Алтын Орда 15 page

Date: 2015-10-07; view: 581.

«Қазақ» га­зеті.«Қазақ» га­зеті ап­та­лық ба­сылым бо­лып шықты. 1913 жылғы ақпан­нан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі ке­зең ішінде 3000 да­на та­ралым­мен 265 нөмірі жа­рық көрді. Же­келе­ген нөмірлері 8000 да­наға дейін же­тетін та­ралым­мен шықты. Ре­дак­ци­ялық алқа 1914 жылғы жаңа жыл­дық 45-нөмірінде га­зетті 10 об­лыстың қазақта­ры жаз­ды­рып ала­тынын ха­бар­лаған. Бұған қоса оны Орын­бор, Уфа, Қазан, Пе­тер­бург, Мәскеу, Томск қала­ларын­дағы, басқа да бірқатар қала­лар­дағы, сон­дай-ақ Түркия мен Қытай­дағы оқыр­мандар алып тұрды.

«Қазақ» га­зетінің ре­дак­то­ры Орын­борда ай­да­уда жүрген кезінде сол кез­ге қарай ағар­ту­шылық қозғалыс­тың та­нымал көшбас­шы­сы болған, аса көрнекті ақын, көсемсөзші, түркі тілінің ма­маны, ой-өрісі кең және ұлт да­му­ының жол­да­рын көре білген жа­лын­ды қоғам қай­рат­кері Ах­мет Байтұрсы­нов бол­ды. 1914 жылғы 19 ма­мыр­да Бас­пасөз істері жөніндегі бас басқар­ма­ның кеңсесі М. Ду­латовқа «Қазақ» га­зетінің екінші жа­уап­ты ре­дак­то­ры міндетін атқаруға рұқсат етті. «Қазақ» га­зеті 1918 жы­лы (№№261 – 265) Жанұзақ Жәнібе­ков­тың ре­дак­ци­ялауымен шықты.

XX ғасыр­дың ба­сын­дағы де­мок­ра­ти­яшыл қазақ зи­ялы­лары­ның бүкіл азат­тық қозғалы­сы сияқты, бұл га­зеттің де же­текші бағытын белгіле­уде қазақ халқының бос­тандығы жо­лын­дағы аса көрнекті күрес­кер, са­ясат­шы, эко­номист, та­рих­шы, эт­нограф, әде­би­ет­та­нушы, ста­тис­тик-со­ци­олог, көсемсөзші, эн­цикло­педи­ялық тұрғыдағы ғұла­ма Ә. Бөкей­ха­нов зор рөл атқар­ды.

Біртұтас бо­лып біріккен үштік – А. Байтұрсы­нов, М. Ду­латов, Ә. Бөкей­ха­нов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шам­шы­рағы болған ғасыр­дың ұлттық га­зетін құра білді.

Га­зетті оның негізін қала­ушы­лар «Қазақ» деп ата­ды. Ха­лықтың өз атын қал­пы­на келтіріп, олар сол арқылы отар­шы­лар та­рапы­нан бұра­тана­ларға менсінбей қарауға қар­сы на­разы­лық білдірді, қазақтар ара­сына ұлтжан­ды­лық мақта­ныш және бірлік иде­ясын та­рат­ты.

«Қазақ» шын мәнінде бүкілре­сейлік га­зет бол­ды. Ол ха­лықара­лық жағдайға жүйелі түрде тал­дау жа­сап, он­дағы Ре­сейдің рөлін анықтап отыр­ды, ел­дегі және ше­тел­дегі де­мог­ра­фи­ялық жағдай­ды ашып көрсетіп, бүкіл түрік дүни­есінің, мұсыл­мандар қозғалы­сының тағды­рын қадағала­ды. Га­зет Мем­ле­кеттік Ду­маның жұмы­сына, оның мінберінен қазақ халқының мүдде­лерін қорғау мәсе­лелеріне ерек­ше мүдделік та­ныт­ты.

Қазақ әде­би­еті.Ре­сей­дегі XX ғасыр­дың ба­сын­дағы ре­волю­ци­ялық қозғалыс ұлттық шет ай­мақтар­дың, со­ның ішінде Қазақстан­ның да жағдайына әсерін тигізді. Са­ны аз ұлттық зи­ялы­лар осы жағдай­ды пай­да­ланып, тәуелсіздік пен бос­тандық үшін, ха­лықты ғасыр­лар бойын­дағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден: пат­ша өкіметінің отар­шылдық бұғауынан және жергілікті пат­ри­ар­хаттық-ру­лық зор­лық-зом­бы­лықтан құты­лу үшін күрес бас­та­ды. Зи­ялы­лар ха­лықты тәуелсіздік жо­лына шығар­ды, білімді, ғылым­ды, өнерді меңге­руге шақыр­ды.

XX ғасыр­дың ба­сын­дағы қазақ әде­би­еті да­му­ының ерек­шелігі оның басқа ха­лықтар­дың әде­би­ет­терімен бай­ла­нысы бо­лып та­была­ды. Та­рихи жағдай қоғам­дық-эко­номи­калық бай­ла­ныс­тардың күшеюіне се­бепші бо­лып қана қой­май, ру­хани мәде­ни­ет са­ласын­дағы қарым-қаты­нас үрдісін жан­данды­ра түсті. XX ғасыр­дың ба­сын­дағы қазақ әде­би­еті сол та­рихи дәуірдегі ха­лық өмірінің шын­дығы ту­ралы көркем шежіре бол­ды.

Ах­мет Байтұрсы­нов (1873–1938)– XX ғасыр­дың ба­сын­дағы қазақ әде­би­етінің бос­тандық пен тәуелсіздік жо­лын­дағы күрес иде­ясы­мен байытқан ақын. Ол қазақ тілінің ре­фор­ма­торы. Ол араб гра­фика­сы негізінде әліпби жа­сады. 1912 жы­лы бас­талған бұл жұмыс 1924 жы­лы «Жаңа ем­ле» ретінде рес­ми қабыл­данды. А. Байтұрсы­нов «Оқу құра­лы» (1912) және «Тіл құра­лы» оқулықта­рын жаз­ды, олар үш бөлімнен: фо­нети­ка, мор­фо­логия, син­таксис бөлімдерінен тұра­ды. А. Байтұрсы­нов­тың оқулықта­ры қазақтар үшін ғана емес, со­нымен қатар бүкіл түркі тілдес дүние үшін де жаңалық бол­ды. Кейінірек­те ол әдісте­мелік си­пат­тағы «Ба­ян­шы» (1926), «Тіл жұмсар­ту» (1928) де­ген кітап­тар шығар­ды. Әде­би­ет­та­ну жөніндегі тұңғыш еңбек — «Әде­би­ет та­нытқыш» (1926) та Байтұрсы­нов­тың ту­ын­ды­сы.

Міржақып Ду­латов (1885–1935)— Ах­мет Байтұрсы­нов­тың ха­лық бос­тандығы жо­лын­дағы күрес жыл­да­рын­да да, әде­би­ет са­ласын­да да оны­мен қатар жүрген серігі. Оның «Оян, қазақ!» (Уфа,1909) жи­нағы – ха­лық тағды­рының проб­ле­мала­ры өткір көтерілетін алғашқы ту­ын­ды­лар­дың бірі.

«Оян, қазақ!» жа­рыққа шыққан кезінен бас­тап отар­шылдыққа қар­сы бағыт­талған кітап ретінде қабыл­данды, оның та­ралы­мы жойып жіберілді, ал ав­то­ры қуғынға ұшы­рап, та­лай рет түрме­ге қамал­ды. Алай­да бұл ақын­ды мойыт­па­ды, ол өзінің әде­би-көсемсөздік қыз­метін сол күйінде бел­сенді түрде жалғас­ты­ра берді. Бұл ке­зеңде ол «Бақыт­сыз Жа­мал» ро­манын (Орын­бор, 1910), «Аза­мат» (Орын­бор, 1913), «Тер­ме» (Орын­бор, 1915) де­ген жи­нақта­рын шығара­ды. 1913 жыл­дан бас­тап Орын­борда тұрақты тұрып, Ах­мет Байтұрсы­нов­пен бірге «Қазақ» га­зетін шығара­ды.

М. Ду­латов орыс және ше­тел клас­сиктерінің (Пуш­кин, Лер­монтов, Шил­лер, Тоқай) бірқатар ту­ын­ды­ларын аудар­ды. Ду­латов­тың қазақ көсемсөзін да­мытуға да қосқан үлесі баға жеткісіз

1051999 жылғы санаққа дейiнгi аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кемiген. Мұның басты себебi бұрын қуғын-сүргiнге ұшырап, Қазақстан жерiне көшiрiлiп, қоныстандырылған өзге ұлт өкiлдерiнiң, әсiресе, орыстардың, украиндардың, немiстердiң, кавказ халықтарының, т.б. өз ата мекендерiне көшiп кетуi болды. Өсу тек Оңт. Қазақстан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қ-ларында байқалды. Ерлердiң саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады.Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгерiс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейiп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өстi. Оның есесiне орыс ұлты өкiлдерiнiң саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кемiдi, немiстер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кемiген. 1897 ж. бүкiлресейлiк халық санағының мәлiметi бойынша, қазiргi Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 — 1913 ж. аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебiнен 1 264,0 мың адамға көбейген. Бүгінде тәуелсіз Қазақстанда 130 ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады. Соның ішіндегі негізгі қазақ халқы 1997 жылы демограф, ғалым Мақаш Тәтімовтың есептеуі бойынша, 8 млн.-ға жетіп, Республика халқының жартысынан астамын құрап отыр. Дүние жүзі бойынша қазақтардың саны 12 млн.-ға жетті. Қазiргi кезде жоғары оқу орындарындағы қазақ студенттерiнiң үлесi 67%. Экономика салаларында еңбек ететiндер арасындағы жоғары және арнаулы орта бiлiмдiлер үлесi айтарлықтай өстi: егер 1989 ж. 1000 адамға шаққанда жоғары бiлiмдiлер саны орта есеппен 130 адам болса, 1999 ж. 212; арнаулы орта бiлiмдiлер тиiсiнше 234 және 296 болды. Қазiргi кезде жалпы бiлiм беретiн мемл. мектептерде 3101,4 мың оқушы оқиды, олардың 1661,3 мыңы ауылдық жерлерде бiлiм алуда. 1997 ж. республикадағы жалпы бiлiм беретiн жеке меншiк (беймемл.) мектеп саны 124 болды, онда 13,5 мың оқушы оқыды. Қазiргi кезде 3455 мектеп мемл. тiлде жұмыс iстейдi. Онда 1530,1 мың оқушы оқиды. Сонымен бiрге сабақ орыс тiлiнде жүргiзiлетiн 2522 мектеп (1462,4 мың оқушы); өзбек тiлiнде — 78 мектеп (77,2 мың оқушы); ұйғыр тiлiнде — 14 мектеп (22,3 мың оқушы); тәжiк тiлiнде — 3 мектеп (2,5 мың оқушы), украин тiлiнде — 1 мектеп (0,1 мың оқушы) және аралас тiлде оқытатын 2112 мектеп бар. Қазақстан үшiн табиғи өсiм тұрғындар саны өсуiнiң негiзгi көзi болып табылады әрi қазақ халқы өсiмiнiң басты факторы болып қала бередi. Мыс., қазақтардың табиғи оң өсiмi 1989 ж. Қазақстан тұрғындарының бүкiл табиғи өсiмiнiң 63,5%-ын құраған болса, бұл өсiм 1991 ж. — 72,4%, 1993 ж. — 88,2%, 1995 ж. — 88,0% болды

99 2007 жылы Н.Назарбаевтың «Қазақстандық жол» атты жаңа кітабы жарық көрді. Кітапта Қазақстанның тәуелсіздік алған сәтінен бергі экономика және саясат саласындағы өзгерістеріне талдау жасалады.

«Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы» стратегиялық жоспарлаудың маңызды құжатына айналады. Кітапта стратегия қалай және неліктен әзірленгендігі, оның қандай әсерге ұшырағандығы және жас мемлекеттің қалыптасуы мен дамуында оның қазіргі күнге дейін қандай рөл атқарып отырғандығы жан-жақты түсіндіріледі. Осындай ірі көлемді құжат дайындау үшін Қазақстандық мамандар тобы Бостонда, Гарвард университетінде болды, Кореяның, Сингапурдың, Малайзияның стратегиялық жоспарларымен, сондай-ақ «Боинг», «Дженерал электрик» және «Бритиш петролеум» сияқты әлемдік алыптардың бизнес - стратегияларымен танысты. Бағдарламаны әзірлеуде халықаралық сарапшылар - Х.Берсток, К.Грэй, В.Худжонг және т.б. зор көмек көрсетті.

Стратегия Елбасының Қазақстан халқына арналған жолдауында айтылды.

Келесі бөлім кертартпа адамдармен табанды күресу арқылы 1995 жылғы қолданыстағы Конституцияның қалай жасалғанын баяндайды.

«Каспий үшін шайқас және мұнай шуы» бөлімінде Каспий жағалауындағы елдердің күрделі қатынастары айтылады.

Мұнай жай ғана табиғи ресурс емес. Ол Қазақстан тарихында, әлемнің саяси картасындағы қазіргі жағдайында маңызды рөл атқаратын стратегиялық ресурс.

Мұнай жас республиканың экономикалық тәуелсіздігінің іргетасын қалады, инвесторлардың назарын аударған байлыққа айналды.

Тағы бір таңбалы асу — ұлттық валюта - теңгенің енгізілуі. Бұл туралы «теңге — біздің тәуелсіздігімізді ң символы» тарауында айтылады.

Бұл бөлім біздерді 1992-1993 жылдарға қиын, әлеуметтік жағдайларға қайта оралтады.

Ол кезде Қазақстан бар күшімен рубльдік аймақта қалуға ұмтылды. Ең алдымен, экономикалық тұрғыдан рубль қалыптасқан экономикалық байланыстардың қызметін білдіретін.

Сонда да болса қиын шешім қабылдау, тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуында ең маңызды қадам жасау қажет болды.

1992 жылдың көктемінде - ақ ұлттық валютаны енгізуді дайындау бойынша құпия комиссия құрылды. Қазақстанның ақшасы Англияда - «Харрисон және оның ұлдары» және «Томос де ру» компанияларында басып шығаруға шешім қабылданды.