Агульнаславянская, усходнеславянская, уласнабеларуская лексіка.

Date: 2015-10-07; view: 2709.

Лексiка бел.мовы паводле паходжання:

1. Агульнаславянская - агульнаславянскае адзінства (3ст. да н. э.-2 пал. 1 ст. да н.э.) людзi і часткi(чалавек, галава, унук),геаграфічныя назвы і з`явы прыроды(зямля, вецер), раслiннага і жывельнага свету (каза, конь), прылады працы(барана, серп), пабудовы(двор, гумно), абстракт.паняццi(любоу,воля

2. Усходнеславянская - усходнеславянскае адзінства (7-8 ст.) жывелы(кошка,сабака),гаспадар.прылады(карзiна, самавар),стравы(пiрог, цеста), людзей(конюх,пастух), сення,пасля,цяпер

3. Уласнабеларуская - старабеларускае (14-20 стст.) атмасфера з`явы(золак,цемра), абстрактн(абавязак, летуценне),тэрмiны(дзейнiк,пытальнiк), працэсы(бачыць, хiлiць)+бусел,маладзiк, спявак, гаспадар

.Методыка вызначэння запазычанага слова. Засваенне запазычаных слоў: фанетычнае, графічнае, граматычнае, семантычнае.

Прыкметы запазычанняў з неславянскіх моў

§ Грэцызмы:

Пачатковы а, э, ф (акіян, эпоха, іласофія, фантазія);

спалучэнне зычных кс, ск, пс, мн, мв у сяр слова(дыск, эліпс, сімптом, лампада);

прыстаўкі а-, ан- анты-, эў- (алатызм, анархія);

суфіксы ум, ус, тар, ёнт (энт), ур, цы(я), ат (тэрмас, рыторыка, абеліск);

пач частка складаных слоў бія(ё), геа(о), філа(о) (біялогія)

Суф ум, ус, тар, ент (энт), ур, цы, -анті (акварыум, радыус, артар, агент)

§ Лацінізмы:

Суф ум, ус, тар, ент (энт), ур, цы, -анті (акварыум, радыус, артар, агент)

§ Германізмы:

Ш, шт, шп у пачатку ці ў сяр (штаб, шпіль);

хт у сярэдзіне слова (шахта, вахта),

частка майстар(гросмайстар)

§ Галіцызмы:

На канцы анс, ер, аж(яж) (сеанс, баланс, суфлёр, камуфляж);

спалуч біо, віо, піо, фіо, уа, уэ, лье, цье, све (біоро, вільеска, барэльер);

нац галосныя на канцы (кашнэ, пано, філе)

§ Англіцызмы:

Пач дж (джас, джынс);

канц спалуч ер, ёр (баксёр, катэр, дыспетчар);

канц частка ен (спартсмен)

Паланізмы:

v Спал дл, эн (ен), он (ён), ан (ян) (кабалда, рыдлёўка, арэнда, вантроба, вандроўка);

v гук ц на месцы ўсходнеславянскага ч (цуд, цурацца, моц);

v суф унак (рахунак);

v спалуч лу паміж зычнымі (тлусты, слуп)

§ цюркізмы:

Паўтор аднаго і таго ж галоснага гука (атаман, табар, караван, кабан);

спалуч ал, ык, ча (аксакал, балык, каланча)

Асваеннi:

1)фанетычнае-падпарадкаванне iншамоўных слоў беларускім фанетычным законам: аб`ект, віраж

2)граматычнае-падпарадк. марфемнай структуры:ганарар,прэмiя

3) графiчнае-перадача сродкамi бел.мовы:камп`ютэр, сервiс

4)семантычнае (па сэнсу diploma – лiст)

.Запазычаныя словы са славянскіх і неславянскіх моў. Інтэрнацыяналізмы і калькі

Запазычаная лексіка беларускай мовы:

o з французскай – галіцызмы (запазычаны ў Пятроўскую эпоху і пасля) Ваенныя назвы (арсенал, маршал), мастацкія назвы (нацюрморт, канферансье), стравы (пюрэ, катлета), адежа (жакет, карсет).

o З англ.: спартыўныя (футбол, пінг-понг, яхта, фрыстайл), вопраткі (ждынсы, світэр);

o з італ. : мастацтва (арыя, сола, віяланчэль, санета), стравы (вермішэль, піца, салямі);

o з іспанскай: стравы (ананас, банан);

o з польскай ( у час Люблінскай уніі): маёнтак, падарунак, быдла;

o з укр.: боршч, худаба.

Сярод пазычаных слоў есць шмат інтэрнацыяналізмаў-слоў ці словазлуч.,якія бытуюць у некалькіх мовах(не менш 3),што належ. да розных моўных гуртоў; яны маюць аднолькавае знач.аднольк.або блізкі фан.склад:рэспубліка. Найбольш інтэрнац.слоў паходзіць ад каранеў антычных моваў. Крыніцай інтэрнац.лексікі выступ. таксама нац. мовы:італ.,фр.,англ..

Па ступені, пазычэнні бываюць:

· Натуральнае-слова пазычаецца цалкам(гук.абалонка+знач.)

· Калькаванне-толькі знач. і ўзор структуры:

-частковае-адна частка калькуецца,а цалкам бярэцца яго іншамоўны кампанент,а другая перакладаецца:тэлебачанне

Віды калек:

· Фразеалагічныя-пераклад устойлівага словазлучэння

· Словаўтваральныя-памарфемны пераклад

· Семантычныя-калькуецца семантыка слова

.Транслітэрацыя. Выкарыстанне варварызмаў і экзатызмаў у сучасных тэкстах.

Экзатызмы – iншамоўныя словы, лексічна не засвоеныя , харрак-ць палiт,эк,культ жыцце замежных краiн. (Анг.-лорд, сэр, сейм, фр.- франк) Э.засвоены графiчна, фанет, граматычна. Тэматычныя групы: стравы і напоі; нацыянальныя звычаі.

Варварызмы – iнш.словы, зусiм не засвоен. цi асвоены графiчна. Не зафіксаваны ў слоўніках. (салямі, пардон)

Транслiтэрацыя – перадача слова ці тэксту як ён запісаны, адной графічнай сістэмай слоў.

.Паняцце стыляў, іх характарыстыка і функцыі

стыль– такая разнавіднасць мовы , што служыць сродкам зносін паміж людзьмі ў той ці іншай сферы іх дзейнасці характарызуецца пэўным адборам і арганізацыяй моўных сродкаў ужываннем іх у адпаведнасці са зместам задачамі і сітуацыяй маўлення.

· Афіцыйна-справавы-абслугоў.прававыя адносіны паміж грамадзянамі і дзяржавай. Доказнасць,аб'ектыўнасць,нейтральнасць,лагічнасць,адсутнасць эмоцый. Словы толькі ў прамым знач.,выкарыст.спец.тэрмнаў,абрэвіятур. Прамы парадак слоў, выкарыстанне інф.,напісанне ліч.арабскімі цыфрамі

· Публіцыстычны-грамадска-палітычная сфера,інфармац.і уздзеяння ф-цыя, Падстылі:газетна-часопісны,радые-тэлежурн,аратарскі. Жанры:інф,аналітыч., мастацка-публ.. лагіч., доказнасць,эканомія моўн.с-каў,экспрэсіўнасць,аўтарская ацэначнасць. Маўленчыя стандарты,клішэ,штампы,звароты

· Мастацкі-мастацкая сфера выкарыст.,уздзеянне. Падстылі:лірыч.,празаіч., драматург. Жанры:раман,апавяд,апов..экспрэс.,эмац.,вобразн.тропы,стылістыч.фігуры

· Гутарковы-быт.зносіны,неафіц.абстаноўка.падстылі: размоўна-быт,разм-афіц. Жанры:гутарка,прыват.пісьмы,дзеннікі. Эмац.,экспрэс,спантанасць,няпоўнааформл прастамоўі,фразеалагіз,дыялектызмы,жарганізмы,дыялог

· Навуковы-галіны навукі,тэхнікі. Ф-цыя паведамлення.падстылі:уласна-навуковы, навук-вуч,навук-папулярны. Жанры:манаграфіі,артыкулы,дысертацыі,рэф.,тэзісы, даклады,лекцыі. Лагіч,даклад.,інфармац,бязвобразнасць. Стылістыч.нейтральн.л, тэрміны

.Стылістычныя разрады беларускай лексікі. Адметнасць функцыянавання лексічных пластоў вуснай і пісьмовай формаў.

Стылістычнае размежаванне мовы звяз.з выкарыст.слоў у пэўных стылях мовы. Паняцце стыляў у сучаснай лексіцы няпростае,таму манера размежавання лексікі розная. Вылучаюць:

· Нейтральны(міжстылевы)-ва ўсіх сферах дзейнасці, ва ўсіх стылях,не мае эмац-экспрэс.афарбоўкі

· Кніжны-пісьмовы-выкарыстоўваецца пераважна ў пісьмовай мове,мае адценні кніжнасці, якія недарэчна выкарыстоўваць у вуснай мове

· Размоўны-словы ўласцівыя маўленню,звязанаму з побытам,сямейнымі адносінамі

Сучасная бел літ мова як найвышэйшая форма нац мовы выкарыстоўваецца ў розных сферах жыцця і дзейнасці грамадства ў адпаведнасці з гэтым у ей выяўляюцца наступныя функцыянальныя стылі:

.Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле актыўнага і пасіўнага складу: гістарызмы, архаізмы, неалагізмы.

Храналагіч. у слоўнікавым складзе мовы можна вылуч.словы розн.ступені старажытнасці, даўнасці іх узнікнення. Самы старажытны пласт складаюць індаеўрапеізмы-словы, індаеўр.сям'і моў. Другі, храналагіч.пазнейшы пласт складаюць-праславянскія словы, якімі карысталіся ўсе слав. плямены. Трэці храналагіч.пласт складаюць усходнеславянскія словы, якія ўзніклі пасля аддзялення ўсх.славян ад зах.і паўд..пры фармір.асобных моваў узніклі свае, уласные лексемы ўласцівыя толькі гэтым мовам. Так словы, што ўзніклі ў 14ст. пад час фармір.бел.нар-уласнабел. Разам з вядомымі ў мове словамі ўзнік.новыя лексіч.адз..сярод новых слоў есць і такія,што не сталі яшчэ набыткам мовы,хоць і актыўна выкарыст.у маўленні. Такія лексіч.адз,што маюць адценне навізны і нязвыкласці назыв.неалагізмамі. з'яўленне неалагізмаў адлюстр.з'яўленне новага ў жыцці моўнага калектыву.

Шляхі ўзнікнення:

· Словаўтвар.паводле прадукцыйных словаўтвар.мадэляў з выкарыст.суф.або складання асноў:бізнесовец

· Нульсуфіксавы спосаб аддзеялоўнага ўтварэння наз:аповед(ад апавядаць)

· Пазычэнні з нар.гаворак:нараджэнец

· Пазычэнні з іншых моў:амбасада

Віды неалагізмаў:

1)iндывiдуальна-аутарскiя: пiлiва(пiлiць), колiва-калоць

2)агульнаужыв: вiдэаклiп,спонсар,рэйтынг,бiатлон.

Разам з узнікненнем нов.,адбыв.і адваротны працэс-выпаданне са слоўнікавага складу састарэлых слоў. Такія словы назыв.гістарызмы. Гэта словы,што выйшлі з ужытку ў выніку таго,што зніклі самі рэчы. АРХАIЗМЫ-былыя актыуна ужывальныя назвы прадметау,з`яу,паняццяу,выцесненыя з ужытку iнш.словамi. застарэлыя словы выкарыст.у мове са стылістычным прызнач.:архаізмы-як сродак іроніі ці элементы высокага стылю;гістар.-у гіст.тэкстах для стварэння гіст.фону,гіст. праўдзівасці.

Паводле сферы ўжывання лексічны склад бел.мовы падзяляецца на:

· Лексіка агульнаўжывальная – словы, якія ўжываюцца на тэрыторыі ўсей дзяржавы і ўласцівы ўсім стылям мовы: агульнанародныя словы: рака, дарога, зіма, вечар, чорны, наш. Складаць самую шматлікую групу слоў.

· Лексіка абмежаванага выкарыстання – словы, якія бытуюць толькі на пэўнай тэрыторыі або ў асяродзі людзей пэўнай прафесіі ці сацыяльнай групы: дыялектная(абласная) лексіка, спецыяльная лексіка(прафесійная і тэрміналагічная), жаргонная

Актыўная і пасіўная лексіка падзяляецца на:

Актыўнага ўжывання

Пасіўная-устарэлыя словы(архаізмы-старыя назвы,замест якіх з'явіліся новыя, гістарызмы-выйшлі з актыўнага ўжывання са знікненням з нашага жыцця пэўных прадметаў, з'яў, падзей), неалагізмы-новыя словы ці новыя значэнні вядомых слоў. Словы лічацца неалагізмамі да таго часу пакуль не стануць агульнаўжывальнымі да таго часу пакуль не стануць агульнаўжывальнымі і не страцяць аддцення навізны

/Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжытку: дыялектызмы, тэрміналагічная і прафесійная лексіка, жарганізмы і аргатызмы. Выкарыстанне ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах.

Дыялектная лексіка – словы, уласцівыя гаворцы або дыялекты. Выкарыстоўваюцца для стварэння мясцовага каларыту ці індэвіуалізацыі мовы персанажу называюцца дыялектэмамі ў мастацкай мове. Бываюць:

· Лексічныя- словы,невядом.лiт.мовы:

Уласналексічныя- мясцов.назвы: драг-венік,змецены

Этнаграфічныя- мясцов.назвы, невядом.у iнш.раенах:ёуня-суш.споры сена.

· Семантычныя- у мясцов.ужыв.з iнш.значэннем ~ кабан-певень(Мозыр).

· Фанетычныя- фанет.асаблiвасцi

· Граматычныя- гр.асаблiвасцi.

· Словаўтваральныя- словаутвар. асабл.:прыножак-падначка

Спецыяльная лексіка падзяляецца на:

· прафесійную- словы характэрныя для людзей пэўнай прафесіі і распаўсюджаныя ў гутарковай мове

· тэрміналагічную

Тэрміны-словы, або словазлуэнні якія дакладна абазначаюць пэўныя паняцці навукі, тэхнікі, мастацтва, вытворчасці,грамадска-палітычнага жыцця.

Сукупнасць тэрмінаў пэўнай галіны навукі называюць тэрміналогіяй. Тэрміналогія гэта і сукупнасць тэрмінаў мовы ў цэлым. Тэрміналогія – гэта раздзел мовазнаўства, які вывучае тэрміна сістэмы-сукупнасць тэрмінаў звязаных пэўнымі сувязямі і адносінамі. Агульная тэрмінасістэма-гэта сукупнасць тэрмінаў якой небудзь. галіновая тэрмінасістэма-тэрміны якой небудзь галіны.У тэрміналогіі няыма мнагазначнасці, сінаніміі і аманіміі.Але тэрміны гэта выключна афецыйныя ўзаконеныя ў пэўнай навуцы назвай, пашыраныя ў навуковым стылі літаратурнай мовы. А прафесіяналізмы гэта паўафіцыйныя назвы, якія бытуюць у гутарковым стылі.

Жаргон-умоўная гаворка , якой небудзь сацыяльнай ці прафесійнай групы людзей, что створана штучна з мэтай адасобіцца схаваць свае намеры дзеянні учынкі. Разнавіднасцю жарганізмаў з'яўляецца аргатызм-словы якімі карыстаюцца дэкласаваныя элементы

Актыўная і пасіўная лексіка.

Прадмет і задачы фразеалогіі. Фразеалагічныя слоўнікі.

Фразеалог.-раздзел мовазн.,які вывуч.устойлівыя звароты адзіным цэласным.знач.,што не ствар.у час гутаркі.

Азначэнне паняцця:

· Сукуп.фразеалаг.пэўн.мовы.

· Сукуп.фразелаг.пэўн.пісьменніка

Фразеалог.рагляд.як пыт.у раздзеле лексікаграф. У спец.дысцыпліну яна аформілася ў др.п.мін.ст. фразеалаг.назыв.фразеалагіч.адз.ці фраземамі. Фразеалогію разумюць у вуз.і шыр.плане. у вуз.плане да фраз.адносяцца толькі ўласна фраз.тыпу ад рук адбіцца,да сэрца браць. У шыр.-і прыказкі,і прымаўкі,і крылат.выраз.,устойлівыя параўнанні,перыфразы.Яны адроз.ад фразеалаг. У тым,што кожн.слова мае свае знач. сходныя ў тым,што выкарыст.гатовыя моўн.адзінкі. мы іх самі не ствараем. Бел.фраз.наліч.каля 6000 слоў і выразаў.

/Фразеалагізм як моўная адзінка, яго адносіны да слова і словазлучэння.

Фраз.-склад.адзінка мовы.

Прыкметы фразеалагіч.адзінак:

· Узнаўляльнасць(гатовая,вядомая)

· Зместам суаднос.са словам

· Выраж.адно паняцце

· Хар.цэласным знач.,якое вынік.не з сум знач.,а з усяго фраз.

· Устойлівасць-стабільны камп.склад і знач.

· Семантыка фраз.багацейшая за семантыку слова

· Адзін член сказа

· Шматкампанентнасць

· Здольнасць спалуч.са свабод.словамі

Фраз.склад.з кампанентаў,якія страц.свае першаснае лексіч.знач.у фраз. Некаторыя з камп.не суаднос.са словамі суч.мовы:лынды біць. Фраз.падобны да словазлуч.падзельнасцю афармлення,г.зн,што фразеалагізмы склад.не менш чым з двух слоў. Большасць фраз.мае экспрэсіўна-эмац.афарб,якая выраж. Станоўчую або адмоў.хар.прадмета ці асобы:трымаць язык за зубамі.

Парадак кампанентаў у фразеалагізмах. Сістэматызацыя фразеалагічных адзінак. Тыпы фразеалагізмаў паводле семантычнай злітнасці.

Парадак камп.:

· свабод.размяшч.слоў

· фіксаванае

Пры фраз.можа быць,якое ў фраз.не ўваходзіць,але без якога не ўжыв,слова: на ўсе горла крычаць. Такое абавязк.слова назыв.прыфразеалагіч. у спалуч.фраз.могуць быць факультатыўныя камп.,г.зн.неабавязк. словы,без якіх ен можа ўжыв.:ад сэрца,ад усяго сэрца,ад шчырага сэрца. Значная частка фраз.мае нязменны сталы парадак:следам за дзедам. Вял.група фраз.ужыв.з нефікс.парадкам слоў:хвост прышчаміць і прышчаміць хвост. Фраз.не размярк.па лексіка-грам.разрадах-часцінах мовы,а толькі суаднос.з імі паводле знач.і сінт.ф-цыі:

· Дзеяслоўныя-замарыць чарвяка(перакусіць)

· Назоўнікавыя-альфа і амега(самае галоўнае)

· Прыметнікавыя-з вузел росту(малы)

· Прыслоўныя-на адной назе(хутка)

· Займеннікавыя-ваш брат(да вас падобны)

· Выклічнікавыя-што за ліха!

Віды фраз.паводле сім.злітнасці:

· Зрашчэнне(ідыема)-знач.нельга вывесці са знач.камп.. камп. не суаднос. з суч.лекс: бібікі біць

· Фразеалагіч.адзінства-семантыч.непадзельныя адз.,знач.якіх можа быць выведзена з перанос.знач. іх камп.

· Фразеалагіч спалучэнні-адзінкі,сэнс якіх вынікае се знач.камп.:злосць бярэ

Полісемічнасць, сінанімічнасць, аманімічнасць фразеалагізмаў. Варыянтнасцьфразеалагізмаў.

Фраз.могуць быць манагазнач. Мнагазнч.фраз.значна менш пашыр.,чым у лексікалог.:стаць на ногі-выздаравець,стаць на ногі-адчуць сябе матэрыяльна забяспечаным. Фраз.могуць уступаць у сінаніміч.аднос. сінаніміч.з'яўл.такія сінаніміч.адзінкі, якія абазнач.аднольк.або блізкія паняцці,але склад.з розн.камп..сінаніміч.фраз.адрозн.паміж сабой адценнем знач.ці сталістыч.афарбоўкай:заснуць вечным сном-аддаць богу душу-злажыць косці-даць дуба-памерці. Ад сін.трэба адроз.варыянты,калі адзін з камп.ужыв.у змененым выглядзе:мамін сынок-сыночак, збіць з тольку-з панталыку. Ананіміч.пары:легкі хлеб-цяжкі хлеб. Есць фраз.нязменныя,аднак могуць быць варыянты: сэрца баліць з-за каго-небудзь, душа баліць з-за каго-небудзь.

Віды варыянтнасці:

· Лексіч.-мяняецца адзін камп.:нос павесіць-галаву павесіць

· Марфалагіч.-змяняецца форма:зглузду з'ехаць, з глуздоў з'ехаць

· Сінтаксіч.-вылезці бокам-вылезці праз бок

· Фанетыч.-як бачыш-як бач

· Акцэнтная-змена нац.:за бакі брацца- за бОкі брацца

· Камбінаваная-дацца ў знакі-дацца знакам

/Фразеалогія беларускай мовы паводле паходжання.

Асноўныя крыніцы фраз.:

· Жыв.нар.гав,вусн.нар.тв:сам-насам, блізкі свет

· Пераасэнс.свабод.словазлуч.у выніку чаго апошняее набыв.сэнс цэласнага вобраз. перанос.знач.:зубы скаліць,гнуць спіну

· Прафесійныя выразы:ход канем

· Агульнаслав.фраз.адзінкі,што дайшлі да нас з агульнаслав.мовы:з галавы да ног, з усходнеслав(віламі па вадзе пісана),уласнабел(было да спылола)

· Запазыч.:з царкоўнаслав.(крыж несці),з руск.(з вачэй далоў),з ням(мець грунт пад нагамі),з фр.(з вышыні птушынага палету),з англ(рукі прэч),з польск(збіць з тропу)

· Цытаты з Бібліі(блудны сын)

· Маст.літ(людзьмі звацца

/Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя выслоўі. Перыфразы.

Прыказка – тропнае народнае выслоўе з павуч.зместам, мова лаканiчная, тропная, увасабл.вопыт народа; зарыфмаваныя прыказкi(большаму каню-большы хамут; засвецiць сонца і ў наша аконца)

Крылатыя выразы (афарызмы)- устойлiвыя тропныя выслоўi выдатных людзей розных часоў; вызнач.глыбiней думкi I лаканiчнасцю.(Мой родны кут, як ты мне мiлы! Колас.)

Перыфразы – апiсальныя назвы асобных прадметау I з`яў, якiя ужываюцца замест слоў, што iх называюць(Беларусь-край блакiтных азер, бульба – другi хлеб, лен- белы шоўк, радзiма-зямля бацькоу, жаўранак – срэбраны званочак)

.Прадмет і задачы лексікаграфіі. Тыпы слоўнікаў.

лексікаграфія-раздзел мовазнаўства, які распрацоўвае пытанні тэорыі і практыкі складанне слоўнікаў. Тэрмін выкарыст. у знач.:

· Усе наяўныя слоўнікі

· Сам працэс складання слоўнікаў

задачы:

· збіранне, сістэматызацыя і апісанне лексікі пэўнай мовы з мэтай складанне слоўнікаў.

· тэарэтычная-вызначэнне тыпаў слоўнікаў і структуры, слоўнікавых артыкулаў, распрацоўка сістэмы памет, прынцыпы тлумачэнне сімантыкі слова.

Неабходнасць складання слоўнікаў абумоўлена як практычнымі, так і навуковымі задачамі: сабраць па магчымасці ўсю лексіку і апісаць значэнне кожн.лексіч.адз.,высветліць гісторыю слоў, іх словаўтвар.і марф.структуры,ступень актыўнасці ў выкарыстанні.

У слоунiках не толькi фiксуецца, сiстэматызуецца і апiсваецца лексiка, але і замацоўваюцца лiт.нормы, што спрыяе павыш.пiсьмен.i культ. мауленне.

Слоунiк – кнiга, у якой фiкс.мовы,пададзен у алфавiтн.парадку; да моў даюцца тыя цi iншыя тлумачэннi або пераклад на iнш.мову.

усе слоўнікі падзяляюцца на групы:

· энцыклапедычныя - даведачныя навуковыя выданні, якія ў сціслай форме,змяшчаюць звесткі па ўсіх ці асобных галінах навукі і грамадскага жыцця.гэта ўсе энцыклапедыі і біяграфічныя даведнікі. У іх тлумачыцца не само слова, а паняцце, рэалія, прадмет, з'ява, якія абазначаюцца гэтымі словамі.Ілюстрацыямі служаць малюнкі, фотаздымкі, графікі, чарцяжы:

-агульныя(універсальныя)-энцыклапедыі, якія ахопліваюць усе бакі жыцця

-галіновыя.

· лінгвістычныя(моўныя)-тлумачаць значэнне слова ці фразеялагізма, вызначаюць яго ўжыванне паходжанне, напісанне, вымаўленне.

перакладныя слоўнікі-тлумачаць лексіку адной мовы, сродкамі іншай. першыя тлумачэнні ў рукапісных і друкаваных кнігах называліся глосамі, а першыя слоўнікі-гласарыямі. першым двухмоўным слоўнікам быў "Лексіс" Зізанія. "Лексікон Славеноросскі" Памва Бярэнда-гэта двухмоўны слоўнік, асновай стварэння якога стаў "Лексіс" Зізанія і "Глосы" Скарыны ахопліваў больш за 4000 царкоўнаславянізмаў. у слоўнік увайшло каля 2000 слоў і ўласных іменаў іншамоўнага паходжання. "Словарь белорусского наречія" Насовіча 1870. у 20-я гады 20 ст пад час беларусізацыі з'явілася шмат слоўнікаў.

гістарычныя слоўнікі-сістэматызуюць абугульняюць лексіку мінулых эпох.

марфемные слоўнікі-словы, пададзенныя ў алфавітным парадку, падзеленыя на марфемы

слоўнікі мовы пісьменніка

анамастычныя слоўнікі-падзяляюцца на антрапанімічныя і тапанімічныя-уласныя геаграфічныя назвы)

частотныя слоўнікі-адлюстраваныя найбольш ужывальныя словы

асацыятыўныя слоўнікі

/Энцыклапедычныя і лінгвістычныя слоўнікі

-агульныя(універсальныя)-энцыклапедыі, якія ахопліваюць усе бакі жыцця

-галіновыя

-аднамоўныя-словы тлумачацца сродкамі той самай мовы: “Русско-белорусскій словарь” под ред. Коласа, Крапівы

1. тлумачальныя,

2. дыялектныя,

3. этымалагічныя,

4. арфаграфічныя,

5. фразеалагічныя,

6. тэрміналагічныя,

7. арфаэпічныя і г.д.

-двухмоўныя ці шматмоўныя-словамі іншых моў

/Змест слоўнікавага артыкула ў лінгвістычным слоўніку.

Слоўнікі складаюцца са слоўнікавых артыкулаў. Будова слоўнікавага артыкула залежыць ад тыпу слоўніка. слоўнікавы артыкул-слова з усей сістэмай яго значэнняў граматычных і стылістычных памет з неабходным ілюстрацыйным матэрыялам.

будова слоўнікавага артыкула:

1. загаловачная(рээставае) слова, якое тлумачыцца-вылучаецца тоўстым шрыфтам. Мае нац., падаецца з абзацца, як пачатак слоўнікавага артыкула.

2. граматычная характарыстыка(часціна мовы,акрамя наз(род)і дзеясл.(трыванне),грам.ф.,

3. стылістычная характарыстыка(падаюцца паметы, якія паказваюць на сферу стылістыч. выкарыст.слова(нейтральныя словы паметаў не маюць)):кніж.,разм.,

4. сэнсавая характарыстыка(дэфініцыя)-усе значэнні слова(арабскімі лічбамі) і яго семантыч.адценні(//). На першае месца выносіцца найбольш пашыр.знач..

5. ілюстрацыя-тыповыя спалуч.слоў або цытат з твораў

6. прамое значэнне

7. ілюстрацыя

8. пераноснае значэнне

9. ілюстрацыя

10. пад спецыяльнымі значкамі(?,ромб) падаюцца тэрміналагічныя спалучэнні і фразеалагізмы

11. этымалагічная даведка-паказ,з якой мовы прышло слова,яго знач.і матываванасць

сколькі ў слоўніках рэестравых слоў, столькі ў яго артыкулаў. словы могуць размяшчацца ў слоўніках у алфавітным парадку і алфавітна-гнездавым(артыкул аб'ядноўвае асноўнае слова і вытворныя яго аднакараневыя)

/Слова і марфема. Тыпы марфем.

З фанемаў складаюцца структурныя адзінкі больш высокага яруса-марфемы.

Марфема – найменшая чатка слова з пэўным значэннем(лекс.i грамат.)

Марфемiка – раздзел мовазнаўства, у якiм вывучаюць марфемы, iх тыпы, прынцыпы выдзялення.

Варыянты марфемы, або морфы – вiдазмяненнi марфемы, якiя назiраюцца у формах слова або у розных словах.

Марфемы:

1.абавязковыя: корань-носьбіт лексіч.знач. Віды каранеў:

-свабодны-корані без суф.ці прыст:стол

-звязаны-корань+суф.ці прыст.:абуць

Словы з адным коранем-простыя, з двума-складаныя(вадаспад).

2.неабазковыя: афіксы-службовыя марфемы, якія існуюць толькі ў межах слова,разам з коранем:прыстаўка або прэфікс,суфiкс, кончатак або флексiя, постфiкс.

Афіксы могуць выражаць значэнні:

· дэрывацыйнае(словаўтвар)-чатач

· рэляцыйнае(граматыч)-чытачы.Можа не мець матэрыяльнага паказчыка: дом

· фармальна-структурнае(інтэрфіксы-звяз.два карані ў склад.слова): земляроб

· фармальна-класіфікацыйнае(паказчык фармальнага знач.)чытаюць (паказчык 3 спр.)

Марфемы:

1.Свабодыя – могуць супадаць з асновай хоць у адным поўназначным слове.

2. звязаныя-ужываюцца толькi у спалучэннi з iнш. Марфемамi асновы.

Караневыя марфемы могуць быць свабодн.i звяз., афiксальныя – толькi звязаныя.

Афіксы могуць займаць рознае месца ў дачыненні да кораня, у адпаведнасці з чым яны падзяляюцца на прэфіксы,постфіксы і г.д..

Прэфікс-знаходзіцца перад коранем,прыстаўляецца да цэлага слова не зменваючы часціну мовы:адысці

Постфікс-знаходзіцца пасля кораня

Суфікс-далучаецца да кораня ці вытвор.асн.і служыць для ўтвар.нов.слоў: хата-хатні. Могуць утвар.і форму слова:хадзіла

Флексія(канчаткі):

-склонавая: кніга, кнігі

-асабовая: пішу, пішаш

-родавая: пякла, пякло

Нулявыя афіксы-матэрыяльна не выражаны. Вылучаюцца шляхам параўнання з матэрыяльна выражанымі ў інш.словаформах гэтага слова: лес-лесу

Інтэрфікс-служыць для сувязі каранеў. Выступаюць злуч.марфемы: о, е

Паводле асаблівасцяў выкарыстання ў пэўны перыяд, афіксы бываюць:

· прадукцыйныя-з іх дапамогай актыўна ўтвар.нов.словы:-осць, -нік, -овец, -ец,-нн-е

· малапрадукцыйныя-рэдка выкарыст.для ўтвар.нов.слоў:-ін,-ын,-ір

· непрадукцыйныя-не выкарыст.у сучас.словаўтвар.ці формаўтвар.: -л, -а, -тв-а,-б-а

/Сінанімічнасць і аманімічнасць марфем.

Сiнанiмiчныя афiксы-маюць сiнтаксiчн.значэнне з аднолькавай утвар. асновай(зiм-ов-ы*зiм-н-i;вясн-ов-ы*вясен-н-i);

Аманiмiчныя афiксы- маюць аднолькавае гучанне, але адрознiваюцца значэннем(баянiст, танкiст, галасiсты, балоцiсты)

Антанiмiчныя афiксы- маюць антанiмiчнае знач.(за-йсцi*вы-йсцi,под-плыць*ад-плыць)

/Аснова слова. Тыпы асноў, іх марфемны склад і будова.

Аснова – частка формы слова без канчатка,формаутвар.суфiксаў iнфiнiтываў-ць,-цi,-чы i постфiкса –це(у форме2-ой асобы мн.л. дзеясл.загаднагу ладу), якое выражае лексiчнае значенне слова.

Асновы бываюць:

1.простыя(1 караневая марфема):

-вытворныя-з нескалькiх марфем

-невытворныя-аснова складаецца толькi з адной марфемы.

2.складаныя(2 i больш)

Утваральная аснова – аснова, ад якой утворана слова(мор-марскi)

Утвараючая аснова- якiя утвованы ад утваральнай пры дапамозе афiксаў.

Суплетыўныя асновы – асновы, формы якiх утвораны ад розных асноў(добры-лепш, дрэнны-горш, я-мяне, мы-нас)

У марфемннай будове могуць адбывацца змена.

Апрошванне– змена у будове слова, пры якой вытворная аснова становiцца невытворнай. (БАГАТы, ДАР, НАРОД; У старажытнасцi БАГ-ат-ы,ДА-р, на-РОД)

Перараскладанне- змена у будове слова, якая праяўляецца ў перамяшчэннi мяжы памiж марфемамi пры захованнi падзелу слова на марфемы(недабраць: неда злiты у адну)

/Гістарычныя змены ў марфемным складзе слова. Прычыны і характар змен у марфеме.

Прычыны змен:

1.знiкненне з мовы некаторых слоу;

2.страта сэнсавай сувязi памiж словамi;

3.звязанымi з iнулымi словаутвар.адносiны;

4.фанетычныя змены;

5.страта непрадуктыуных афiксау.

Характар:На члянiмасць слоў уплывае ўзнiк.нов.слоў цi знiкненне з ужытку ўстар. Пры ўзнiкненні новых, змяняюцца словаўтвар. адносiны, у выпадку чаго адбыв. змены:

· Апрошчанне – вытворчая аснова становiцца невытворчай. Р-добры, хiтры, востры. У стар. Баг-ат-ы, да-р, на-род

· Перараскладанне –перамяшэннемяжы памiж марфемамi пры падзел слова па марфемы.(абяздолiць, недаважыць)

· Ускладненне – працэс, абратны апрошчванню; ператварэнне ранней невытворнага слова у вытворнага, Г.зн. адна марфема (акраневая) пачынае члянiцца на две.(агiт-ацыj-а*агiт-атар*агiт-ав-а-ць; тра-гедыj-а*траг-iзм*траг-iк)

· Дэкарэляцыя – змены характару марфем, калi,напрыклад,словазменненая марфема набывае значэнне словаутваральнай. Д. не пыводзiць да змен у марфемн. складзе слова(верхам-наз. АМ-канчатак; верхам-прыслоуе.АМ-суфiкс)

.Словаўтваральныя тыпы, мадэлі, гнёзды.

Словаўтвар.сродак,які прымае ўдзел у словаўтвар.,назыв. фармантам. Выстворнае слова заўседы мае сваю словаўтвра.базу.Словаўтвар.база – паўназначнае слова ці спалуч.паўназнач.слоў, на аснове якога з дап.фарманта ўзнікае новае слова. Калі СБ няма, то слова лічыцца невытвор (лячыць). Вытвор.слова можа быць утвар.для наступнага слова,а наступнае-для новага:пісаць-спісаць-спісваць-паспісваць. Такі шэраг аднакар.слоў,што знах.у дачыненнях пасляд.вытвор. назыв.словаўтвар.ланцужком. вытвор.слова матэрыяльна адроз.ад утвар.тым,што яно ў сваім складзе мае не толькі асн.апошняга, але і словаўтвар.фармант.

СЛ тып – фармальна-семантычевя схема пабудовы вытворных слоў, якая характарызуецца прыналежнасцю да адной часціны мовы, фармальна і семантычна тоесных СЛ фарматам (веялка, сеялка, капалка).

СЛ мадэль– схема для пабудовы вытворных слоў, якія адносяцца да аднаго СЛ тыпу.

Словаўтвар.тыпы бываюць:

· Прадукцыйныя-здатнасць служыць мадэллю для ўтвар.нов.лексіч.адзінак

· Непрадукцыйныя-не ўзнік.нов.мадэлі

Усе вытворныя словы,якія маюць той самы корань,склад.словаўтвар.гняздо;узнач.яго невытвор.слова,ад якога паралельна ці паслядоўна ўтвар.усе астатнія аднакар.словы.

СЛ парадыгма – сукупнасць вытворных слоў, якія маюць адну і тую ж СЛ базу і знаходзяцца на адной ступені дэрывацыі (аб'яднаны семантычным кампанентам, але адрозніваюцца словаўтваральным значэннем.)

/Марфалагічныя спосабы ўтварэння слоў.

Марфалагiч.спосабы:

· афiксацыя-далуч.да ўтвар.асновы цэлага слова ці іншых словаўтвар.афіксаў: У адпаведнасці з віжамі афіксаў вылучаюць разнавінасці афіксацыі:

1.Суфiксальны – далуч.да ўтвар.асн.суф.або суф. і канчатка

2. Безафіксны- выкарыст.нулявога суф.,які далуч.да цэлай або скароч.утвар.асн.:словаскладанне, асноваскладанне, абрэвіяцыя

3.Прыставачны – далуч.прстаўкi да ўтвар.асн.

4.Постфiксальны – утвар.слоў далуч. Постф. Да ўтвар.асновы. Утвар. дзеясловы,займ.i прыслоўi

5.Прыст-суф. – далуч.прыстаўкi i суф.

6.Прыстав.-постфiкс.

Афіксацыя ўласціва індаеўрапейскім мовам.

Складанне – утвар.нов.слоў шляхам спалуч.караневых марфем. Бывае:

-з цэлых каранеў:першародны

-складанне,у якіх адна частка скарочана: папмузыка

Лексiка-семантычны –расшчапленне значэнняў слова (гасцiнец-шлях, падарунак)

Складана-суфiксальны – змешаны спосаб, пры якiм складанне спалучаецца з суфiксальным.(збожжаўборачны, землепраходзец, пяцiгадовы)

Зрашчэнне – кампаненты словазлучэння аб`ядноўваюцца ў адно слова i пiш.разам: мiмаволi, рэдканаселены, глыбокапаважаны)

Віды абрэвіяцыі:

а) ініцыяльная-літарная або гукавая,

б)складовая: ЛюВал

в)устаўная: тэлескапічны, рацыя,

г)змешаны: БелТА

/Немарфалагічныя спосабы ўтварэння слоў.

Транспазіцыя (канверсія) – пераход адной часціны мовы ў другую: новае адзенне, новае пераможа старае. Разнавіднасці:

· Субстантывацыя – пераход, прыметн.у назоўнiк: вартавы, хворы

· Ад'ектывацыя –пераход дзеепрыметнікаў у разрад прыметнікаў: колаты цукар.

· Адвербіялізацыя -- пераход склонавых формаў назоўнікаў ў прыслоўі (канчаткі становяцца суфіксамі, а прыназоўнікі прыстаўкамі): вечарам, уначы, ноччу.

<== previous lecture	\|	next lecture ==>
Спрадвечна беларуская і запазычаная лексіка, іх размежаванне.	\|	Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. Закон Рэспублікі беларусь № 420-3 ад 23 ліпеня 2008 г.

lektsiopedia.org - 2013 год. | Page generation: 0.003 s.