Гылыми мекемелер мен гылыми-зерттеу жумысы.

Date: 2015-10-07; view: 2473.

1830 жылы « Отечественные записки » журналында орыс офицери Б.С. Броневскийдин « Орта жуз кыргыз-кайсактары туралы жазбалар» атты жумысы жарияланды.

А.И. Левшин (1799-1879) «Кыргыз-казак, немесе кыргыз-кайсак ордалары мен далаларынын сипаттамасы» деген уш болимнен туратын зерттеу жумысы жарык корди. Сол ушин « Казак тарихынын Геродоты» деген атакка ие болды.

П.П. Семенов-Тян-Шанский ( 1827-1914) . Ол Алтай мен Жетисудын жане Казакстаннын онтустик онирин зерттеуге катысты. Енбектери: « Ресей. Толык географиялык сипаттамасы», « Кыргыз олкеси», « Туркистан олкеси».

В.В. Вельяминов-Зернов енбектери : « Касымов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу», « Кыргыз-кайсактар туралы тарихи деректер»

А.И. Добросмыслов енбектери : «Торгай облысы. Тарихт очерк»

Л.Ф. Беллюзек « Киши кыргыз ордасындагы орын алган, казир де ишинара орын алып келе жаткан халыктын адет-гурыптар»

М.М. Красовский « Сибир кыргыздарынын аймагы»

Н.Н. Аристов « Турки тайпаларынын этностык курамы туралы жазбала», « Улкен орда кыргыз-казактарынын жане кыргыздардын этностык аныктау таририбеси».

Г.Н. Потанин ( 1835-1920) Жамишев селосында Сибир ?аза?тарынын отбасында дуниеге келген. Макалалары : « Кыргыз жарменкесинде», « Кыргыздардын сауда-саттыга», « Шон би», « Казак-кыргыз урпактары туралы», « ен сонгы кыргыз ханзадаларынын отауында»

1915 жылы казак зиялыларынын кошбасшылары Потаниннин 80 жаска толуын Орынборда атап отти.

Абубакир Диваев ( 1856-1933) Орынбор каласында дуниеге келди, улты башкурт. Макалалары : « Кыргыздардын ауру-сыркаулары мен оларды емдеу тасилдери», « Аспан денелери кыргыздардын козкарасы бойынша»

Александр Сергеевич Пушкин 1833 жылы Е. Пугачев котерилиси болган жерлерге сапар шекти. Сол жылы Орал класында « Козы Корпеш – Баян сулу» эпосынын бир нускасын жазып алды. Ол « Капитан кызы» атты айгилиповесинде Е. Пугачев котерилисин сипаттады.

Владимир Иванович Даль Казакстанда 8 жыл турды (1833-1841) жылдары. Ол казактар омиринен « Майра», « тунги кузетши», « Бикен мен Маулана» атты повесть жазды. 1845 жылы « Бикен мен Маулана» повеси Парижде француз тилинде жарияланды.

А.Н. Плещеев 1850-1859 жылдары Казакстанда айдауда болды. Ол казактар туралы « Казактарга кызыга караудан коз тоймайды. Жаркын жузди, жомарт журекти жандар. Оларды сыйламау мумкин емес...»

Польшанын революционер – демократы Адольф Янушкевич 19 гасырдын 40-жылдарында Орталык Казакстанга жасалагн гылыми экспедицияга белсене катысты. Ол казактар туралы « Кудирети кушти кудай осыншама кабилетти етип жараткан бул халыктын адамзат оркениетине тыс калып коюы мумкин емес... жергиликти кошпели номадтардын куткен куни ертен-ак туады, сойтип олар оздерине казир жогарыдан менсинбей карайтын озге халыктардын арасынан лайыкты да курметти орнын ойып турып алатын болады».

Северин Гросс « Казактардын турмыстык зандарын окып уйренуге арналган материалдар » деген китап шыгарды.

Тарас Григорьевич Шевченко 1847-1857 жылдары Казакстанда айдауда болды. 1847 жылы 33 жасында ол Орынбор корпусына солдат болып жиберилди. Ол « Турмеден кашкан » повесть жазды. Кейн « Егиздер » деген повесть жазды. Суреттери: « Бакташы бала», « Салт атты кыргыз», « Кели туйген келиншек», « Боранда» , « Кайыршылар». Суретшинин 450-ге тарта мурасы калды, онын 350-ге жуыгы Казакстан туралы. Оны казактар « Акын Тараз» деп атады. 1895 жылы Казакстанды археологтар зерттей бастады.

Казакстаннын онтустик-шыгыс аймагын агылшын саяхатшысы ари суретши Т. Аткинсон ( 1799-1861) зерттеди. Ол 1848-1855 жылдар Жетисуды аралады.

Ф.фон Хелльвальд ( 1842-1892) « Орталык Азия. Жер бедери мен халкы» енбек жазды.

Француз галымы Ш.Е. Ужвальди де Мезе-Ковез Онтустик Казакстан калаларын зерттеп, едауир материалдар жинап, жариялады.

Шокан уалихановтын акеси Шынгыс Уалиханов ( 1811-1901) оз улынын исин жалгастырды. 1867 жылы Маскеуге кормеге кою ушин казактардын омири мен турмыс-тиршилигин бейнелейтин аукымды экспонаттар кешенин жиберди.

Муса Шорманов ( 1819-1884) . Омбы кадет корпусында окиды. Макалалары: « Батыс Сибир кыргыздарынын мал осиру касиби туралы», « Кыргыздардын улттык дастурлери», « Павлодар уезинин кыргыздар».

Мухаммед-Салык Бабажанов ( 1832-1898). 1862 жылы М.С. Бабажанов орыс географиялык когамынын мушеси болып сайланды жане Улкен кумис медальмен марапатталды. Макалалары: «Нарын кумы туралы географиялык жане этнографиялык деректер», « Ишки Кыргыз ордасындагы саятшылык».

Машһур Жусип Копейулы ( 1858-1931) Семей облысынын Баянауыл сырткы округында дуниеге келген. Олендери : « Исабек ишан», « Муса Шорманулы». 1907 жылы Казак каласында « Хал-ахуал», «Сарыарканын кимдики екени», « Тирликте коп жасаганнан корген бир тамашамыз» деген уш китабы басылып шыкты.

Казактын алгашкы даригери, гылым кайраткерлеринин катарында : Мухамеджан Карабаев (1858-1928), Халел Досмухамедов (1883-1937), агайынды Асылбек жане Мусылманбек Сейитовтар жане баскалары.

М.Карабаев коп жылдар бойы Солтустик Казакстан аймагында жумыс истеди. Ол Костанай уездик даригери кызметин аткарды. 1907 жылы Торгай облысынын Ыргыз уезинде жукпалы бортпе сузек ауруына карсы жургизилген курести баскарды.

Х. Досмухамедов макалалары: «Ауру-сыркаулар жонинде», « Жукпалы аурулар турлери».

Ориенталистер – шыгыстанушы галымдар