.Глебаў, І.Ждановіч). Сімвалам БДТ-2 -“Несцерка” В.Вольскага. Бел. Дзярж. вандроўны тэатр пад кір. У.Галубка ў 1931 г. рэарганізаваны ў БДТ-3 (г. Віцебск). Аднак ён ў 1937 – 1938 г. расфарміраваны, як і тэатр рабочай моладзі. У.Галубка расстралялі. Такі лёс- кіраўніка Дзярж. яўрэйскага тэатра Міхаіла Рафальскага.

З 1932 г. пачала працу Бел. кансерваторыя, якая падрыхтавала нац-я кампазітарскія кадры (У.Алоўнікаў, А.Багатыроў, М.Крошнер, Д.Лукас, П.Падкавыраў і інш.). Бел. тэатр оперы і балета стаў адным з лепшых оперных калектываў СССР. У 1937 – 1938 г. заснаваны бел-я дзярж-я філармонія і Ансамбль песні і танца Бел-й ваенннай акругі.

Бел-я мастакі ствараюць карціны, прысвечаных рэвалюц-м падзеям і ўсталяванню Сав. улады, працоўным будням сав-х людзей і г.д. Афіцыйная прапаганда патрабавала паказаць трыумф партыі і геніяльнасць І.В.Сталіна. “У падпольнай друкарні” К.Касмачова, “Уступленне Чыр. Арміі ў Мінск у 1920 г.” Я.Зайцава, “Сустрэча сав. танкістаў у Зах. Бел-сі. 1939 г.” М.Манасзона, “і інш. 1939 г. – Дзярж. карцінная галерэя, а ў Віцебску – мастацкая галерэя Ю.Пэна, размяшчалася ў былой кватэры мастака.

У 30-я г. - рост колькасці культ.-асветных устаноў: Але працавалі дрэнна з прычыны слабасці матэр.-тэхнічнай базы і нізкага ўзроўня кадраў.

Рэгулярна адбывалася чыстка бібліятэк ад нацдэмаўскай і “варожай” літаратуры – навуковых работ М.Гарэцкага, Я.Лёсіка, А.Смоліча, У.Ігнатоўскага; твораў У.Дубоўкі, Ц.Гартнага і інш. Бібліятэкам даводзіўся кантрольны спіс выданняў, якія падлягалі тэрміноваму знішчэнню.

Т. ч., у 30-я г. элітарны культурна-духоўны працэс у сав. Бел-сі канчаткова быў адарваны ад нац-й глебы і падпаў пад кантроль Масквы. Культурная тв-ць кантралявалася праз створаныя Саюзы пісьменнікаў, кампазітараў, мастакоў, архітэктараў. Поспехі ў культ-м развіцці былі. Аднак таталітарная палітыка 30-х г. прывяла да грубых дэфармацый і ў гэтай галіне.

13.Грамадска-культурная сітуацыя ў Зах. Беларусі (20-30-я гг.). Умовы і асаблівасці развіцця бел. культуры.Сав-я гістарыяграфія малявала гісторыю заходнебела-х земляў перыяду ІІ РП чорнымі фарбамі. нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, бел. культура ў складзе пол-й дзяржавы развівацца і мела здабыткі, хаця, і стратаў.

Асвета і навука. Ва ўмовах асіміляцыйнай палітыкі пол-х уладаў грам. арганізацыі Зах. Б., дзеячы культуры і палітыкі імкнуліся забяспечыць развіццё бел. культуры, найперш асветы. Аднак колькасць бел-х школ памяншалася. Бел-я гімназіі - ў Вільні, Клецку, Наваградку і інш. Але ў пер. пал. 30-х г. закрыты амаль усе бел. Нав-я ўстановы.

Вядучай культурна-асветнай арганізацыяй За. Б. (ТБШ), 1921 г. У склад кір-ва - Б.Тарашкевіч, Р.Астроўскі, І.Дварчанін, А.Луцкевіч, і інш. с/ць паланізацыі, адкрывала бел-я школы, павышала агульнаадукац. ўзровень нас-ва, яго нац-ю свядомасць. забаронена пол-мі ўладамі ў 1936

У 1925–1927 г. нац.-вызваленчай арганізацыі Бел-й сялянска-работніцкай грамады (каля 120 тыс. членаў). Дзеячы Грамады перанялі кантроль над ТБШ, Бел-м навуковым таварыствам, Бел-м выдавецкім таварыствам, віленскім Бел-м нац-м камітэтам, Бел-м студэнцкім саюзам і інш. Стыхійнасць грамадаўскага руху і адначасна легальныя метады дзейнасці – засноўванне чытальняў, бібліятэк, структур ТБШ, пазыковых касаў, с/г кааператываў, самадзейных калектываў і выдавецтваў – выклікалі бяссілле паліцыі і мясцовай адміністрацыі.

Пасля разгрому грамадаўскага руху працягвалі легальную дзей-ць цэнтрысцкія і памяркоўныя нац.-дэмакр-я партыі і культ.-асветныя арганізацыі. Бел. хрысціянская дэмакратыя, Бел. сялянскі саюз, Цэнтр. саюз культ-х і гаспадарчых арганізацый і інш. партыі і арганізацыі часам дамагаліся ўступак у галіне бел. Нац. культуры. Бел. інстытута гаспадаркі і культуры, у 1926–1937 г., Таварыства бел. асветы і інш.

Большасць грам.-паліт-х і культурна-асветных арганізацый Зах. Б. размяшчаліся ў Вільні, і выдавецтвы: Бел-е выдавецкае таварыства, выдавецтва ТБШ, выдавецтва БІГіК і інш.

Партыі левага накірунку, -, КПЗБ, мелі падпольныя друкарні. газету “Чырвоны сцяг”, часопіс “Бальшавік” і інш. Перыяд-я выданні на бел., пол-й, рускай, літ-й і яўр-й мовах. У 1926 – 1928 г. прагрэсіўны сатырычны часопіс “Маланка”, у 1934 г. – “Асва”. = асвятлялі пытанні культ. жыцця Зах. Б.і і нац.-вызв. руху. Дэпутацкі клуб “Змаганне” легальна друкаваў газеты: “На варце”, “Да працы”, “Голас працы” і інш.

Пачалася паланізацыя. Бел. школы ў Мінскай акрузе. В. Іваноўскаму - адкрыць у Мінску Бел. пед. інстытут. На Гродз. і Віл-не бел. школы закрываліся, католікам перадаваліся прав-я храмы. 3 Усх. Б. ў Польшчу вывозіліся рэдкія кнігі, карціны.

Літ-ра і маст-ва У 20–30-я г. на бел. нац.-вызв-чы рух паўплывала тв-ць М.Танка (Я.І.Скурко), П.Пестрака, В.Таўлая, Л.Родзевіча, М.Васілька, А.Салагуба, Н.Арсенневай, Х.Ільяшэвіча, і інш.

Піліп Пестрак, зборнік вершаў “На варце”(1940 г.), - прысвечаны барацьбе бел. народа с/ць пол-й улады. зборнікі вершаў: “На павольных гонях” Родзевіча “На этапах”, “Журавіны цвет”, “Пад мачтай” М.Танка канфіскаваны паліцыяй. падручнікі для бел. школ С.Рак-Міхайлоўскага,

У 30-я -А.Іверс, Ф.Грышкевіч, Н.Тарас, Я.Брыль, С.Крывец, Г.Новік і інш. Вакол “Бел. газеты” у 1933 г. аб'ядналіся паэты з мэтай стварэння пісьм-й арганізацыі. У снежні 1933 г. нелегальны з'езд зах.бел-х літаратараў, заявілі аб сваім адзінстве з бела-м народам. У студзені 1934 г. улады забаранілі “Бел. газету” і арыштавалі.

мастацтва Язэп Драздовіч 1 пачаў касмічную тэму. 3 серыі: “Жыццё на Марсе”, Сатурне”, Месяцы”. афармляў зах.бел. часопіс “Маланка”, малюнкі стараж-х помнікаў Літвы і Б.. + Язэп Горыд, - майстрам карыкатуры. Пётр Сергіевіч атрымаў адукацыю на мастацкім факультэце Віцебскага універсітэта. -“Усяслаў Полацкі”, “Каліноўскі сярод паўстанцаў” і інш. У Вільні - Міхася Сеўрука тэматычныя карціны “На ўборцы буракоў”, “Ля студні”, “Стрыжка авечак”,Жніво”.

музычнай культуры - К.Галкоўскі, Л.Рагоўскі, М.Забэйда-Суміцкі. работу па стварэнню народных хораў і збору бел-х народных песень праводзілі А.Грыневіч, Р.Шырма, Г.Цітовіч і інш.

Народнае маст-ва канцэнтравалася ў вёсках. Развіваліся народ. промыслы, якія забяспечвалі нас-ва неабх. рэчамі. ствараліся драўляныя малыя архіт-я формы для ўпрыгожвання дамоў – ганкі, франтоны.

развіццё бел. вясковага фальклору. Абраднасць атрымала шырокае распаўсюджанне, зафіксавана бел і пол-мі этнографамі.

Т. ч., у З. Б. ў 1920–1930-я, нягледзячы на процідзеянне пол-х уладаў, захоўваліся і развіваліся традыцыі культурна-адраджэнскага бел. руху нашаніўскай пары. Развіццю нац. культуры і свядомасці садзейнічалі ТБШ, Бел. сялянска-работніцкая грамада, Бел. навуковае тав-ва, Бел. музей у Вільні, Бел. Хрысціянская Дэмакратыя і інш. арганізацыі, дзеячы культуры і палітыкі З. Б.: А.Луцкевіч, Б.Тарашкевіч, і інш., зах.бел. перыядычны друк, творчасць пісьменнікаў Н.Арсенневай, М.Васілька, У.Жылкі, М.Танка, В.Таўлая і інш., шырокае развіццё самадзейнага і паўпрафесійнага тэатр. Маст-ва. Зах.бел. асветнікі, пісьменнікі, дзеячы мастацтва і навукі здолелі супрацьстаяць паланізацыі, захаваць тыя традыцыі бел. Дарэвалюц-й культуры, якія былі пад забаронай і “класавым астракізмам” у БССР. Дзякуючы культурна-асветніцкай дзейнасці бел. інтэлігенцыі, непісьменнае альбо паўпісьменнае бел. Сял-ва далучалася да высокай нац-й культуры, пераўтваралася ў яе актыўнага спажыўца. У асяроддзі сялян-беларусаў актывізаваліся працэсы нац-й самаідэнтыфікацыі, якая выцясняла лакальную, канфесійную і сац-ю тоеснасць. Аднак у =” рэпрэсій польскім уладам удалося дасягнуць поспеху ў разгроме бел. руху і фактычна спыніць культурна-асв-ю працу на вёсцы. Знач. ролю - рэпрэсіі с\ць дзеячаў бел. культуры, ў 1930-х г. у Сав.Саюзе.

лёс многіх з прадстаўнікоў бел-й інтэлігенцыі З. Б. склаўся трагічна. асуджаныя правадыры Грамады пасля ў пабыўкі ў пол-х турмах перададзены ўладам СССР у рамках абмену палітвязнямі. Загінулі падчас бальшавіцкай расправы над бел-м нац-м рухам у 1937–1938 г., абвінавачаныя ў шпіёнскай дзейнасці на карысць Польшчы.

14.Лёс бел. культуры ў гады Другой сусветнай вайны.

Вывучэнне культуры Б. перыяду 2 СВ неабходна пачынаць з аналізу культурна-асветнай і канфесійнай палітыкі сав. ўладаў у З. Б.ў 1939–1941 г. У галіне асветы бальшавіцкія ўлады імкнуліся уніфікаваць сістэму навучання ва ўсёй БССР паводле мадэлі, якая існавала на ўсходзе рэспублікі. А гэта абазначала непазбежную русіфікацыю асветы і ў зах. абласцях. - асцярожна. Арганізаная ў 1939 г. сетка школ з нац-мі мовамі выкладання адпавядала нац-му складу нас-ва. Сітуацыя змянілася ў 1940/1941 н.г.. Сістэма падрыхтоўкі настаўнікаў на рускай мове, выдавецкая і кадравая палітыка ў школах (замена мясцовага настаўніцтва, пераважна шляхам рэпрэсій, на настаўнікаў з усходу Беларусі і Расіі) сведчылі аб курсе на русіфікацыю адукацыі.

Папаўненнем традыцыйнага школьніцтва былі курсы грамадз. адукацыі, -на заводах, у вясковых клубах, у ВНУ спецыяльна падрыхтаванымі групамі агітатараў. У буйных гарадах адкрываліся дамы палітасветы, у вёсках і мястэчках – дамы сацкультуры, хаты-чытальні.

Сав. улады многа ўвагі адводзілі культурнай актывізацыі грамадства. Перавагу аддавалі самадзейнасці. У кожнай вялікай вёсцы арганізаваліся гурткі самадзейнікаў, дэкламатарскія конкурсы і фестывалі рэвалюцыйнай песні. Кожны абласны цэнтр атрымаў драм. тэатр, а Гродна – тэатр лялек, Баранавічы – ансамбль цыганскай песні і танца. Беласток разглядаўся як вітрына сав. жыцця. створаны Дзярж. джаз БССР пад кір.Эдзі Разнера. Планавалася адчыніць філармонію, музычнае і мастацкае вучылішчы.

Самым эфектыўным сродкам прапаганды камун-х ідэалаў і сав-й мадэлі жыцця - кіно. За 1939–1941 г. колькасць кінатэатраў у гарадах Зах. Б. павялічылася ўтрая. Па вёсках качавалі кінаперасоўкі. Падобную ролю павінны былі выконваць літаратура і друк. У кожным раёне была свая газета. Спачатку на бел. мове. к. 1940 г. - руская мова.

Абмяжоўвалася рэлігійная дзейнасць. ў 1939 г. наступлення Ч.Арміі бурыліся культавыя будынкі, царкоўныя землі канфіскоўваліся

Вялікія страты панесла і бел. інтэлігенцыя. Пасля дамовы п/ж Літвой і Сав. Саюзам аб перадачы Віленскай вобласці Літве (10 .10. 1939 г.) арыштаваны віленскія бел. дзеячы Антон Неканда-Трэпка, Уладзімір Самойла, Макар Краўцоў (Касцевіч) і інш. загінулі.

Т. ч., на працягу 1939 – 1941 г. у зах. Абл. БССР - паступовая саветызацыя дух.-культ. жыцця з усімі выцякаючымі наступствамі.

Вялікія страты панесла культура Б. ў гады ням.-сав. вайны (1941 – 1945 г.). Культура панесла вялікія страты. Гітлераўцы вывезлі з музеяў Б. звыш 14 тыс. мастацкіх твораў сусветнага значэння. Ад рук фашыстаў загінулі сотні тысяч працаўнікоў культуры. Удалося выратаваць і эвакуяваць у сав. тыл 60 навукова-даследчыцкіх інстытутаў і лабараторый, 6 тэатраў, звыш 20 выш. і сярэдніх спец. Нав. установа.

На акупаванай тэр. Б. працавалі сав. школы: тайныя школы ў раёнах, што знаходзіліся пад кантролем акупантаў, школы ў партыз-х зонах і краях, “лясныя” (лагерныя) школы. Распаўс-ся падпольныя перыяд. выданні – газеты, часопісы, лістоўкі, бюлетэні. каля 170 газет. У партыз-х зонах і краях праводзіліся розныя формы культурна-масавых мерапрыемстваў: лекцыі, даклады, палітінфармацыі, мітынгі, прагляды кінафільмаў.

У гады вайны многія з маладзейшай генерацыі пісьменнікаў былі на фронце і ў партыз-х атрадах. загінуў (З.Астапенка, А.Жаўрук, А.Дубровіч, Л.Гаўрылаў, Р.Жалязняк, А.Мілюць, А.Ушакоў і інш.). Пісьменнікі былі актыўнымі карэспандэнтамі франтавых і партызанскіх газет. жанрам - публіцыстыка. паэзія (“Бел-м партызанам” Я.Купалы, “Народу-барацьбіту” Я.Коласа, “Смерць салдата”, “Партызаны” П.Глебкі, вершы А.Астрэйкі, В.Таўлая, М.Танка, П.Панчанкі, К.Буйло, М.Лужаніна і інш.). Героіка і цяжар вайны адлюстраваны ў эпічных творах “Сцяг брыгады” А.Куляшова, “Янук Сяліба” М.Танка, “Эдэм” З.Астапенкі. кнігі апавяданняў “Астап” М.Лынькова, “Вялікае сэрца” К.Чорнага. У Мінску ў1944 г. кніга вершаў Н.Арсенневай “Сягоння”, вайна як агульная трагедыя чал-ва.

З пач. вайны бол. тэатраў спыніла сваё існаванне. У эвакуяваных у сав. тыл тэатрах Б. арганізоўваліся франтавыя тэатр-я брыгады.

Бел. кампазітары працавалі у галіне вакальнай музыкі. Створаны харавыя заклікальна-гераічныя масавыя песні ў духу паходнага марша (“Калі над Радзімай” А.Багатырова, “Песня бел. партызан” Я.Цікоцкага на словы П.Броўкі і інш.), драм. маналогі (“Дарагая мая Б.” А.Багатырова на словы П.Панчанкі, “Партызанам Палесся” Я.Цікоцкага на словы М.Машары), песні і рамансы, у якіх перадаюцца асабістыя перажыванні, звязаныя з падзеямі вайны (“Помню, помню тыя росы” І.Любана на словы К.Крапівы, “Над пушчаю вечар” Р.Пукста на словы П.Панчанкі і інш.). Асаблівае месца ў вакальнай музыцы - лірыцы. Пранікнёнасць і душэўная цеплыня хар-ны рамансам Р.Пукста “Шоўкавыя травы” на словы А.Астрэйкі і “Як у лесе зацвіталі” на словы Я.Купалы.

У гады вайны многія бел. мастакі сталі ўдзельнікамі ваенных дзеянняў, таму вялікую каштоўнасць маюць іх замалёўкі, зробленыя на фронце, у партызанскіх атрадах. ў тэматычных карцінах І.Ахрэмчыка, Я.Зайцава, М.Абрыньбы, М.Філіповіча і інш. партрэт, дзе ў жывапісе, графіцы і скульптуры створаны вобразы ўдзельнікаў вайны, прадстаўнікоў інтэлігенцыі (У.Хрусталёў, Я.Зайцаў, І.Ахрэмчык, З.Азгур, А.Бембель і інш.). пейзажа, (В.Бялыніцкі-Біруля, П.Гаўрыленка)

15. Умовы і асаблівасці развіцця культуры Б. ў др. Пал. 40 – х – пер. Пал. 80-х гадоў.4 этапы: развіццё культуры ва ўмовах сталінскага тат-га рэжыму (40-я – п. П. 50-х г.), хрушч-й “адлігі” (др. Пал. 50-х – п. П. 60-х г.), “застою” (др. П. 60-х – п. П. 80-х г.), “перабудовы” (др. П. 80-х г.)

Перамога над нямецка-фаш. захопнікамі ў 2 сусв. вайне выклікала ў ППГ (1945–1947) уздым нац-й самасвядомасці. Узніклі прыкметы бел. адраджэнскага руху: развіццё асветы на роднай мове, вяртанне літ-х, навуковых і мастацкіх традыцыяў, якія раней адмаўляліся вульгарна-сацыялагічнай ідэалогіяй. Пазней адбываецца аднаўленне культу асобы І.В.Сталіна і масавых рэпрэсій, што негатыўна паўплывалі на становішча культурнай сферы. Узросшай самасвядомасці людзей супрацьстаяў ідэалагічны прэсінг с/ць інтэлігенцыі. распачаты пастановай ЦК УКП(б) “Аб часопісах “Звязда” і “Ленінград” (1946 г.). Абвінавачванню ў фармалізме падверглася пісьменніцкая арганізацыя. // разгортваецца кампанія па барацьбе з касмапалітызмам. - закранула драматургію і тэатр-х дзеячаў рэспублікі (Л.М.Літвінаў, В.Я.Галаўчынер, Я.С.Рамановіч і інш.). Пад сцягам барацьбы с/ць нацыяналіст-й ідэалагізацыі мінулага ў 1946–1947 г. партыйнае кір-ва рэспублікі разгарнула крытыку поглядаў на існаванне бел-й дзяржаўнасці ў дасав. часы, на заходнееўрапейскія ўплывы на развіццё бел.культуры і г.д.

канчаткова склалася сав. татал-я культура. рэпрэсійны рэжым набіраў абароты. арыштаваны міністр асветы БССР П.В.Саевіч, пісьменнік і паэт С.І.Грахоўскі і інш.

марудна аднаўлялася сістэма народнай. Планы 1 пасляваеннай пяцігодкі (1946—1950 гг.) =прадугледжвалі ажыццяўленне абавязковага пачатковага навучання і пераход да ўсеагул-га 7-г. навучання.

Аднавілася работа па павышэнні ідэйна-тэарэтычнага ўзроўню і пед-й кваліфікацыі, і наладжвалася сістэма падрыхтоўкі настаўніцкіх кадраў. Зноў пачалі працаваць абласныя інстытуты ўдасканалення настаўнікаў і Рэспубліканскі інстытут павышэння кваліфікацыі пед. кадраў. Выдаваліся «Настаўніцкая газета», часопісы «Савецкая школа» і «У дапамогу настаўніку». У 1948 г. на базе факультэта замежных моў Мінскага пед. інстытута створаны Мінскі пед. інстытут замежных моў.

рэарганізацыя і пед. вучылішчаў. Магілёўскае педвуч. пераўтворана ў пед. вучылішча фізічнага выхавання, Гродзенскае — у музычна-педагагічнае, Віцебскае — у мастацка-графічнае.

працягвалася звужэнне сферы ўжывання бел. мовы. У 1951 г. міністр асветы рэспублікі I. М. Ільюшын заявіў, што руская мова з'яўляецца 2 роднай мовай для ўсіх народаў, якія жывуць на тэр. СССР.

Аднаўляецца выш. школа і навука БССР. У 1944 г. -Акадэмія навук. працавалі ў цяжкіх ўмовах. Да к. 1950-х - 77 навуковых устаноў (навукова-даследчыя інстытуты меліярацыі, будаўнічых матэрыялаў, лясной гаспадаркі, харчовай прам-сці і інш.).

літаратуры: панаванне сталінскай камандна-адмін-й сістэмы, умяшанне ў творчы пошук літаратараў, загадавыя метады кір-ва літ-рай і мастацтвам, імкненне да уніфікацыі, навязванне аднадумства і аднастайнасці —асн-я рысы. Пісьменнікі Б. зыходзілі ў гэты час з тэорыі бесканфліктнасці ў літ-ры, паказвалі тое, што павінна быць. Асн.і тэмамі - мінулая вайна, барацьба за мір і працоўны подзвіг народа, недалёкае гіст-е мінулае (М.Лынькоў “Векапомныя дні”, І.Шамякін “Глыбокая плынь”, І.Меляжа “Мінскі напрамак”). Многія з бел. паэтаў ўслаўлялі правадыра, апявалі ідылію кахання і г.д.

Асн. напрамкам развіцця бел. дзіцячай літ-ры - далейшае тэматычна-жанравае ўзбагачэнне, павышэнне ідэйна-мастацкага ўзроўню. Побач з Я. Маўрам, А. Якімовічам + В. Вітка, Э. Агняцвет і інш. «Ніколі не забудзем» (1948 г.) — успаміны дзяцей пра вайну, адрэдагаваная Я. Маўрам. «Максімка» Я. Маўра (1946 г.), «Зялёная школа» Я. Брыля (1950 г.), і інш. тэматычных ліній: гераічная тэма, тэма мінулага і сучаснага жыцця, тэма прыроды. Ствараюцца апавяданні, аповесці, паэмы. («Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» Я. Маўра).

Аднавілася дзейнасць бел. тэатраў: імя Я.Купалы ў Мінску, імя Я.Коласа ў Віцебску, акадэм. тэатра оперы і балета. З Гродна ў Мінск быў пераведзены Дзяржаўны Рускі тэатр БССР. Гал. тэмай - вайна або класіка. пашыраецца тэатр.адукацыя: пры тэатрах імя Я. Купалы і Я. Коласа створаны тэатральныя студыі. У 1945 г. у Мінску адкрыўся Бел. Дзярж. Тэатр. інстытут, 1953 г. рэарганізаваны ў тэатр.-мастацкі.

сімфанічнай і інструментальнай музыцы кампазітары М.Аладаў, А.Багатыроў, Я.Цікоцкі, М.Чуркін, Г.Вагнер і інш.

Сярод мастакоў Б. -Я.Зайцаў, ў 1948 г. “Стаяць насмерць” – своеасаблівы ўступ у батальнае і эмацыянальнае палатно “Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941 годзе” (1950 г.). П.Гаўрыленка (“На партызанскім аэрадроме”), А.Шыбнёў (“Палонных вядуць”), Я.Ціхановіч (“Дапамога Масквы партызанам”). Шэраг буйных работ стварылі бел-я скульптары З.І.Азгур, А.А.Бембель, А.К.Глебаў, С.І.Селіханаў і інш.

У мастацтве часам праяўляліся нац-я матывы. “Беларусьфільм” экранізаваў купалаўскую “Паўлінку” (1952). У тэатры оперы і балета БССР у сталінскі час пастаўлена опера Дз.Лукаса “Кастусь Каліноўскі”. Аднак большасць падобных твораў не даходзіла да шырокай аўдыторыі. Створаны ў 1951 г. Бел. Дзярж. народны хор пад кір. Р.Шырмы трымалі ў Гродне. Вядомага фалькларыста і кампазітара крытыкавалі за нац-ю абмежаванасць, не друкавалі складзеныя ім зборнікі бел-х песень, якія абвяшчаліся сумнымі і безыдэйнымі.

ХХ з'езд КПСС, ў лютым 1956 г., азнаменаваў пачатак новага этапа ў развіцці грам-ва. На фоне пэўнай лібералізацыі грамадства ішоў працэс барацьбы дэмакр-й і кансерв-й тэндэнцый, што выклікала разбурэнне склаўшыхся стэрэатыпаў і поглядаў. Дэсталінізацыя стварала ілюзію кардынальных перамен і спрыяла гуманізацыі сав. культуры. Ва ўмовах рэабілітацыі часткі рэпрэсаваных дзеячаў культуры і часовага паслаблення ідэалагічнага кантролю ўзнікла чарговая хваля бел. адраджэнскага руху: паступова аднаўлялася праўда пра гісторыю навукі, літ-ры, мастацтва (літ.-мастацкія аб'яднанні “Маладняк”, “Узвышша”, “Полымя”, газета “Наша ніва” і інш.), вярталася ў літ-ру тв-ць рэпрэсаваных пісьменнікаў (А.Бабарэка, Ц.Гартны, М.Зарэцкі, і інш.), “другое дыханне” набыў талент старэйшых пісьменнікаў (П.Броўкі, Я.Коласа, А.Куляшова, П.Панчанкі і інш.), таленавіта ўвайшлі ў літ-ру 1 і 2 пасляваенныя пакаленні бел. пісьменнікаў. Адраджаліся нац.-самабытныя школы бел. Тэатр., муз.і выяўл.мастацтваў. духоўныя пераўтварэнні мелі часовы хар-р. М.С.Хрушчоў сваім валюнтарызмам садзейнічаў умяшальніцтву партыі ў творчы працэс.

Хрушчоўская лібералізацыя не закранула сталінскія догмы ў галіне нац-й палітыкі і культуры. З рэпрэсаваных бел-х пісьменнікаў не быў рэабілітаваны ніхто. Русіфікацыя узмацнілася. У пач. 60-х г. ідэалагічная цэнзура друку, літ-ры, маст-ва, адукацыі, навукі. Ніводнае выданне не магло пабачыць свет без дазволу Галоўліта пры Савеце Міністраў БССР. Пераследаваўся “абстракцыянізм” у выяўл. мастацтве.

Цэнзура захоўвалася і на 3 – “брэжнеўскім” – этапе развіцця культуры, пастанова ЦК КПСС “Аб павышэнні адказнасці кіраўнікоў органаў друку, радыё, тэлебачання, кінаматаграфіі за ідэйна-паліт. ўзровень публікуемых матэрыялаў і рэпертуару” (1969 г.). Брэжнеўскае кір-ва, паводле слоў З.Шыбекі, перастала тлуміць людзям галовы камунізмам. Яно задавальнялася развітым сацыялізмам і марыла ператварыць народы шматэтнічнай дзяржавы ў адзіную шэрую масу сав-іх людзей, паслухмяных, бестурботных, рускамоўных. Кір-ва БССР выяўляла асаблівую прыхільнасць да ідэй выхавання новага сав. Чал-ка. У =” ніводная з саюзных нац-х рэспублік не была так зрусіфікавана, як БССР. Партыйна-бюракратычная сістэма пазбаўляла бел. народ натур. права на веданне сваёй мовы, гісторыі, культуры. ў 60 – 80-я г. З.Шыбеку -як час росквіту бел. беспамяцтва. Аднак абмежаванні не змаглі спыніць рост цікавасці да нац-х каранёў у бел-х інтэлектуалаў, такіх, як гісторык Мікола Улашчык, філолаг Адам Мальдзіс, краязнавец Генадзь Каханоўскі і інш. У розных галінах навукі назапашваліся каштоўныя матэрыялы, якія чакалі свайго часу для больш эфектыўнага выкарыстання ў інтарэсах нацыі. У 1967 – 1975 г. 12-Т. энцык-я Б., нек-я артыкулы па гісторыі і літ-ры напісаны з нац-х пазіцый. “Энцыклапедыя літ-ры і мастацтва” (1984 – 1987 г.).

З'явіліся “дысідэнты”, або “іншадумцы”, – людзі, якія выступалі с/ць несправядлівасці, парушэння правоў чалавека. Ідэолагамі дэмакр-га руху - акадэмік А.Дз.Сахараў, пісьменнік А.І.Салжаніцын і інш. бабруйскі рабочы Міхась Кукабяка. У к. 1960-х – пач. 1970-х г. з'яўляюцца рух у абарону гісторыка-архітэктурнай спадчыны, краязнаўчы рух, фальклорны рух. Паступова зараджаецца нац. рух сярод навукоўцаў, літаратараў, мастакоў, студэнтаў. Інтэлектуалы пачыналі бараніць нац-ю культуру ў рамках існай сістэмы. Аднак нац. рух не стаў масавым і слаба звязваўся з дзейнасцю праваборцаў. Нац. справы амаль зусім не краналі шырокія масы нас-ва.

прадоўжыла развіццё сістэма адукацыі БССР. Асаблівасцю 1950-х — пач. 1980-х - праведзена некалькі рэформ у адпаведнасці з Законам «Аб умацаванні сувязі школы з жыццём і аб далейшым развіцці сістэмы народнай асветы ў СССР» (1958 г.) прадугледжвалася ўвядзенне ўсеагульнага 8-г. навучання, пераўтварэнне 10-г.х школ у 11-г. працоўныя політэхнічныя школы з вытворчым навучаннем, пашырэнне сеткі вячэрніх і завочных школ, распрацоўка і ўвядзенне ўдасканаленых вучэбных планаў, праграм і падручнікаў, умацаванне вучэбна-матэр-й базы школы.= замацаваць вывучэнне асноў вытв-ці ў прам-ці і ў с/г, што было ўведзена ў шэрагу школ БССР ў 1957 г.

Аднак пры ажыццяўленні гэтага Закона была дапушчана паспешлівасць: аказалася не падрыхтаванай матэр-я база для вытворчага навучання, абмяжоўвалася магчымасць выбару вучнямі прафесіі, а час, адведзены на вытворчае навучанне, выкарыстоўваўся нерацыянальна, не хапала падрыхтаваных выкладчыкаў і г. д. У 1961 г., прынята рашэнне скараціць тэрмін навучання ў сяр. школе да 10 год, а ў 1966 г. вырашана забяспечыць вучням прафесійную падрыхтоўку толькі пры наяўнасці ўмоў, у =” вытворчае навучанне ў большасці школ БССР адменена.

выкананне пастановы ўрада СССР «Аб завяршэнні пераходу да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі моладзі і далейшым развіцці агульнаадукацыйнай школы» (1972 г.). цяжкасцей — адставанне вучэбна-матэр-й базы, недастатковы ўзровень кваліфікацыі настаўнікаў (асабліва ў сельскіх школах) і г. д.

З развіццём 10-гадовага навучання трывалае месца пры школе занялі групы падоўжанага дня. У к. 1970-х пачаўся перавод пачатковай школы на 3-гадовы тэрмін навучання без зніжэння ведаў вучняў. Да 1975 г. пераход сярэдняй школы на новыя праграмы і падручнікі, 3 мэтай развіцця індывідуальных інтарэсаў і здольнасцей вучняў у 7—10-х класах дадаткова ўводзіліся факультатыўныя заняткі.

Пераход да сяр-й адукацыі ў БССР адбыўся паступова і быў завершаны ў к. 1970-х. У =” склалася сістэма атрымання сярэдняй адукацыі: дзённая агульнаадукацыйная школа; школы працоўнай моладзі; тэхнікумы; ПТВ. цяжкасці.— недахоп пед. кадраў. Гэта стала адмоўным вынікам закрыцця ў 1950-я настаўніцкіх інстытутаў і змяншэння колькасці пед. вучылішчаў.(павялічаны набор у адпаведныя інстытуты, а таксама адкрываюцца новыя педвучылішчы)да сяр. 1980-х.

Аднак пашыраўся працэс русіфікацыі народнай адукацыі. Павялічылася колькасць ВНУ. У 1985 г. - 33. новых -Мінскі радыётэхнічны інстытут (1964 г.), Віцебскі тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці (1965 г.), Брэсцкі інжынерна-будаўнічы інстытут (1966 г.), Мінскі інстытут культуры (1975 г.) і інш.

Вядучай навуковай установай рэспублікі - АН БССР, якая ажыццяўляла фундаментальныя даследаванні па праблемах фізікі, матэматыкі, машынабудавання і аўтаматызацыі, біялогіі і мікрабіялогіі, генетыкі, ядзернай энергетыкі, электронікі і г.д. У 1985 г. у БССР каля 42,5 тыс. навуковых і навукова-пед-х работнікаў.

Складана і супярэчліва развівалася бел. Літ-ра. У час хрушчоўскай “адлігі” разгарнулася дыскусія ў пісьменніцкім асяроддзі аб месцы пісьменніка ў жыцці грамадства, яго праве на індывідуальны стыль і інш. рамане І.Шамякіна “Крыніцы”, у творах А.Адамовіч, Я.Брыля, Я.Скрыгана і інш. У 60-я г.- “Людзі на балоце” і “Подых навальніцы” І.Мележа, “Засценак Малінаўка” А.Чарнышэвіча, “На парозе будучыні” М.Лобана, “Каласы пад сярпом тваім” У.Караткевіча.

тэма ВАВ. раскрыцця псіхалогіі чалавека на вайне (В.Быкаў, Я.Брыль, А.Адамовіч, І.Навуменка, І.Чыгрынаў). гістарычная тэматыка, лёс вёскі ў эпоху НТР, жыццё індустрыяльнага горада і інш.

Актывізацыі літар-га жыцця Б. садзейнічала вяртанне да творчай дзейнасці былых вязняў ДУЛАГа: А.Аляксандровіча, Ю.Гаўрука, С.Грахоўскага, У.Дубоўкі, С.Шушкевіча і інш. З 1956 г. аднаўляецца прысуджэнне Ленінскіх прэмій за найбольш таленавітыя работы ў галіне мастацтва і літаратуры. = П.Броўка за зб. вершаў “А дні ідуць…”, І.Мележ за трылогію “Людзі на балоце”, М.Танк за зб. вершаў “Нарачанскія сосны”.

на мяжы 60 – 70-х г. ХХ ст. У большасці пісьменнікаў пачуццё самааховы ўзяло верх над пісьменніцкім абавязкам. Прынцып адзяржаўлення літаратуры заставаўся непарушным, а ўсхваленне курсу партыі – свяшчэнным. Менавіта таму пісьменнікі аказаліся ў ліку праціўнікаў захавання падсобных гаспадарак калгаснікаў, якія выстаўляліся праяўленнем мяшчанства (“Лявоніха на арбіце” А.Макаёнка і інш.). Але былі і тыя, хто адстойваў свае погляды, =, В.Быкаў, А.Адамовіч, А.Наўроцкі і інш. У 1969 – 1970 г. В.Быкаў і А.Карпюк папалі “пад увагу” Камітэта дзярж. бяспекі СССР і толькі асабістае заступніцтва П.М.Машэрава вызваліла іх ад рэпрэсій.

У 70-я – пач. 80-х г. ХХ ст. у літ-ру прыйшло новае пакаленне літаратараў, свабоднае ад грузу сталінскага мінулага (Г.Далідовіч, А.Дудараў, В.Іпатава, У.Некляеў і інш.).

Колькасць тэатраў у БССР павялічылася з 11 у 1960 г. да 17 у 1985 г. Але толькі тры з іх дзейнічала на бел. мове. Значнай падзеяй - адкрыццё ў 1971 г. Дзяржаўнага тэатра музычнай камедыі, а ў 1982 г. – Тэатра-студыі кінаакцёра. цесна супрацоўнічаў з бел. драматургамі БДТ імя Я.Купалы. спектаклі “Трыбунал”, “Таблетку пад язык”, “Зацюканы апостал” А.Макаёнка, “Апошні шанец” В.Быкава, “Плач перапёлкі” І.Чыгрыкава, “Радавыя” А.Дударава.

Перыяд др. Пал. 50-х – 80-х г. лічыцца паспяховым у развіцці музычнага мастацтва. напісаны і пастаўлены оперы Ю.Семенякі “Калючая ружа” (1960 г.), “Калі ападае лісцё” (1968 г.), “Зорка Венера” (1970 г.), Г.Вагнера “Сцяжынкаю жыцця” (1980 г.), Д.Смольскага “Ф.Скарына”, С.Картэса “Матушка Кураж” (1982 г.). З вялікім поспехам прайшлі ў 1967 г. замежныя гастролі Цымбальнага ансамбля на чале з І.Жылуновічам, кіраўніком Ансамбля народных інструментаў. Вялікую папулярнасць у 70-х г. набыў эстрадна-фальклорны ансамбль “Песняры”. У песенным жанры плённа працавалі У.Буднік, Л.Захлеўны, В.Іваноў, І.Лучанок, Э.Ханок і інш.

У выяўленчым мастацтве новыя імёны – А.Анішчык, В.Грос, Л.Гумілеўскі, М.Данцыч, У.Стэльмашонак і інш. партыйная ідэалогія разгарнула барацьбу з абстракцыянізмам і фармалізмам. Крытыцы падвергнуты Л.Шчамялёў за твор “Эстонскія рыбакі”. Мастак А.Мамшэўскі, маладыя скульптары В.Грос і М.Якавенка былі абвінавачаны ў “адыходзе ад жыцця” за творы “Рыбак” і “Рыбочы”.

У 70 – 80-я г. ХХ ст. - Г.Бураўкін, М.Бушчык, А.Кішчанка, А.Марачкін, В.Янушкевіч і інш. творы М.Савіцкага – былога вязня канцлагера – “Віцебскія вароты”, “Партыз. мадона”, “Партызаны” і інш. Трагічны лёс напаткаў мастака-мадэрніста з Рэчыцы А.Ісачова. У 32 гады ён памёр, так і не дачакаўшыся прызнання на радзіме. На захадзе давялося ратавацца бел. авангардыстам В.Паўлоўскаму і Т.Коншы.

У скульптурным мастацтве з др. Пал. 1950-х г. дамінуючай - тэндэнцыя стварэння мемарыяльных комплексаў. мемарыяльна-архітэктурныя комплексы “Хатынь” (скульптар С.Селіханаў), “Брэсцкая крэпасць-герой” (кіраўнік творчага калектыву А.Кабальнікаў). Група скульптараў на чале з А.Анікейчыкам - помнік Я.Купалу ў Мінску. Помнік Я.Коласу - З.Азгур, помнік Ф.Скарыну ў Полацку – А.Глебаў.

16.Нац.-культурнае адраджэнне: складаны шлях развіцця (др. Пал.80-х – 90-я гг.)Новы этап гісторыі бел. культуры пачаўся ў гады “перабудовы”,. Змены ў дух-м жыцці бел. народа ў др. Пал. 80-х г. звязаны з дэмакратызацыяй грам.-паліт. жыцця. зняты абмежаванні са СМИ. незалежныя ад улады часопісы і газеты. “Літаратура і мастацтва”, “Голас Радзімы”, “Полымя” і інш. З красавіка 1990 г. - газета дэмакр-й апазіцыі “Свабода”. =50 нефармальных газет і часопісаў.

Складаным быў шлях ад “перабудовы” да беларускай ідэі. Узначаліў нац.-вызв. рух у Б. БНФ (устаноўчы з'езд ў чэрвені 1989 г. у Вільні). За духоўнае адраджэнне нацыі - Таварыства бел. мовы імя Ф.Скарыны (ст. ў 1989 г. на ч. з Н.Гілевічам), Нац. навукова-асветны цэнтр імя Ф.Скарыны (ст. ў 1991 г. на ч. з А.Мальдзісам), інш. прыняцце Закона “Аб мовах у БССР” (26 студзеня 1990 г.), бел.мова - дзяржаўнай, а статус рус.мовы вызначаўся як мовы міжнац-х зносін.

Гал. рысай развіцця культуры ў Б. ў 90-я г. ХХ ст. - нац.-культ. адраджэнне. У чэрвені 1991 г. Вярх. Савет прыняў “Закон аб культуры”, накіраваны на адраджэнне бел. культурнай спадчыны,. У кастрычніку 1991 г. “Закон аб адукацыі”. = садзейнічалі беларусізацыі жыцця ў рэспубліцы. Поўная ліквідацыя цэнзуры і свабодны доступ да культурнай спадчыны народаў усяго свету стваралі спрыяльныя ўмовы для культ. абмену. закона 1992 г. аб свабодзе веравызнання, вернікам Б-сі пачалі вяртаць храмы і дазваляць будаваць новыя.

У пач. 90-х г. працэс беларусізацыі. Многія д/ў і школы на бел. мову. Гісторыя Б. - самаст. прадметам, пашыралася краязнаўчая работа. Да пач. 1993-1994 н.г. для ўсіх класаў створаны і выдадзены на бел. мове новыя дапаможнікі па гісторыі, напісаныя з нац-х пазіцый. З 1991 г. у ВНУ рэспублікі ўводзіцца выкладанне беларусазнаўства. Аднак закон 1990 г. аб дзяржаўнасці бел. мовы выконваўся марудн.

Дынамічна развіваецца вышэйшая школа. Нац.-культурны ўздым патрабаваў увагі да гіст. мінулага. Паявіліся працы па этнагенезу беларусаў, гісторыі дзяржаўнасці. У лютым 1993 г. у Мінску - Усебел-я канферэнцыя гісторыкаў, - вызначыла асн. напрамкі работы гісторыкаў, каб стварыць аб'ектыўную гісторыю бел. народа. гіст-я часопісы “Спадчына” (1989г.), “Бел. Гіст. часопіс” (1992г.), “Бел. мінуўшчына” (1993г.), “Бел.і гіст. агляд” (1994г.), “Гістарычны альманах” (1999г.). Калектыў вучоных Інстытута гісторыі Нац-й Акадэміі навук у 1994 – 1995 г. выдаў “Нарысы гісторыі Б.”. з нац-х, прынцыпаў. З 1993 г. пач. выданне 6-томнай “Энцыклапедыі гісторыі Б.”, з 2000 г. – 6-т. “Г.Б.”.

новы этап у развіцці літ-ры і мастацтва. Пісьменнікі Б. накіравалі свае творчыя пошукі на асэнсаванне складаных праблем сац.-экан. і культ. развіцця Б. (В.Быкаў, С.Грахоўскі, А.Лойка, В.Адамчык, і інш.). раман “Вяртанне да Віны” І.Чыгрынава, “Злая зорка” І.Шамякіна, “З новай кнігі” Я.Брыля, “Сцюжа” В.Быкава. творы па тэме мінулага - У.Арлоў, А.Лойка, і інш.

Развіццё бел. тэатра ў 90-я г. ХХ ст. асаблівасці,: дзярж-я падтрымка нац-х тэатраў, знікненне цэнзуры, з'яўленне прыватных тэатраў, нараджэнне фестывальнага руху. развіваецца жанр гіст-й драмы (“Страсці па Аўдзею” У.Бутрамеева, “Тутэйшыя” Я.Купалы, “Залёты” В.Дуніна-Марцінкевіча, “Звон – не малітва” І.Чыгрынава, “Барбара Радзівіл” Р.Баравіковай і інш.).

Музыч.звязана з дз-ю калектываў і салістаў Белдзяржфілармоніі, нац-х акадэмічных тэатраў оперы і балета РБ, Дзярж. тэатра муз-й камедыі, Дзярж. канцэртнага аркестра пад кір. М.Фінберга. Белдзяржфілармонія і яе сімфанічны аркестр (фестывалі: “Мінская вясна”, “Адраджэнне бел. капэлы”, “Бел. музычная восень” і інш.). Да новых буйных твораў у оперным тэатры: “Майстар і Маргарыта” Я.Глебава, “Князь Наваградскі” А.Бандарэнкі, “Візіт дамы” С.Картэса і інш. Беларускі тэатр оперы і балета набыў сусветную вядомасць.

выхад Беларусі на міжнародную сцэну не толькі ў галіне традыцыйных жанраў і кірункаў (балет, опера, музычны фальклор, песенная эстрада), і ў галіне сучаснай авангарднай, эксперыментальнай музыкі. праводзіцца міжнародныя фестывалі і конкурсы.– фестываль эксперыментальных тэатраў у Мінску “Студыйныя калядкі” (1991 г.), фестываль монаспектакляў “Я” у Мінску (1993 г.), музычны фестываль “Славянскі базар” у Віцебску (з 1992 г.), фестываль духоўнай (хрысц-й) музыкі “Магутны Божа” у Магілёве (з 1992 г.) і інш. У 1999 г. адбыўся дэбют бел. музыкантаў на сусветных днях музыкі.

Беларускі жывапіс 90-х г. ХХ ст. –працяг працэсаў, распачатых у папярэдняе дзесяцігоддзе. Значная група мастакоў звязала сваю творчасць з нац. культурнай памяццю, рэгіяналізмам. Гіст-я падзеі маюць выяўлены нац.-рамантычны ўхіл. Асаблівая ўвага аддаецца рэлігійнай тэматыцы. Др. група мастакоў акцэнтуе ўвагу на драм-х рэаліях сённяшняга дня, на экалагічных праблемах (Чарнобыльская катастрофа). Ад традыцыйна-рэалістычнага (М.Савіцкі, В.Шматаў, і інш.) да эмац.-асацыятыўнага з выкарыстаннем сучаснай пластычнай мовы (А.Марачкін, М.Селяшчук, Л.Хобатаў, У.Кожух і інш.). Гармонія правінцыйных куточкаў Б. - Г.Скрыпнічэнка, Б.Казакоў, В.Шкаруба, І.Ісаёнак, Ф.Янушкевіч, К.Качан і інш.

выходзіць на міжнар-ю арэну. –бел. мастак Л.Шчамялёў Міжнародным біяграфічным цэнтрам у Кембрыджы прызнаны Чалавекам 1992 г. У 2000 г. твор бел. мастака доктара мастацтвазнаўства В.Шматава “Маці” уганараваўся ўпрыгожваць залў Еўрапарламента пасля таго, як быў паказаны на выставе ў Бруселі, прысвечанай Чарнобылю. У 1994 г. І Міжнародны мастацкі пленэр імя М.Шагала ў Віцебску. З 1996 г. пачаў арганізоўвацца Міжнародны мастацкі пленэр імя Вітольда Бялыніцкага-Бірулі ў Магілёве.

Гэтаму спрыялі такія арганізацыі, як Бел. таварыства дружбы і культурнай сувязі з замежнымі краінамі, а таксама Бел. фонд культуры.

Аднак распрацоўка і ажыццяўленне культурнай палітыкі ў РБ носяць супярэчлівы хар-р. З 1 боку, дэкларуюцца задачы стварэння юрыд-х, матэр.-тэх-х і фінансавых умоў для развіцця нац-й культуры. У той жа час многае ў культуры прыходзіць у заняпад, зачыняюцца ўстановы культуры, скарачаюцца памеры фінансавання і г.д. Узмацненне адмін-га дыктату, ідэалагічнага прэсінгу, адсутнасць сродкаў перашкаджаюць працаўнікам і ўстановам культуры рэалізоўваць свой творчы патэнцыял.

17.Асноўныя тэндэнцыі развіцця культуры ў РБ у др. Пал. 1990-х – 2010 гг

Пасля майскага рэферэндуму 1995 г., сфера яе ўжытку рэзка звузілася. адбываецца працэс фармавання нац-й сістэмы адукацыі. Паявіліся нав. установы новага тыпу: гімназіі, каледжы, ліцэі і інш. У 10.1999 г. урадам Б. зацверджана Праграма развіцця нац-й сістэмы адукацыі да 2010 г.

Дынамічна развіваецца вышэйшая школа. Калі ў 1990/1991 н.г. - 33 дзяржаўныя ВНУ, то ў 1999/2000 – 42. 15 камерцыйных ВНУ. У развіцці выш-й ад-і - камп'ютарызацыя і гуманітарызацыя навучання.

Нац.-культурны ўздым патрабаваў увагі да гіст. мінулага. Паявіліся працы па этнагенезу беларусаў, гісторыі дзяржаўнасці.з 2000 г. – 6-т. “Г.Б.”.

У 1999 г. дэбют бел. музыкантаў на сусветных днях музыкі.

У 2000 г. твор бел. мастака доктара мастацтвазнаўства В.Шматава “Маці” уганараваўся ўпрыгожваць залў Еўрапарламента пасля таго, як быў паказаны на выставе ў Бруселі, прысвечанай Чарнобылю. У 1994 г. І Міжнародны мастацкі пленэр імя М.Шагала ў Віцебску. З 1996 г. пачаў арганізоўвацца Міжнародны мастацкі пленэр імя Вітольда Бялыніцкага-Бірулі ў Магілёве.

<== previous lecture	\|	next lecture ==>
Культура Беларусі эпохі полацкага княства (ІХ-пер. Пал. ХІІІст.)	\|	Культура беларускага замежжа.

lektsiopedia.org - 2013 год. | Page generation: 0.096 s.