Алтын Орда 14 page

Date: 2015-10-07; view: 532.

Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап-ақ мыңдаған қазақстандықтар Кеңес әскерлерінің қатарында жауға қарсы соғысты. 1 миллион 200 мың жерлесіміз Кеңес әскерлерінің қатарында болды. Соғыстың алғашқы айларында қазақстандықтардан 238, 310, 114, 316, 387 және 391 атқыштар дивизиясы құрылды. Қазақстандықтардың ерлік істері сол кездегі астанамыз Москваны қорғауда ерекше көрінді. Республикада жасақталған 316 атқыштар дивизиясы астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі – Волоколамск тас жолын қорғау тапсырылды. Генерал-майор Панфилов басқарған дивизия өзіне берілген тапсырманы абыроймен ақтап шықты. Осы соғыста Панфиловтың өзі де қаза тапты.

Аға лейтенант панфилофшы Бауыржан Момышұлы Москва түбіндегі ұрыста өз батальонымен жау қоршауын үш рет бұзып шықты. Сонымен қатар Москваны қорғауда ерекше ерлік көрсеткені үшін панфиловшылар Вихревке, Мәлік Ғабдуллинге, Төлеген Тоқтаровқа, Рамазан Амангельдиевке Кеңес одағының батыры атағы берілді.

1941 жылы желтоқсан айында Москва түбінде неміс әскерлері алғаш рет жеңіліске ұшырады. Москва түбіндегі ұрыстың үлкен тарихи маңызы болды. Бұл соғыс неміс әскерлері жеңілмейді деген дақпыртты жоққа шығарды.

Кеңес әскерлерінің Москва түбіндегі жеңісі басқа халықтардың да фашизмге қарсы көтерілуіне мүмкіндік берді.

1942 жылдың шілде айынан 1943 жылдың ақпан айына дейін созылған Сталинград шайқасы Ұлы Отан соғысындағы түбегейлі бетбұрыстың бастамасы болды.

Бұл ұрыста Германия 1,5 млн. адамнан айырылды. Генерал-фельдмаршал Паулюс бастаған 22 неміс дивизиясы талқандалып, тұтқынға түсті. Сталинград шайқасында қазақстандық 38 атқыштар дивизиясы болды.

Сонымен бірге қазақстандықтар жау тылындағы партизан соғысына да белсене қатысты. Олар Украинадағы, Белоруссиядағы, Ленинград облысындағы партизан қозғалыстарына қатысты. Партизан қозғалысының қатарында Ғұсман Ахмедияров, Әди Шарипов, Жұмағали Сайн, Жангелдин, Омаров тағы басқалар болды. Қасым Қайсенов Украинадағы партизан отрядтарының бірін басқарды.

Жалпы алғанда қазақстандықтар Ұлы Отан соғысының барлық майдандарына қатысып ерекше ерлік көрсетті. 500-ге жуық қазақстандыққа Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Олардың 100-і қазақ.

Олардың қатарында Шығыстың қос жұлдызы аталған Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова, жаудың пулеметін кеудесімен жапқан Сұлтан Баймағамбетов, жанып бара жатқан самолетін жаудың үстіне түсірген Нүркен Әбдіров және тағы басқалар бар.

Ерекше ерлік көрсеткені үшін 4 қазақстандыққа 2 рет Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Олар: Талғат Бигелдинов, Сергей Луганский, Леонид Беда, Иван Павлов.

1945 жылы май айында Берлиндегі рейхстагқа бірінші болып ту тіккен қазақстандық Рахымжан Қошқарбаев еді.

82 Германия әскерлері Украинаны, Белоруссияны, Прибалтиканы Ресейдің көптеген аудандарын басып алғаннан кейін соғыстың бар ауыртпалығы Қазақстан мен Орта Азия Республикаларына түсті. Қазақстанда 1941-1945 жылдары 460 завод, фабрика, рудник, шахталар салынып іске қосылды. Олар соғыс қажетіне байланысты қару-жарақ, оқ-дәрі және басқа өнімдер жасады.

Қарағанды көмірі, Ембіның мұнайы, Шымкент қорғасын заводының қорғасыны. Алматы Киров заводтың оқ-дәрісі майданға өте үлкен көмек жасады. Қазақстанда соғыс жылдарында 500 мыңға жуық кісі майдан мақсатындағы жұмысқа тартылды және 200 мыңнан астам қазақстандықтар Ресей кәсіпорындарында еңбек етті. Тылдағы еңбекшілерден тары өсірудің шебері Шығанақ Берсиевті, атақты күрішшілер Ыбырай Жақаев, Ким Ман Самды, астық өсірушілер Мұнира Сатыбалдина, Нүрке Алпысбаевалар ерен ерлік көрсетті.

Алматыға майдан өңірінен 20-ға жуық ғылыми-зерттеу мекемесі көшіріліп жұмыс істеді. КСРО Ғылыми академиясының қазақ филиалы да соғыс мұқтажына жұмыс істеді. Майдан қажетіне байланысты сирек металды зерттеу ісінде Қ.И.Сәтбаев көп еңбек сіңірді. 1942 жылы Қ.И.Сәтбаевқа Жезқазған мыс кен орындарын зерттеу еңбегіне байланысты Мемлекеттік сыйлық берілді. Қазақстанда орналасқан Москва авиация, алтын және түсті металдар институттары, Киев университеті ерекше екпінді еңбек етті. Соғыс жылдарында Қазақстанда ашылған жоғары оқу орындары: Алматы шет тілдер институты, Шымкент технология институты, Дене шынықтыру институты т.б.

90-ға жуық ақын, жазушы майдандағы жауынгерлер қатарында болды.

Соғыс жылдарында Ж. Жабаев «Ленинградтық өренімді», Ж. Саин өлеңдер жинағын, Қ. Аманжолов «Ақын өлімі туралы аңызды», С. Мұқанов «Өмір мектебін», М. Әуезов «Абай» роман-эпопеясының 1 кітабын жазды. А. Толстой Қазақстан жерінде болғанда, «Иван Грозный» кітабын жазды.

Майдан өңірінен Қазақстанға 23 көркемөнер ұйымы көшірілді.

1941 жылы Қазақстанға «Мосфильм», «Ленфильм» киностудиялары көшіріліп әкелінді. Бұл киностудиялар Алматы киностудиясымен бірігіп, екі жыл ішінде 23 кино-картина түсірді. Олардың ішінде «Партизандар», «Екі жауынгер», «Георгий Сакадзе» сияқты танымал кинокартиналар бар.

Соғыс жылдарында Алматыда актерлерді даярлайтын бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институты жұмыс істеді. Киностудиялар М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов т.б. жазушылардың көмегімен «Абай әндері», «Жауынгер ұлы», «Саған майдан», «8-гвардиялық» сияқты картиналарды түсірді. Қазақстанда құрылған 11 концерт бригадасы майданда өнер көрсетті. Соғыс жылдарында ғылым мен мәдениет майдан қажетіне осылай аянбай қызмет етті. Ұлы Отан соғысында КСРО 27 млн. адамнан айырылды. 600 000-ға жуық қазақстандық майданда қаза тапты.

78 ХХ ғ 20-40 жылдарындағы мәдениет ХХ ғасыр басындаҚазақстанда осы жылдары сауатсыз адамдар көп еді. Сондықтан сауатсыздықты жою, мәдени деңгейді арыттыру үшін, арнайы мектептер мен жоғарғы оқу орындары, балабақшалар ашылу қажет болды, сол үшін мынандай шаралар қолданды: 1924 жылы “Сауатсыздықты жойылсын” қоғамы пайда болды. 1931 жылы Қазақ АКСР Орталық атқару Комитетінің Төралқасы мен Халық комиссарлары 7-жастан бастап арнайы мектептерде міндетті түрде білім алу қажет және 15-50 жасқа дейінгі адамдарға сауатсыздықтарын жою үшін арнайы білім беру енгізілді. 1928-30 жылдары қызыл мүйістер, арнайы клубтар, оқу үйірмелерін ұйымдастырды. Сауатсыздықты жою 50-жылдардың аяғында толық аяқталды. 1920-шы жылдары қазақ жазуына реформа жасалды. 1929 жылға дейін араб, 1929 жылдан шілдеге дейін – латын, одан ары қарай кирилица және қазақ тіліне ауысып кетін, ғасырлар бойы зиялыларымыз жазған әдеби мұрамыздан айырылып қалдық. 1936 жылы республикамызда сауаттылық деңгейі – 25,2%, 1939 жылы 83,6%, соның ішінде қазақтардың – 40% сауатты болды. 1926 жылы мамырда республиканың Халық Комиссарлар кеңесі “Қазақ АКСР-і бірыңғай еңбек мектептерінің жарғысын” қабылдады. Бұл жарғыда қазақ мектептерінің оқыту жылдарын 3-4 жылға көбейтуге, шығыс ұлттарының көңілін тартуға, ағарту ісіне жұмсалған шығын өсті, қаржы бөлуді ұлғайтуға бағытталды. Мұндай мектептер Алматы, Шымкент, Орал, Түркістанда ашылды. 1920 жылдары қазақ мектептеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар шыға бастады. Мәселен алғаш шыққан оқулықтар: А.Байтұрсынов – суретті әліппе, мысал мен бұмбақтар оқулығын, Ж.Аймауытов – ана тілі оқу әдістемесін, Қ.Сәтпаев – алгебра оқулығы, Ә.Бөкейханов – география оқулығын құрастырып қазақтың бүлдіршіндеріне білім берді. Соғыс қарсаңында жүздеген мұғалімдер ордендермен және медальдармен марапатталды. Олардың кейбіреуіне “Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мұғалімі” атағы берілді. Олардың ішінде С.Көбеев, Л.И.Добранская, Н.В.Волков, С.Ақышев, А.Ақатов, Ш.Сарыбаев және басқа халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері болды. Қорытынды: Ең бірінші жалпыға бірдей білім беру асты, интернаттар желісі ұлғайды, мұғалімдер саны өсті. Қазақ мұғалімдері арнайы медаль мен ордендермен марапатталды. Қазақстанда 1928 жылдан бастап кәсіптік білім беру қалыптаса бастады. 1928 жылы Қазақ педагогикалық институты ашылды. Оның ең алғашқы ректоры С.Асфендияров

59 Шоқан Уәли­ханов(1835–1865). Аса көрнекті ағар­ту­шы, ғалым және зерт­те­уші Ш. Уәли­ханов Құсмұрын бекінісінде туған. 12 жа­сына дейін Шоқан Құсмұрын­дағы же­ке меншік мек­тепте оқып, мұсыл­ман діні ілімімен та­ныс­ты. 1847 жыл­дың күзінде Шоқан Ом­бы ка­дет кор­пу­сына оқуға түсті. Ка­дет кор­пу­сын­да Шоқан Уәли­ханов белгілі ғалым, ге­ог­раф және Ази­яны зерт­те­уші Г. Н. По­танин­мен бірге оқып, дос­та­сып кетті. Ол орыс тілін та­маша меңгерді. Дос­то­евс­кий мен Ш. Уәли­ханов­тың дос­тық қарым-қаты­нас­та­рын олар­дың түрлі уақыт­та жа­зысқан хат­та­ры дәлел­дейді. Ф. М. Дос­то­евс­кий өзінің хат­та­рын­да дос ретінде Шоқанға пай­да­лы кеңес­тер беріп, ру­хын көтеріп, оның ал­ды­на аса зор игі міндет­тер қояды. 1853 жы­лы Шоқан ка­дет кор­пу­сын бітірген­нен кейін Сібір ка­зак әскеріне қыз­метке жіберіледі. Көп ұза­май Ба­тыс Сібір ге­нерал-гу­бер­на­торы Гас­форт оның қабілеттілігіне на­зар ауда­рып, 1854 жы­лы Шоқан оған адъютант бо­лып тағайын­далды. 1855 жы­лы Ш. Уәли­ханов Гас­форт­тың Ом­бы­дан Іле Ала­та­уына дейінгі са­пары­на қаты­сады. Бұл са­пар қара­пайым ха­лықтың өмірін та­нып-білудің ба­сы бол­ды, олар­дың та­рихи аңыз-әңгіме­лері мен жыр­ла­рын жа­зып алуға мүмкіндік берді. 1856 жыл­дың көктемінде бо­лашақтағы Шығыс зерт­те­ушісінің өмірінде өшпес із қал­дырған ай­ту­лы оқиға бол­ды – ол аса көрнекті ғалым, белгілі ге­ог­раф П. П. Се­менов-Тянь-Шанс­кий­мен та­ныс­ты. Сол жы­лы Шоқан Уәли­ханов екі экс­пе­дицияға қатыс­ты – біреуі Ор­та­лық Тянь-Шань арқылы Алакөлден Ыс­тықкөлге дейінгі; екіншісі дип­ло­мати­ялық тап­сырма бойын­ша Құлжаға са­пар. 1857 жы­лы Уәли­ханов ала­тау қырғыз­да­рына тағы да са­пар ше­геді, он­да көшпелі қырғыз халқының өмірімен, тұрмы­сымен бұрынғыдан да жақсы та­нысып, оның та­рихын, эт­ногра­фи­ясын және ха­лықтық по­эзиясын те­реңірек зерт­те­уге мүмкіндік ал­ды. Осы жо­лы ол қырғыз халқының эн­цикло­педи­ялық дас­та­ны «Ма­нас­ты» жа­зып ал­ды. Ш. Уәли­ханов­тың ғылы­ми қыз­метінің жаңа ке­зеңі 1858 жылғы Қашғарияға құпия са­пары бол­ды. 1859 жыл­дың күзінде Шоқан Әске­ри ми­нистрліктің шақыру­ымен Пе­тер­бург­ке са­пар шекті. Оның «Қыр­дағы мұсыл­маншы­лық ту­ралы», «Қырғыз­дардың көші-қон­да­ры ту­ралы», «Сот ре­фор­ма­сы ту­ралы» жаз­ба еңбек­тері бар. 1864 жыл­дың көктемінде Уәли­ханов Чер­ня­евтің Оңтүстік Қазақстан аумағын Ре­сей­ге қосып алу­ды мақсат ет­кен әске­ри жо­рығына қаты­сады. 1864 жыл­дың жа­зын­да Вер­ныйға қай­та­ды. Со­дан соң ал­бан ру­ының аға сұлта­ны Те­зек төренің ауылы­на ба­рып тұра­ды. Төренің қарын­да­сына үй­ле­неді. Сол кездің өзінде Шоқан өзін на­шар сезініп, жо­рықтағы өмірдің ауырт­па­лықта­рын көте­ре ал­ма­са ке­рек. Ол 1865 жыл­дың сәуірінде Ал­ты­немел жо­тасы­ның етегіндегі Көшен-тоған де­ген жер­де Те­зек сұлтан ауылын­да қай­тыс бол­ды.

57 Ыбы­рай Ал­тынса­рин (1841–1889). Аса көрнекті ағар­ту­шы Ыбы­рай Ал­тынса­рин 1841 жы­лы 20 қазан­да Қос­та­най об­лы­сын­да туған. Әкесі ер­те­рек қай­тыс бо­лып, ата­сы – Орын­бор ше­кара­лық ко­мис­си­ясы­ның әске­ри стар­ши­насы Балғожа (Жаңбыр­шин) бидің қолын­да тәрби­еленді. 1850 жы­лы Ыбы­рай ше­кара­лық ко­мис­сия жа­нынан қазақ ба­лала­рына ар­нап ашылған мек­тепке түсіп, оны ал­тын ме­даль­мен бітірді. Мек­теп бітірген­нен кейін Ал­тынса­рин үш жыл­дай (1857–1860) ата­сының қолас­тында кеңсе қыз­меткері, со­дан соң 1859 жыл­дың 1 та­мызы­нан бас­тап Орын­бор басқар­ма­сын­да тілмаш бо­лып қыз­мет етті. 1860 жы­лы об­лыстық басқар­ма оған Орын­бор бекінісінде (Торғай) қазақ ба­лала­рына ар­налған бас­та­уыш мек­теп ашу­ды тап­сырды да, өзін сол мек­тепте орыс тілінің мұғалімі етіп тағайын­да­ды. 1864 жы­лы 8 қаңтар­да мек­теп сал­та­нат­ты түрде ашыл­ды. 1868 жы­лы Ал­тынса­рин Торғай уездік басқар­ма­сына іс жүргізуші ретінде қыз­метке ор­на­ласып, со­дан соң уезд бас­тығының аға көмекшісі және уақыт­ша уездік судья міндет­терін қатар атқар­ды. Ал­тынса­рин пат­ша өкіметінің са­яса­тына қар­сы бол­ды. 1879 жы­лы Ал­тынса­рин Торғай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры бо­лып тағайын­далды. Қазақстан­да қыз ба­лаларға білім бе­рудің бас­та­луы да Ы. Ал­тынса­риннің есімімен бай­ла­ныс­ты. 1888 жы­лы ол Ырғыз қала­сын­да қазақ қыз­да­рын оқыта­тын, ин­терна­ты бар мек­теп ашып, пат­ша әкімшілігінен ин­тернат­та­ры бар қыз­дар учи­лище­лерін ашуға рұқсат ал­ды. Ал­тынса­рин көзінің тірі кезінде төрт екі сы­нып­тық ор­та­лық «орыс-қазақ» учи­лищесін, бір қыз­дар учи­лищесін, бес бо­лыс­тық учи­лище, орыс ша­ру­ала­рының ба­лала­рына ар­налған екі учи­лище аш­тырды. Ол орыс-қазақ мек­тептерінің оқушы­лары­на ар­нап «Қырғыз (қазақ) хрес­то­мати­ясы» және «Қырғыз­дарға (қазақтарға) орыс тілін үй­ре­туге алғашқы бас­шы­лық» ат­ты екі оқу құра­лын жаз­ды, олар­ды Торғай об­лы­сы мек­тептерінің инс­пек­то­ры қыз­метіне тағайын­далған­нан көп бұрын бас­тап, 1869 жы­лы аяқта­ды.

58 Абай Құнан­ба­ев(1845–1904). Абай Құнан­ба­ев 1845 жы­лы 10 та­мыз­да Се­мей об­лы­сының Шыңғыс та­уын­да туған. Абай­дың әкесі Құнан­бай то­бықты ру­ының стар­шы­ны бол­ды. Алғашын­да ауыл мол­да­сынан са­бақ алған Абай­ды әкесі Се­мей­дегі имам Ах­мет-Ри­за мед­ре­сесіне оқуға жіберді. Алай­да­Абай­дың қала­дағы оқуын бітіртпей, әкесі оны қай­та­дан ауылға шақыр­тып алып, бірте-бірте дау-шар­ды тек­серіп төрелік ай­туға, ке­лешек­тегі ру­басы­ның әкімшілік қыз­метіне үй­ре­те бас­та­ды. Абай ше­шендік өнерінің түрлі тәсілдерін ше­бер меңгерді. Сот ісі қазақтар­дың ғасыр­лар бойы қалып­тасқан дағды­лы құқығы негізінде жүргізілді. Ру тар­ты­сына еріксіз ара­ласқан Абай да­улы мәсе­лелерді ше­шу ба­рысын­да жөнсіздікке, әділетсіздікке және қаты­гездікке, би­ле­уші топ пай­да­сын көзде­ген та­лап, мүдде­ге қар­сы­лық білдіріп отыр­ды. 1886 жыл Абай­дың өміріне үлкен өзгеріс әкел­ген жыл бол­ды. Ол алғаш рет өлеңіне («Жаз») өз атын жа­зып, көркем шығар­ма­шылыққа то­лығымен ден қояды. Абай қала­мынан өлеңдер­мен қатар, қара сөзбен жа­зылған ғиб­раттар, «Ес­кендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» дас­танда­ры дүни­еге келді. Абай­дың мол әде­би мұра­сын­да аудар­ма­лары еле­улі орын ала­ды.

79ХХ ғасыр басындағы мәдениетОқу ағар­ту ісі.XIX ғ. аяғы – XX ғ. ба­сын­да Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның ха­лыққа білім бе­ру ісі мен мек­теп жүйесіндегі өзіндік ерек­шеліктері Қазақстан­дағы ха­лыққа білім бе­ру ісі мен бүкіл ағар­ту жүйесіне көп дәре­жеде өз ықпа­лын жа­сады. Оқу ағар­ту ісі айқын тап­тық си­пат­та бол­ды, оның Қазақстан­дағы айыр­ма­шылығы ұлттық ерек­шелікке орай жүргізілді. Ұлттық мек­тептер ту­ралы 1870 жы­лы қабыл­данған «Ре­сейді ме­кен­дейтін бұра­тана­ларға білім бе­ру жөніндегі ша­ралар ту­ралы» заң ұлттық мек­тептер­дегі және ұлттық шет ай­мақтар­дағы бүкіл ағар­ту жүйесін: 1) әлі аз орыс­танған­дар үшін, 2) орыс­та­ры көп жер­де тұра­тын­дар үшін, 3) жеткілікті дәре­жеде орыс­танған­дар үшін деп, 3 са­натқа бөлді.

Заңды жүзе­ге асы­ру нәти­жесінде Қазақстан­да әр түрлі об­лыстар­да әр алу­ан үлгідегі мек­тептер құры­ла бас­та­ды. Мәсе­лен, Ақмо­ла және Се­мей об­лыста­рын­да – мек­теп-ин­тернат­тар мен ауыл ша­ру­ашы­лық бас­та­уыш учи­лище­лері, Торғай мен Орал­да – ауыл­дық мек­тептер, бо­лыс­тық (бір сы­нып­ты), екі сы­нып­ты учи­лище­лер, Жетісу мен Сыр­да­ри­яда — «орыс бұра­тана­лық» мек­тептер, Ішкі Ор­да­да (Бөкей Ор­да­сын­да) стар­шындық және учас­келік учи­лище­лер құрыл­ды. Олар­дың бәрі Ха­лық ағар­ту ми­нистрлігіне бағын­ды.

Ха­лыққа білім бе­ру са­ласын­дағы им­пе­ри­ялық са­ясат шеңберінде 1906 жы­лы та­мыз­да бо­лып өткен III жал­пымұсыл­мандық съезі ха­лыққа білім бе­ру ісі бойын­ша тұтас бағдар­ла­ма жа­сады. Съезд шешімдерінде бы­лай деп белгіленді:

1. бар­лық қоныс­тарда ба­лалар мен қыз­дарға міндетті бас­та­уыш білім бе­ретін мек­тептер ашыл­сын;

2. оқыту бір бағдар­ла­ма бойын­ша және араб әліпбиі негізінде ана тілінде жүргізілуі тиіс бол­ды;

3. мек­тептерді ұстау земс­тво­ның, қала мол­да­сының қара­уын­да, ал басқару мен бақылау мұсыл­мандар­дың өз қолын­да бо­луға тиіс;

4. мұғалімдер мен оқушы­лар құқықта­ры жөнінен орыс мек­тептерінің мұғалімдерімен және оқушы­лары­мен теңестірілу­ге тиіс бол­ды.

1907 жы­лы Ре­сей им­пе­ри­ясын­да жал­пы білім бе­руді енгізу ту­ралы жо­ба жа­ри­ялан­ды, он­да бас­та­уыш мек­тептер желісін құру көзделді. Жо­ба бойын­ша білім бе­ру ісі 7–11 жас­тағы ба­лалар­ды қам­туға тиіс бол­ды, бас­та­уыш білім бе­руді 10 жыл ішінде енгізу жо­рамал­данды.

Нақ осы жыл­дарда бас­та­уыш білім бе­ру мұқтаж­да­рына қара­жат бо­сату ту­ралы заң (1908) және 1909 жы­лы Ха­лық ағар­ту ми­нистрлігі жа­нына «мек­теп-құры­лыс қорын» құру ту­ралы заң қабыл­данды. Бұл заң актілері мек­тепте білім бе­ру жүйесін кеңей­тті, ха­лыққа білім бе­ру ісінің, со­ның ішінде Қазақстан­ның бүкіл аумағын­да орыс-қазақ мек­тептерінің (ол кез­дегі құжат­тарда – орыс-қырғыз және орыс-ту­земдік) кең желісін құруға кейбір дәре­жеде жағдай­лар жа­сады.

Ғылы­ми ме­кеме­лер мен қоғам­дардың қыз­меті.

Мерзімді бас­пасөз.XX ғасыр­дың ба­сына қарай Қазақстан­да ұлттық қазақ зи­ялы­лары­ның қалып­та­су үрдісі жүріп жат­ты, олар­дың бір бөлігі еуро­палық білім алған­дар еді. 1905–1907 жыл­дардағы ре­волю­ци­ядан кейін Ре­сей­дегі мұсыл­мандар­дың, со­ның ішінде түрік ха­лықта­рының қозғалы­сы жаңа қарқын ал­ды. Мерзімді бас­пасөздің пай­да бо­луы мен да­му­ына ка­пита­лизмнің, та­уар-ақша қаты­нас­та­рының, көлік пен бай­ла­ныс­тың да­муы да, өлкені одан әрі отар­лау да се­бепші бол­ды. Ту­ып ке­ле жатқан ұлттық бур­жу­азияның үстемдік етуші орыс бур­жу­азиясы­мен бәсе­кесі, ше­тел ка­пита­лының енуі білім бе­ру, бас­пасөз және бай­ла­ныс жүйесі ре­фор­ма­сының қажеттігін туғыз­ды.

Қазақ тіліндегі мерзімді бас­пасөздің алғашқы ба­сылым­да­ры «Түркістан уәла­яты­ның га­зетін» (1870–1882), «Да­ла уәла­яты­ның га­зетін» (1888–1902) және Түркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығының рес­ми ор­га­ны бол­ды, ал екіншісін Ом­бы­да Да­ла ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығы шығар­ды (1902 жыл­дан кейін олар Ақмо­ла және Жетісу об­лыста­рының «Ве­домос­та­рына» қосым­ша ретінде шығарыл­ды. Сон­дай-ақ бұл ба­сылым­дар ақпа­рат­тық-анықта­малық си­пат­та бол­ды. Со­нымен қатар га­зет ұйым­да­рына им­пе­ри­яның қамқор­лығын­дағы отар­лық өлкенің тұрмыс сал­тын на­сихат­тау мис­си­ясы жүктелді. Осы мақсат­пен рес­ми емес бөлімде түркі ха­лықта­рының та­рихы, эт­ногра­фи­ясы мен әде­би­еті жөніндегі ма­тери­ал­дар жа­ри­ялан­ды.

Қазақ ұлттық бас­пасөзінің да­муы.Рес­ми емес қазақ мерзімді бас­пасөзінің қалып­та­суы XX ғасыр­дың ба­сын­дағы жал­пы азат­тық қозғалыс­пен тығыз бай­ла­ныс­ты. Ол 1905–1907 жыл­дардағы ре­волю­циның арқасын­да ғана ту­ды. Алай­да бұл ба­сылым­дар дүни­еге едәуір қиын­дықпен келді. 1907 жылғы 28 на­урыз­да II Мем­ле­кеттік Ду­маның де­пута­ты Шай­мер­ден Қос­шығұлов­тың бас­та­масы­мен «Ул­фат» га­зетіне қосым­ша ретінде «Сер­ке» га­зетінің бірінші нөмірі шықты. Ш. Қос­шығұлов­тың ай­ту­ын­ша, небәрі 3–4 нөмірі шығарылған. Цен­зу­ра оны қауіпті деп та­уып, га­зет жа­былып қалған. 1907 жылғы на­урыз­да Тро­ицкіде «Қазақ» га­зетінің бірінші (әрі соңғы) нөмірі шықты.

Қазақ қоғамы де­мок­ра­ти­яшыл жұртшы­лығының ұлттық бас­пасөз ұйымын құру жөніндегі ын­та­сы күшейе берді. 1911 жылғы 16 на­урыз­да Орал қала­сын­да қазақ және орыс тілдерінде шағын көлемді «Қазақстан» га­зеті шықты. 1913 жы­лы қыркүйек­тен жел­тоқсанға дейін Пет­ро­павл­да «Ешім да­ласы» га­зеті шығып тұрды.

Алай­да та­ралы­мы шек­те­улі бұл га­зет­тер ора­сан үлкен ай­мақтың түрлі топ­та­рының өске­лең та­лап-тілегін қанағат­танды­ра ал­ма­ды. Жал­пыұлттық көлем­де мерзімді бас­пасөз құру бұрынғысын­ша жал­пыұлттық проб­ле­ма бо­лып қала берді.

«Айқап» жур­на­лы.1911 жылғы 10 қаңтар­да Тро­ицкіде қазақ халқының та­рихын­дағы тұңғыш «Айқап» ұлттық жур­на­лының бірінші нөмірі шықты. Ұйым­дасты­рушы және бас­па­гер, иде­ялық бас­шы­сы және ре­дак­то­ры М. Се­ралин (1872–1929) бұрын пе­дагогтік және жур­на­листік қыз­метпен ай­на­лысқан, сол кез­ге қарай белгілі ақын, әде­би­етші, қоғам қай­рат­кері болған

«Айқап» жур­на­лы 1911 жылғы қаңтар­дан 1915 жылғы қыркүйек­ке дейін әуелгіде айына бір рет, ал со­нан соң екі рет шығып тұрды. Бар­лығы 88 нөмірі шықты, та­ралы­мы 1000 да­наға дейін жетті. «Айқап» жур­на­лы ағар­ту ісі мен мәде­ни­еттің жар­шы­сы бол­ды.

М. Се­ралин «Айқап» бет­терінде мұсыл­мандар­дың қаси­етті кіта­бының мазмұнын ыңғай­лы, түсінікті ны­сан­да ба­ян­дауға ты­рысқын ав­торлар­дың мақала­ларын жа­ри­ялап отыр­ды. «Айқап» жур­на­лының қазақ фоль­кло­рын зерт­те­удегі, абай­та­нуды қалып­тасты­рудағы, орыс және дүни­ежүзілік клас­си­калық әде­би­етінің ру­хани мұра­сын на­сихат­та­уда атқарған рөлі зор.

Бірінші дүни­ежүзілік соғыс­тың бас­та­луы жағдайын­да едәуір ши­еленіскен зор қар­жы қиын­дықта­ры, зи­ялы­лар­дың бір бөлігінің сол кез­ге қарай өзінің көркемдік то­лысқан­дығымен, қазақ әде­би тілін түле­туімен, стилінің сын­дарлы­лығымен және ең бас­ты­сы толғағы жет­кен жал­пыұлттық проб­ле­малар­ды қоюымен әйгілі болған «Қазақ» га­зеті жағына шығуы 1915 жыл­дың та­мызын­да «Айқап» жур­на­лы шығуының тоқта­тылу­ына се­беп бол­ды.