Лексіка паводле паходжання

Date: 2015-10-07; view: 1370.

Разнавіднасці лексікі

Слоўнікавы склад сучаснай беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх стагоддзяў. Зараз мы карыстаемся словамі, гісторыя якіх налічвае тысячагоддзі, і словамі, што ўзніклі ў апошнія гады. Побач ужываюцца словы, народжаныя шматвяковай моўнай практыкай беларускага народа, і словы, занесеныя да нас з іншых, блізкіх і далекіх моў.

Аснова нашай мовы – гэта словы спрадвечна беларускія. У іх адлюстравана гісторыя станаўлення беларускага народа і яго продкаў.

Індаеўрапейскія словы найбольш старажытныя, дайшлі да нас з часоў індаеўрапейскай агульнасці (да IV тысячагоддзя да н.э.): маці, нос, сын, брат, сястра, сонца, два, ноч, снег, тры. Яны захоўваюць аддаленае падабенства гучання і напісання ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах – беларускай, рускай, англійскай, французскай, нямецкай, іспанскай, літоўскай, грэчаскай і г.д. Напрыклад: бел. маці,рус. мать,англ. mother, нем. Die Mutter, исп. la madre, фр. la mere; бел. сонца,рус. солнце,англ. sun, нем. Die Sonne, исп. el sol, фр. le soleil; бел. ноч,рус. ночь,англ. night, нем. Die Nacht, исп. la noche, фр. la nuit; бел. тры,рус. три,англ. three, нем. drei, исп. tres, фр. trios.

Агульнаславянская лексіка фарміравалася ў перыяд існавання славянскага адзінства (IV тыс. да н.э.–VI ст.н.э.), калі славяне вылучыліся з індаеўрапейскай супольнасці, але яшчэ не падзяліліся на асобныя групы. Агульнаславянскія словы з некаторымі фанетычнымі адрозненнямі ўжываюцца ва ўсіх славянскіх мовах – беларускай, рускай, украінскай, польскай, чэшскай, балгарскай, сербска-харвацкай і інш.: бел. хлеб,рус. хлеб,укр. хліб,польск. сhleb, чэшск. сhleb, балг. хляб;бел. рука,рус. рука,укр. рука,польск. reka, чэшск. ruka, балг. ръка;бел. жыць,рус. жить,укр. жити,польск. zуc, чэшск. zуti, балг. живея.

Усходнеславянская лексіка захавалася з часоў гістарычнага падзелу славян на тры групы – усходнюю, заходнюю і паўднёвую (VI–XII ст.н.э.). Да ўсходняй групы адносіліся продкі сучасных беларусаў, рускіх, украінцаў, таму ўсходнеславянскія словы з'яўляюцца агульнымі для гэтых трох моў: дзядзька, пляменнік, сям'я, куст, вяроўка, галка, снягір, жаваранак, ластаўка, сорак, дзевяноста, журчаць, гуляць, харошы, карычневы.

Уласнабеларускія словы ўзніклі тады, калі беларуская мова ўжо існавала ў якасці самастойнай славянскай мовы (з XIV ст. н.э.). Гэтыя словы адсутнічаюць у іншых мовах і выяўляюць нацыянальную адметнасць мовы беларускага народа: асілак, волат, дрыгва, каліва, журавіны, вусень, змрок, жаданне, касавіца, палетак, хмызняк, вясёлка, золак, мілагучны, шурпаты і г.д.

Запазычаныя словы трапілі ў беларускую мову ў выніку эканамічных, палітычных, гандлевых, культурных сувязей, якія існуюць паміж народамі.

У сучаснай беларускай мове існуюць запазычанні

- са славянскіх моў (рускай: подзвіг, буквар, вопыт, вобыск, бальшавік, ветфельчар, вінтоўка, вяшчанне, мясарубка, чарцёж, частотнасць, ураўненне і інш.; украінскай: бадзёры, боршч, забабоны, плюгавы, журыцца, чупрына, прыгадаць, лунаць, чубаты і інш.; польскай: моц, скарб, гузік, скарга, палац, хцівы, блакітны, агрэст, бяспечны, братэрскі, відэлец, вяндліна, вільгаць, дранцвець, зброя, здрада, кабета, літасць, лямант, маёнтак, млын, тлусты, халява, цалкам і інш.; са стараславянскай (словы, што прыйшлі з першай літаратурнай мовы славян, старажытнабалгарскай па паходжанні): воблака, неба, дрэва, малітва, улада, храм, храбры, шлем і інш.)

- з неславянскіх моў (англійскай: байкот, бар, баскетбол, біфштэкс, блакада, боінг, бокс, вульгарны, долар, джэм, імпарт, снайпер, спорт, старт, танк, трап, матч, трэнер, хакей, тэніс, чэк, клуб, фільм, джаз, трамвай, бізнес і інш.; нямецкай: жабрак, маляр, майстар, слесар, фурман, швагер, варта, вахта, куля, рота, штурм, бухгалтар, вага, кошт, крама, рахунак, пуд, ланцуг, лямпа, труна, фура, шафа, шуфляда, шыба, бровар, дах, кухня, фальварак, крэйда, цукар, цэгла, цыбуля, футра, фартух і інш.; французскай: абажур, абсурд, авангард, адэкалон, акварэль, акрабат, апарат, ас, асамблея, атэлье, афіцыянт, афіша, бардзюр, берэт, вадэвіль, вестыбюль, ветэран, вітраж, ваза, парасон, пісталет, эгаіст і інш.; літоўскай: азярод, свіран, гірса, намітка, рэзгіны, капшук і інш.; лацінскай: аўтар, акцёр, дэкан, дырэктар, інспектар, камісар, прафесар, гумар, сатыра, нота, тэрмін, цэнтр, канстытуцыя, камісія, сесія, акт, аркуш, метрыка, атэстат і інш.; грэчаскай: акадэмія, алегорыя, геаметрыя, дыялектыка, кафедра, камедыя, космас, логіка, матэматыка, педагогіка, стыхія, фантазія, храналогія, бібліятэка, дыялект, параграф, арфаграфія і інш.; цюркскай: аркан, дыван, капкан, тапчан, торба, атаман, кандалы, каравул, гарбуз, качан, баран, барсук, бугай, таракан, кафтан, сярмяга, халат, шапка, буланы, буран, туман і інш.

Іншамоўнымі словамі нельга злоўжываць. Няма ніякай патрэбы запазычваць словы, калі ёсць свае для назвы пэўных прадметаў ці з'яў.

Лексіка паводле ступені ўжывання

Да актыўнай лексікі адносяцца ўсе агульназразумелыя і шырокаўжывальныя словы, якія не маюць адцення ўстарэласці, нi адцення навізны. Такімі словамі карыстаюцца ўсе носьбіты мовы як у вуснай, так і ў пісьмовай формах мовы незалежна ад прафесіі, занятку, а таксама месца ix пражывання: брат, сястра, Бацькаўшчына, вавёрка, возера, вуліца, год, настаўнік, мова, рунь, пушча, чыгунка, чырвоны, светлы, араць, будавацъ, марыць, спяваць, улетку, прыгожа, Беларусь, БелАЗ, ААН i інш.

Пасiўную лексіку складаюць словы, пераважна зразумелыя, але непрывычныя, не ўжывальныя штодзённа, яны маюць або адценне ўстарэласці, або адценне навізны. Сюды ўваходзяць устарэлыя словы i неалагізмы.

Устарэлыя словы – гэта словы, якія выйшлі з актыўнага складу лексікі i ўжываюцца ў сучаснай мове зрэдку: аршын, фунт, баярын, прыгон, паншчына, цівун, батрак, шляхта, стражнік, губернатар, нарком, чада, веча, вакацыі, саха, камбед, нэп i інш. Устарэлыя словы падзяляюцца на гістарызмы і архаізмы.

Гістарызмы – гэта назвы тых прадметаў, рэчываў, матэрыялаў, з'яў, працэсаў, якія выйшлі з актыўнага ўжытку, сталі «гісторыяй»: феадал, фабр­ыкант, батрак, прыгонны, парабак, лёкай, губернатор, стражнік, ураднік, жандар, земства, прыстаў, сотнік, рэкрут, ротмістр, пушкар, мушкет, самопал, каганец, кабрыялет, саха, каптур, армяк, грыўня, пенязь, талер, дукат, асьміна, пядзь, аршын, вярста, дзесяціна, сажань i iнш.

Архаізмы – гэта ўстарэлыя назвы сучасных рэчаў і з'яў. У працэсе развіцця мовы яны былі заменены новымі словамі-сінонімамі.: npacвema – acвema, абставы – абставіны, дзейца – дзеяч, земляробны – земляробчы, лятун – лётчык, матацыклет – матацыкл, прыродніцкі – прыродаведчы, атрамант – чарніла, лемантар – буквар, раме – плечы, чало – лоб, чада – дзіця, nepci – грудзі, скрыжалі – закон, тлумач – перакладчык, кордон – граніца і інш.

Неалагізмы – гэта словы, якія ўзніклі нядаўна і не страцілі адцення навізны. Яны ўзнікаюць у мове для назвы новых прадметаў і з'яў або для замены іх старых назваў: aвiямaкci, акваград, акванаўт, вададром, аэро6yc, таксобус, газамабіль.

Аўтарскія неалагізмы (аказіяналізмы) – словы, якія ствараюцца пісьменнікамі, паэтамі, грамадскімі дзеячамі, і маюць адценне навізны толькі ў кантэксце: Мае добрыя людзі, суайчыннікі, сузямельнікі... (Н.М.). Блукаюць грыбазбіры... (Панч.). Напейзажвацца ў запас... (Б.). Ад'юбілеіш – памаладзееш... (В.).

Некаторыя аказіяналізмы, створаныя пісьменнікамі па законах бела­рускай мовы, з часам трывала ўвайшлі ў склад беларускай літаратурнай мовы: адлюстроўваць, мілагучны, мэтазгодны, дабрабыт, ажыццяўленне (У. Дубоўка), светапогляд (Я. Колас) i інш.

Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Агульнаўжывальную лексіку складаюць словы, якія ужываюцца ў розных сферах усімі, незалежна ад месца жыхарства, адукацыі, прафесіі носьбітаў мовы. Яны агульназразумелыя: жыць, хуткі, я, заўтра, але і г.д.

Лексіка абмежаванага ўжытку ўключае словы, якімі карыстаюцца асобныя групы насельніцтва. У залежнасці ад сферы прымянення яна падзяляецца на дыялектную, спецыяльную і жаргонную.

Дыялектная лексіка абмежавана ва ўжытку пэўнай тэрыторыяй, гэта словы мясцовых гаворак: гулы (рэха), вецер (буй), дождж (рось). З цягам часу асобныя дыялектызмы могуць пераходзіць у літаратурную мову і замацоўвацца ў ёй (акрыяць, бруіцца, весніцы, плённы і г.д.)

Спецыяльная лексіка абмежавана ў выкарыстанні колам людзей пэўнай спецыяльнасці і падзяляецца на прафесіяналізмы і тэрміны.

Прафесіяналізмы – гэта словы, пашыраныя ў вуснай мове прадстаўнікоў асобных прафесій: клава (клавіятура), венік (вінчэсцер), мама (мацярынская плата).

Тэрміны – гэта афіцыйна ўзаконеныя словы, якія дакладна абазначаюць паняцці розных галін навукі, тэхнікі і г.д. (марфема, выказнік, сінонім, займеннік, флексія, фармант – тэрміны мовазнаўства, сінус, косінус, лагарыфм, катэт, гіпатэнуза – матэматычныя тэрміны).

Жаргонная лексіка ўжываецца асобнымі групамі людзей, аб'яднаных агульнымі інтарэсамі, прывычкамі, бытавымі ўмовамі, характарам дзейнасці. Большасць жаргоннай лексікі – экспрэсіўна афарбаваныя словы. Напрыклад, у мове школьнікаў, студэнтаў сустракаюцца наступныя жаргонныя словы: зубрылка, батанік, пара, кол, хвост, засыпацца, шпора, здуць, лаба, шасцёрка і г.д. Выкарыстанне жаргонных слоў – своеасаблівая моўная гульня, якая, аднак, вядзе да збяднення мовы, яе засмечвання, вульгарызацыі.