Моголстан.

Date: 2015-10-07; view: 1291.

Бүл мемлекет 14ғ. ортасында Орта Азияның солтүстік-шығыс бөлігі, жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай үлысы күлағаннан кейін пайда болды. Негізін салған - Тоғылық Темір. Астанасы - Алмалық(Іле алқабы). Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан, Шығыс Түркістан. Негізгі халқы-дулатгар, қаңлы, керей, арғын т.б. Тоғылық темір ез билігін нығайту үшін ислам дінін тірек етті. Моголстанда мемлекетгің саяси басшысы жэне жер-судың жоғарғы иесі *ан болды. Ілияс қожа кезінде Мауреннахрға, Сырдария бойына жорыктар жасалып, Ташкент түбінде Темір эскерін жеңедң(1365ж.). Осы хан кезінде өзара ішкі соғыстар басталып, мемлекет екіге бөлінеді. Оны пайдаланган Әмір Темір Мотолстанга бірнеше шабуылдар жасайды.15г. I жартысында Моғолстанға ойраттардың шапқыншылығы жиіледі. 15г. 30-жж. ортасында билікке Есен-Бүға келеді. 15ғ. 50-жж. соңында Батыс Моғолстанға Жэнібек пен Керей бастаған қазақтар көшіп келеді. Есен-Бүға оларға жер бөліп береді. Оның себебі: қазақтарды ойраттарга қарсы эскери күш ретінде пайдалану, қарсыласы Әбілхайырға қарсы қою. Моғолстанның ыдырау себептері: өзара ішкі қырқыстар, ақсүйектердің жерді үлестік бөлшектеуі, халық наразылыгының жиілеуі жэне олардың Қазақ хандығына барып қосылуы. 16ғ. басында Моғолстан жеке мемлекет ретіңде өмір сүруін тоқтатты. Жетісудағы рулар Қазақ хандыгының қүрамына еніп, қазақтың үлы жүзін күрады. Моғолстан Қазақ хандығының күрылуына және қазақтың жеке халық болып қалыптасуына негіз болды.

Ноғай Ордасы.

Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған ірі мемлекетгік бірлестіктердің бірі - Ноғай Ордасы. Ол 14-15ғғ. Батыс Қазақстанның бір бөлігін алып жатты. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Ең ірі тайпасының атымен "маңгыт жүрты." деп те аталған. Астанасы - Сарайшық(Жайық бойында). Халқы: манғыт, қыгшіақ, алшын, тама және т.б. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оған енген тайпалар 15ғ. соңында қалыптасқан ноғай халқының негізін қүрады. Ноғай - Алтын Орда эскерінің қолбасшысы, Жошы ханның немересі. Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болған. Кейін оның қүрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі атанады. Ноғай елінің негізін салушы - әмір Едіге. Ноғай Ордасы Едігенің баласы Нүраддиннің тү.сыңда(1426-40жж.) Алтын Ордадан бөлініп дербес мемлекетке айналды. Онда үлыстық басқару жүйесі қалыптасып, бір орталыққа бағынған өкімет болды. Орда билеушісі - хан, үлыс басшысы - мырза. Орданы Едіге үрпақтары басқарып, экімшілік, эскери билік мұраға қалдырылып отырды. Ш. Уалиханов ноғайлар мен қазақтарды "екі туысқан Орда" деп атаған. Ал Хақназар хан "қазақтар мен ноғайлар ханы атанған. 16ғ. Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы, саяси байланысы дамыган.ібг. II жартысында Ноғай Ордасы ыдырап, екіге бөлінді: Үлкен жэне Кіші Ноғайлы. Үлкен Ноғайлы Б. Годунов тұсында Ресей тэуелділігін мойындайды. Кіші Ноғайлы Қазақ хандығына бағынып, Кіші жүз кұрамына кіреді.

Әбілхайырхандыгы (Көшпелі өзбек мемлекеті).

15ғ. 20-жж. Қазақстанның орталық, батыс жэне солтүстік-батыс аймақтарында тэуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428ж. Шейбан үрпағы Әбілхайыр(1428Г-68 жж.) осы аймақтардағы билікті қолына алдыСырдария бойындағы қалалармен Хорезм үтшн Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты. Әбілхайыр Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы иеліктерінің басын қосып "көшпелі өзбек мемлекетін" кұрды. Астанасы алғашқыда Орда-Базар(Батыс Сібір), 1446ж. Бастап Сығанақ. Халқы өзбектер дбйіаталды, құрамында - қыпшақтар, наймандар, маңғыттар, қарлұктар, қоңыраттар, қаңлылар, үйсіндер т.б. болды. Елді 40 жыл басқарса да Әбілхайыр мемлекетгің ішкі жағдайын тұрақты ете алмады: мемлекет бір орталықтан баскарылмады, бірнеше ұлыстарға бөлінді, билік үшін өзара қырқыстар болды, толассыз соғыстар көп болды. 1430ж. Хорезмді, 1446ж. Сырдария бойындағы қалаларды бағындырса, 50-жж. Самарқанд пен Бұхараны шабуылдады. 1457ж. Ойраттардан Сығанақ тұбінде жеңіліп, өзіне сай емес шарт жасасты. Бұл Әбілхайырдың беделін төмендетіп, нэтижесінде 15ғ. 50-жж. соңы - 60-жж.басында Өзбек хандығынан Жэнібек пен Керей бастаған рулар Моғолстанға көшіп кетеді. 1468ж. Әбілхайыр Моғолстанға жорыққа аттанып, жолда кенеттен қайтыс болады. Оның ұрпақтары қазақ хандарымен ұзақ соғыстар жүргізді. Немересі Мұхамед Шейбан 1510ж. Қасым ханның эскерінен Сығанақ түбінде жеңіліп, қазақ даласындағы ықпалы жойылды. 16ғ. басында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шейбанилердің бастауымен Мэуреннахрға көшіп кетті. Қазақстан жерінде қалған тайпалар қазақ хандығының иелігіне қосылып, Орта жүз құрамына кірді.

Қазак хандығыныңқұрылуы жэне оның Қасым ханкезінде нығаюы.

Алғышарттары: Қазақ хандығы Әбілхайыр хандығы мен Моғолстанның ішкі саяси қақтығыстарының нэтижесінде құрылды. Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Жетісуда тұратын ру, тайпа көсемдері саяси тэуелсіздікке ұмтылып, Әбілхайыр мен Есенбұғының билігіне моцынсұнбады. Сондықтан XV ғасырдың 40 - 50-жылдары олар Керей мен Жәнібектің маңына: Қаратау, Сырдария, Түркістанның солтүстігіне топтаса бастады. Ал 1457 жылы Әбілхайыр ханның ойраттардан жеңілуі қазақ ру, тайпаларын Керей мен Жәнібектің төңірегіне топтасуын тездетті. Әбілхайыр ханның билігіне наразылық жаппай көшу тасқынын туғызды. XV ғасырдың 50 -жылдарынан бастап 10 жыл бойы осы тасқын толастамады. Халық Жетісудың басына, Моғолстанга қарай көшті. Қазақстанның бір мемлекетке бірігу қозғалысы осылайша басталды. Жэнібек пен Керей сұлтандар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне, қазақ хандығының кұрылуына негіз қалады. Саяси тарихы:Көшіп келген қазақ руларына Моғолстан ханы Есен - Бұғы Шу мен Талас бойынан жер берді. Есен - Бұғанын мақсатьг.Әбілхайыр мен Темір әулетіне қарсы қазактардың күшін пайдалану, ойраттар (қалмақтар) шабуылынан Моғолстан шекараларын қорғау. 1465 - 1466 жылдар - Қазақ хандығы құрылды (М. Хайдар Дулати).Хандықтың алгашкы территориясы:Батыс Жетісу, Шу, Талас өңірі. Хандықтың алғашқы хандары - Керей мен Жэнібек ("Әз Жэнібёк"). Қазақ хандығы шығысында Моғолстанмен, _оңтүстік жэне батысында Темір ұрпғының мемлекеті жэне Әбілхайыр хандығымен шектесіп жатты. Жас мемлекеттің қауіпсіздігін сақтау мақсатында Жэнібек хан Моғолстан ханымен достық қатынаста болуға ұмтылды. Әбілхайыр ханның қазақ хандығының құрылуына бөгет жасауға ұмтылуынан еш нэтиже шықпады. 1468 ж. Моғолстанға қарсы жорыққа аттанған Әбілхайыр жолда кенеттен қайтыс болды. Бұдан кейін Жэнібек пен Керей шекараны кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалалар мен Шыгыс Дешті - Қыгшіақты қосуға ұмтылды. Бұл аймақтардың экономикалық және стратегиялық маңызы күшті болдьг.сауда байланыстарының орталығы, мықты бекіністі қалалар, құнарлы жерлері - бағалы қыстау. Шығыс Дешті-Қыпшақтағы шайбанилер эулетінің билігін қайта орнатуға ұмтылған Мұхаммед Шайбанидің көздегені де осы жерлер болғандықтан, екі арада жаулаушылық соғыстар басталды. Құлдьфау жағдайындағы Моғолстаннын билеушілері Жүніс пен оның ұлы Сұлтан Махмұд Оңтүстік Қазақстандағы қалалар үшін жанталасты. Бұл күрес 30 жылға созылып, Бұрындық пен Қасым хандар тұсында жеңіспен аяқталды. Қасым ханның саясаты:Қасым ханның хандығына Ақ Орда иеліктері, көшпелі ноғайлықтар, шығыстағы түрік тайпалары, дулат, үйсін, қандь: жэне Моғолстанның батысыңдағы тайпалар енді.Қасым хан тұсындағы территория: Жайық өзені Сырдария ¥лытау Балқаш көлі, Жетісудың бір бөлігі. Оның басты мақсаты: Сыр бойындагы қалаларды қайтадан ө: иелігіне қосып алу. Сырдарияда берік орнығу үшін Қасым хан Орта Азиядағы саяси жағдайды тиімд пайдаланды. 1513 жылы ол Сайрамды алды, осы жылы Қасым хан Ташкент билеушісі Сүйініш қожаға соғыс ашты. Ташкент түбінде Қасым хан жараланып, Сайрамға шегінді.1513 жылы - Моғолстан ханы Сұлтан Саидпе* одактас болып, Ташкентке бірігіп жорық жасауға келісті. Алайда қыстың таяп қалғандығына байланысты бұг жорық кейінге қалдьфылды. 1514 жылы Сұлтан Саид Шығыс Түркістанға кеткен соң қазақ ханыныі Жетісудағы билігі нығайды. Ноғай Ордасындағы саяси дағдарысқа байланысты көптеген ру мен тайпа Қасыл хандыгыеа көшіп келді.Қасым хан эдеп - ғұрыптарды бір жүйеге келтіріп, алғаш рет зандар жинағы "Қасыл ханның қасқа жолын" шығарды. 5 бөлімнен тұрады.мал- мүлік жэне жерге байланысты қатынастар; қылмыс пеі және олар/а қолданьшатын жазалар; эскер қызметіне, эскери міндетті атқару ережелері жэне эскер тэртібіі бұзушыларға берілетін жазалар; елшілік қатынастарды реттеу; халықтың дэстүрлерді өткізу тэртібі (ас беру, тоі - думандарды өткізу т.б.).Қасым билігінің сонғы кезеңдері ( XV ғ. ) тыныштық заман болды.Ол халыққа хаі билігін мойындата отырып, ел бірлігін сақтай білді.Сауда дамып, Сауран қаласы сауда орталығы болды.152 жылы Қасым хан Сарайшық қаласында қайтыс болды.

16г.II жартысындагы Қазақ хандыгы.Хақназар жэне Тәуекел хандар.

16г. 20-жж. Қасым ханнан кейінгі Жошы ұрпағының өзара тартысы Қазақ хандығын элсіретті. Қазақ хандығын қарсы моғол жэне өзбек хандығының соғыс одағы қалыптасты. Қазақтар Сырдария бойындағы қалаларда айырылды. Түркістан Шейбани Убайдоллахтың қолына өтті. Қасымның мұрагері Мамаш(1521-23жж.) өзар тартыс барысында қаза тауып, билікке Тақыр(1523-33жж.) келеді. Көрші мемлекеттердің Қазақ хандығын шабуылы жиіледі. Бұйдаш хан(1533-38жж. Тақырдың інісі) тұсында да Қазақ хандығындағы өзара қырқыста тоқтаган жоқ. Моғол ханынан жеңіліп, хан қашып күяылады. Қасым ханнан кейінгі тартыстан әлсіреп қалған хандықты қайтадан нығайтып, біріктіруге Хақназар хан(Қасымның баласы,1538-80жж.) эрекет жасады. Негізгі мақсаты: Қасым хан кезіндегі иелікті қалпына келтіру. Территориясы: Сьфдария, Арал маңы, Жетісу, Жайықтың сол жагалауы. Сыртқы саясаты. Ноғай Ордасынан бастап, Жайықтың сол жағалауындағы ноғайлар Қазақ ханының билігіне өтті. Моғолстанға қарсы қазақ-қырғыз одагын қүрылды, бірақ ол сэтсіздікке үллырады. Хақназарды "қазақтар мен қырғыздардың ханы" деп атайды. Саяси жагдайдың ауырлығы мауреннахрдағы Абдаллахпен одақтас болуға итермеледі. Бүл бейбіт қатынастың нэтижесі: соғыстар уақытша тоқтатылды, Орта Азиямен сауда қатынасы жақсарды, хан билігі нығайды. Сыр бойындағы қалаларға орныгып алуды көздеген Хақназар Абдаллахқа қарсы Баба сүлтанды пайдаланады. Нэтижесінде: Түркістан өңіріндегі қалаларды қайтарып алады. Қазақ ханының Абдаллах жагында екенін білген Баба сүлтан келіссөз жүргізуге келген Жалым сүлтанды, оның екі баласын жэне Хақназардың екі баласын өлтіреді. 1580ж. Баба сүлтанның тыңшысы Хақназар ханды да өлтіреді. Хақназар ханның саясатының маңызы: хандықтың аумағы кеңейді, жеке дербес мемлекет ретінде танымал болды, хан билігі күшейді, ішкі саяси және шаруашылық өмір түрақтанды. Хақназар хан түсында орыс мемлекетімен саяси және сауда қатынастары дамыды.

Хақназардың қазасынан кейін таққа 80 жастағы Шығай дтырады(1580-82жж.). Оның басты саясаты өзбек ханы Абдаллахпен байланыста болу болды. Оның баласы Тәуекел 1582ж. Ясы маңында Баба сүлтанды өлтіреді. Сол үшін АбДаллах оған Самарқанд аймағын сыйга тартады. Шыгай қайтыс болғаннан кейін такқа Тәуекел хан отырады(1582-98жж.). Бүл кезде Сьф бойындағы Сауран, Түркістан Отырыр Абдаллахтың иелігінде болды. 1583ж. Тәуекел хан өзбек ханымен жасалған шартты бүзды. 1586ж. Ол Түркістанды басып алып, Ташкентке қауіп төндіреді. Бүхара тубіндегі шайқаста қаза болады. Тэуекел ханның кезінде 1594ж. Мэскеуге Қүл-Мүхаммед бастаған елшілік жіберіледі. Оның мақсаты: өзбек ханына қарсы әскери одақ қүру, Сібір ханы көшіммен соғыста қолға түскен Ораз-Мүхаммедті орыс түтқынынан босату. 1595ж. Мэскеуден В. Степанов бастаған елшілік келеді. Мақсаты: қазақ-орыс дипломатиялық қатынасын дамыту, керуен саудасын дамыту, Ораз-Мүхаммедтің орнына аманатқа хан үлын алу. 16г. соңында ойраттар қазақ әскерінен жеңіліп, Тэуекел ханга тэуелді болады. Тэуекел өзін қазақ пен қалмактың ханы деп санаған. Қазақ хандарының үзақ жылдар жүргізген согыстарының нэнижесі: Сыр бойындагы қамал-қалалар мен Ташкент қазақ хандыгының қүрамына қосылды.

Қазак халкының этногензі. "Қазак" термині.

Орталық Азияның 15-16ғғ. қүрылған басқа да түркі тектес халықтары сияқты қазақ халқының да этникалық негізін өткен замандарда эр тілде сөйлеген, толып жатқан тайпалар қүраған болатын. Олар сонау сак пен үйсін, қаңпы мен гүн, одан беріде түрік, түркеш, қарлүқ, оғыз, қимақ, қыгаыақ жэне т.б. тайпалар болатын. Қазақ халқының қалыптасуына себеп болған этногенетикалық процестердің бастау көзі алғашқы дэуірден басталады. Этникалық процестің шешуші кезеңі б.з. I м.ж. ортасында түріктердің жаппай батысқа жылжуымен байланысты болды. Түрік қағанатының қүрылуы Қазақстанның жергілікті халқын түріктенуге, антропологиялық түрдің монголдануына, түрік тайпаларының бір жерйе түрақтануына себегшіі болды. Алайда халықтың этникалық бірлесу жолымен дамуын монғол шапқыншьшығы тежеді. 15ғ. ортасында Керей мен Жэнібек мемлекетінің қүрылуымен қазақ халқының қалыптасу процессі аяқталды.

"Қазақ" термині алгашқыда таза элеуметтік магынада болып, әскери іспен айналыскан көшпелілерді немесе орталық билікті мойындамай мемлекеттен бөлініп кеткендерді білдірген. Сондықтан Жәнібек пен Керей бастаган Мстолстанға көшіп кеткен алғаш көшпелілер тобы "қазақ" атауын алды. "Қазақ" этнонимі еркін адам, ерікті қогам мағынасын білдіреді. Олар қүрған хандық Қазақ хандығы деп аталады. Осы кезден басатап "қазақ" сөзінің мағынасы өзгере бастады. Ол элеуметгік терминнен саяси терминге айналды, ол енді Қазақ хандығына караған елді білдірді. "Қазақ" терминінің толық орнығуы 18ғ. жүзеге асты.

Қазақ жүздері.

Жүз - тарихи шаруашылық жэне географиялық аймақ, белгілі рулық топтың территориясы. Жүз - бөлік, тарап мағынасын білдіреді. Үш жүз географиялық орны мен климатымен ерешеленеді. Қазақ халқы үш жүзге бөлінеді. Үлы жүз: территориясы -Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Рулары: үйсін, дулат, албан, суан, жалайыр т.б. Орта жүз: территориясы - Орталық жэне Солтүстік Қазақстан. Рулары: арғын, қыгшіық, найман, керей, қоңырат, уақ т.б. Кіші жүз: территориясы- Батыс Қазақстан. Рулары: негізгі үш ру бірлестігі- жетіру, элімүлы, байүлы. Тарихи деректерде үш жүз жүйесі Хақназар хан түсында бекітілді деп айтуға толық негіз бар. Халық арасындағы аңыздарда \дн жүздің пайда болуын Алаша ханның атымен байланыстырады. Сондықтан "Алаш" деген атау -ертедегі түрік тайпапарының ең алгаш қауым болып біріккенін білдіреді.

17ғ. Қазақ хандыгы. Тәуке хан(1680-1715жж.).

17ғ. казақтардың жоңғарлармен соғысына толы болды. 17ғ. басында батыс Монғолияда жоңғарлардың әскери-феодалдық мемлекеті қүрьшады(1635ж.). Жоңғарларды қазақтардың жайылым жерлері мен онтүстіктегі жайылым жерлері қызыктырды. Қонтайшы Сырдария бойы мен Жетісуды жаулауға үмтылды. 1635ж. Батьф қонтайшы Жетісудың көп бөлігін жаулап алды. Сыртқы саяси жагдай өте ауьф кезде хан тағына Жэңгңр хан отырды(1629-52жж.). Жэңгір хан билік еткен жылдар жоңғарлармен согысқа толы болды. Ақьф соңында,1652ж. Жәңгір хан қалмақтармен соғыста қаза табады. Бүл дағдарыс кезінде хан тағына келген Жэңгір ханның баласы Әз Тэукеге мемлекеттің саяси жүйесіне көп көңіл бөлуге тура келді. Ол билікті билер, ру басылары, тайпа жэне жүз басшылары көмегімен нығайтуға талпынды. Басты мақсаты: хан билігін ныгайту. Билер кеңесін ішкі жэне сыртқы саясаттағы аса маңызды мэселелерді шешетін басқару жүйесіне айналдырды. Билер кеңесі "Күлтөбеде күнде жиын" өткізген деген сөз қалған. Ресей және Жоңғария мемлекеттерімен тығыз дипломатиялық, сауда қатынасын орнатады. 80-жж. Тэуке ресейге 5 елшілік жібереді. қазақтарға да осынша елшілік келді. Қазақ-орыс қатынастары түзеліп сауда жанданды. Тэуке ханның үлесіне 17ғ. соңы-18ғ. басындағы жоңғарларды басқарған Қалдан Бошақты мен Сыбан Раптан кезіндегі күрестің ауыр жүгі тиді. Өз заманының ауырлығына қарамастан мемлекеттің бүтіндігі мен тэуелсіздігін сақтап қалды. Осы кезеңнің ерекшелігін, қиындығын саралай келіп Тэуке хан Қасым хан мен есім ханның ережелерін бір жүйеге келтіріп, "Жеті Жарғы" зандар жинағын шыгарады. Онда: ақсүйектердің артықшылық жағдайын қорғау көзделді, қүн төлеу- адам өлтіргені үшін мүліктік өтем төлеу енгізілді. Тэуке хан билігінің ерекшелігі: хандықтың бөлшектенуі токтатылып, бір орталыққа бағындырылды, жонғар шапқыншылығы бэсендеп, тыныштық орнады, мемлекетгік қүрлыстың негізгі принциптерін анықтайтын "Жеті Жарғы" заңын қабылдады, көрші қырғыз, қарақалпақ, орыс елдерімен достық қатынаста болуды көздеді.1710ж. Жонғарларға қарсы үш жүздің күшін біріктіру үшін қарақүм жиынын өткізеді. Нэтижесінде бірыңгай қазақ жасағы қүрылып, жоңғарлар шығысқа ығыстырылады.

Дэстүрлі қазақ қоғамыныңэлеуметтік үйымдасуы.

15-17ғғ. қазақ қоғамы көшпелі мемлекеттің дэстүрлерін сақтап қалды. Қоғамдағы жоғарғьі сословиені шыңгысханның ұрпактары және жоғарғы діни топ өкілдері - терелер мен қожалар қүрады. Оларды "ақсүйектер" деп атады. Шыңгыс хан үрпақтары туысымен сүлтан атағына ие болды. Қожалар - ислам дінін таратушылар. арғы тегі арабтар. Ақсүйектер жүз жүйесіне кірмейді.Ора сословие "қара сүйек" деп аталды, оган барлық жеке шаруашылықпен айналыса алатын қазақ қауымдары жатады. Билер мен батырлар да осы топтан шыққан. Олар төрелерден бір саты төмен деп есептелгенімен, нақты билік осыларда болған. Би - әдет-ғүрып, салт-дэстүрді жақсы білетін, шежіре, тарихты жетік меңгерген,болашаққа болжау жасап, ғылым-білімнен хабардар, ез ойын шешендікпен жеткізетін қасиеті бар адамдар. Би атағын халық берген. Батырлар да солай бірнеше рет ерлігімен көзге түскеннен кейін халықган "батыр" атағын алған. Қазақ қоғамындағы ерекше топ қатарына - төлеңгіттер, ягни төрелердің айналасындагы әскери қызмет етушілер. Көбіне сырттан келген тұтқындар, бостандық алған қүлдардан қүралган. Нақты қүлдар 15-17ғғ. көшпелі қазақ қоғамында көп болған жоқ. Жоғаргы билеуші - хан. Ханның негізгі қызметі сыртқы саясат жэне эскери колбасшылық болды. Ханның үлыс сүлтандарынан, бйлер мен жьфаулардан тұратын кеңесі болса да, аса маңызды мэселелер(жер, дипломатия, тақ мүрагерлігі, эскери істер) құрылтайда шешілді. Билер хандықтың ішкі істерінде үлкен роль атқарды. Барлық даулы мэселелерді шешті.