I Павел

Date: 2015-10-07; view: 939.

1598

Ислам

15.Патша өкіметінің Сібір ханы Көшімді талқандап, жаулап алған жыл:

16.1694 жылы I Петрмен елші Аталықов арқылы сауда байланысын дамытуға келісім жасаған хан:

Тәуке

17.Ресейдің Шығыспен сауда қатынасын өрістету үшін Қазақстан «Кілт және қақпа» ролін атқарады деген патша:

18.В. Степанов бастаған орыс елшілерінің Қазақ хандығына келген жыл:1595

Алтын ордада інжулік жер – Еділдін бойында болды.

Шағатай ұлысында інжулік жер – Шу, Іле, Талас бойында.

Тараз моншасына су тау бойынан канал арқылы келетін.

Отырар моншасына су құдықтан алынатын.

Қарахан хандығында жоғарғы өкімет билігі қағанға берілетін.

Қарахан дәуірінде қала мен халықтын саны- мал шаруашылығымен айналысатындар мен егін шаруашылығымен айналасатындардың бірігуінен өсті.

ХІІ ғ Қарақытайға қарсы халық Жетісу жерінде көтерілісі болды. Себебі – салықтын көбеюі.

6-9 ғ мәдениет. Сырдария манында Кангу-Тарбан түркеш бірлестігінің тенгелері табылды.

Хақназар ноғайларды Жайық пен Еділдін батысына қарай, Дон даласына қарай ығыстырды. Қазақ хандығының жерін кенейтті, күш-қуатын арттыртды.

Хақназар ташкент қаласын басып алуға бағытталған соғыс қимылдарын тоқтатты.

Еуропалық білім беру ХІХ ортасы енгізілді.

Қазақстандағы облыстық басқару сатылары Ресейдің орталығындағы губерниялық басқармаларға тенестірілді.

Керейлер 8 аймаққа бөлінді.

«Сойырғал» - қызмет еткені үшін берілетін жер.

«Тағар» - әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету салығы.

«Қалан» - жер салығы.

«Құшыр» - мал өсірушілерден алынатын салық.

«Зекет» - мал салығы.

«Харадж, баж» - отырықшы, егіншілікті аймақта жиналады.

13 ғ – аяғы экономика қайтадан жандана бастады.

Көшпелі мал шаруашылығы: Шығыс Дешті Қыпшақ, Батыс Қазақстан, Солт Қазақстан 800-1000 км-ге дейін барған.

Жартылай көшпелі мал шаруашылығы: Оңт-Шығыс(Жетісу) – 100-150 шақырым.

Оңтүстік Қазақстан – Отырықшы шаруашылық.

Отырар, Сарай – кірпіш күйдіру орталықтары.

«Мықты, берік, алып» - Сібір тілінде.

«Еркін, Кезбе» - Египет тілінде.

9-10 ғ – «Алаш» сөзі ен бірінші аталды.

Үйсін – ұлы жүз, Болат – орта жүз, Алшын - кіші жүз.

Жүсіп Баласағұн: «түріктерде жылқы малына көп мән береді».

14-15 ғғ Қазақстан мәдениеті.

Ғарыш пен Күн, Ай, Жұлдыз шығу туралы аңыздар – «Күннің баяны», «Темірқазық пен Жетіқарақшы.»

Ертегілер: «Құламерген», «Жоямерген», «Жерден шыққан Желім батыр», «Ертөстік», «Керғұла атты Кендебай».

Эпостық жырлар: «Қобыланды Батыр».

Алтын Орда ыдыраған кезде: «Ертарғын», «Орақ-Мамай», «Ер-Қосай» - тарихи, батырлық жырлар.

13-15 ғғ жыраулар:

Кетбұға – Шынғысханмен сұхбаттасты, күйлер.

Қотан – Хотан ақынның баласы, Ақжол би болғандағы жоқтау өлені.

Сыпыра жырау – Тоқтамыс пен Темірдің арасындағы күресті жырлайды.

Асан қайғы – «Ел айырылған» енбегі.

Жазба әдебиеті: өзбек ақыны Хорезми – «Мұхабатнама».

Қыпшақ ақыны Кутб – «Хұсрау мен Шырын».

Дүрбек – «Жүсіп-Зылиқа».

Музыка өнері 14-15 ғғ: Ескендір, Қамбар батыр, Шора батыр.

Алтын Орда дәуірінен келе жатқан күй-аңыздар- «Сағыныш»- Қазтуған жырау. «Жошы ханның жортуы», «Ақсақ құлан», «Ел айырылған».

Қазақ хандығының құрылу кезінде қазақ тайпалары мекендеген жері:

Наймандар – Ұлытаудан Есілге дейін.

Қоныраттар(орта жүз): Түркістан мен Қаратау.

Арғындар: Ертістен Батысқа қарай, Орталық Қазақстан.

Керейлер: Жетісу, Тарбағатай, Ертіс, Зайсан, Обь, Тобыл.

Дулаттар: Іле, Шу, Талас өзендері, Оңт,Қазақстан.

Қаңлы: Қаратаудың бауыры, Сырдария, Жетісу.

Үйсіндер: Жетісу.

Жалайырлар: Қаратауда, Сырдария, Жетісу.

Есім хан- қазақ хандығының әскери күш қуатын арттыру мақсатында, сұлтандар мен төрелерге еркіндік берді.

Қазақ хандығының басқару жүйесі 7 сатыдан тұрды:

1. Ауыл – бірнеше отбасынан тұрды, басқарды – Ауылбасы.

2. Атааймақ – бірнеше ауылдан тұрды, басқарды – Ақсақал.

3. Ру – он-он бес аймақтан тұрды, басқарды – Рубасы.

4. Арыс – бірнеше рудан тұрды, басқарды – Би.

5. Ұлыс – бірнеше арыстан тұрды, басқарды – Сұлтан.

6. Жүз – бірнеше ұлыстан тұрды, басқарды – Хан.

7. Хандық – үш жүзден тұрды құралды. Басқарды – Қаған.

16-17 ғғ Экономикалық жағдайы:

«Қозыкөш» - көктем кезінде қозыларды 8-10 шақырымға көшіру.

«Қозы күзем» - қозылардың жүнді қырқыту мезгілі.

«Тоғыту» - маусым айының аяғында малды судан айдап өткізу.

Қазақтар суық бастауымен көшті – Күзеуге.

Қыстауға қараша айында көшті.

Сығанық – Қасым ханның тұсында ірі сауда орталығы болды. «Дешті Қыпшақ» жерінде.

Йасы – 14 ғ бастап Түркістан деп аталды. Онда Есім мен Жәнгір хан жерленген. Есім ханның тұсында астана болды. 17 ғ ІІ жартысы – Қазақ хандығының астанасы.

Сауран – Тәуекел ханның тұсында берік қамал, ірі сауда орталығы болды. Кәріс – құдықтар қазу.

Отырар – тарихи деректерде 8 ғ-дан белгілі. Ескі атауы – Тарбанд, Тұрар, Фараб, Тұрар-банд.

16-17 ғғ Қазақстан мәдениеті.

15-17 ғғ – Алтын Орда, Ақ Орда дәуірінде қыпшақ тілі ресми, әдеби тіл болды.

«Едіге», «Ерсайын» - Алшын руынан қазақтарға келді.

Талас ескерткіштері – Дулат, үйсіндер арқылы келді.

Наһжи-әл фарадис – Кердері тілінде.

16-17 ғғ – Ислам діні ресми дін болды.

16-17 ғғ жыраулар:

1. Жиембет жырау – Есім ханның тұсында ел басқарушысы, әскербасшы. Есім ханның жыраушысы.

2. Марғамқа жырау.

3. Доспанбет жырау – 1490-1523 жж Азов қаласында туған.

4. Ақтамберді – Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай жырларын арнаған.

5. Шалкиіз жырау.

6. Бұхар жырау.

16-17 ғғ Ертегілер:

1. Құламерген-Қарамерген.

2. Алтын сақа.

3. Ер төстік.

4. Аламан мен Жоламан.

5. Асан қайғы.

16-17 ғғ Эпостық жырлар:

1. Ер тарғын.

2. Ер қосай.

3. Ер сайын.

4. Қамбар.

5. Алпамыс.

6. Торехан.

7. Телағыс.

8. Құбағыл.

13-15 ғғ – Еуропа саяхатшылары:

1. Плано Карпини.

2. Рубрук.

3. Марко Поло.

4. Рузбихан.

5. Якуб.

Жыраулар:

Қорқыт ата – 6-8 ғғ.

Қазтуған – 15 ғ.

Нысан абыз – 18 ғ.

Тарихи шығармалар:

Қадырғали Жалайыри – «Жылнамалар жинағы», «Шежірелер жинағы», «Жамиғат ат-тауарих».

Өтеміс қажы – «Шынғыснама». 16 ғасырда жазылған.

Шах Махмуд Шорас – «Тарих».

Усман Кухистани – «Тарихи Абулхаир-хани».

1573 ж – Чебуков бастаған орыс елшілері. Көшімге қарсы одақ жасау үшін.

1594 ж – Тәуекел хан құл-Мұхамбетті жібереді.

1595 ж – Степанов бастаған елшілік келді.

1694 ж – Тәуке хан елші Аталықовты жібереді. Сауда қарым-қатынасты дамыту үшін.

Қазақтардың өзбек пен қалмақтардың жеріне жақындауы көршілес мемлекеттермен қарым-қатынасты күрделендірді.

Оғызнама: 8 ғ – ауызша айтылды.

11 ғ – қағазға түсірілді.

14-15 ғғ – қыпшақ тілінде жазылды.

6 ғ – парсы тілінде жазылды.

9 ғ – араб тілінде жазылды.

13ғ – Рашид Ад Дин жазды.

17 ғ – Әбілғазы жазды.

Қорқыт ата: 12 жырдан тұрады. Қызыорда облысы. 11 ғ – қағазға түсірілді.

Түрік сөзімен қатар – соғды жазуы қолданылды.

Түріктер асыл тастар мен маталарды әкелді – Орта Азия мен Таяу Шығыстан.

Қарахан хандығы:

Батыс: 1089 ж – Салжұқ сұлтаны Мәлік шах жаулап алады батыс хандығын. Самарқанды, Бұқараны алады. Қарахан мемлекетін өзінің вассалына айналдырады.

1141 ж – Қатуан шайқасы. Самарқан қаласына жақын Қарахан мен Салжұқ әскерлері Қарақытайдан женіледі.

1212 ж – Хорезм шахы Мұхаммед билікті өз қолына алады.

Шығыс: 1125 ж – жетісуға қарақытайлар келіп қоныстанады.

1212 ж – Шығысты найман ханы Күшілік құлатады.

Сәулет өнері: Бабаджа қатун – 10-11 ғасыр.

Айша бибі кесенесі 11-12 ғ терракота кенінен қолданылады.

Қарақытай хандығы:

1208 ж – Қарақытайлар Шығыста наймандардан женіледі.

1212 ж – Шығыста наймандар билікті қолға алады.

1210 ж – Хорезм шахы Қарақытайға қарсы шықты.

1212 ж – Хорезм шахы билікті өз қолына алады.

Ұлы жібек жолы:

Тараз қаласынан Византия шеберлерінің құмыралары табылады.

Қытайдың әдемі фарфор ыдыстары Талғар, Испиджаб, Отырар қалаларынан табылды.

Тараз-испиджаб-отырар-сырдария-сүткент-шашқа-жент-хорезм-үргеніш-еділ-кавказ-Алтын Орда.

Ақсүмбеле арқылы Орталық Қазақстан.

Баршынкент арқылы Оңт-Батыс Хорезм.

Жанакент(янгикент) арқылы – солт. Қазақстанға.

10-12 ғғ Қалалық мәдениет. Х-ХІІ ғғ - Сауда қалалық, отырықшылық мәдениеттің дамығанын білдіретін басты көрсеткіш.

Оңтүстік Қазақстан: егер бұрын 30 қала орны белгілі болса, кейінгі зерттеулер бойынша 37. Жазба деректері бойынша алғашқы кезде 6, соңғы кезде 33 қала болды.

Жетісудың оңтүстік –батысы – 36 қала.

Жетісудың солтүстік-шығысы: 70 қала.

Орталық, Шығыс Қазақстан: Ұлытауда Басқамыр, Аяққамыр. Кенгір өзенінің бойында Сарайлы, Торайлы.

30 гектардан астам – Испиджаб, Отырар, Сауран. 10-30 гектар Бурух, Хурлуг.

Ұсталық кәсіп: Талғар- темір, ұста дүкендерін қазғанда – соқа, балға, табылды. Алматы.

Зергерлік бұйымдар: Отырар, Тараз, Талғар. Қала аймағындағы зираттарда күміс білезік, алтын сақа, сақина, алқалар табылды.

Орта ғасырда қолөнерде дамыған кәсіптердің бірі- сүйек ұқсату.

1. Талғар – сүйектен жасалғаг түйреуіштер, шахмат тастар.

2. Құйрықтөбе – сүйектен жасалған қалақшалар.

3. Алматы қаласының оңт-батысынан түрік дәуірінің зиратынан мүйектен жасалған садақ таблылды.

Әл-Максиди айтуынша: Оңт. Қазақстанда және Жетісуда Х ғасырда мешіттер салынды.

Білімнің орталықтары: Сайрам, Отырар, Түркістан.

Жүсіп Баласағұни(1021-1075жж) – «Құтадғу Білік»- арабша, тәжікше кітаптар көп, ал бұл біздің тіліміздегі тұнғыш даналық жинағы. «Құтадғу білік» - түркі тілдес халықтардың тарихы, қоғамдық саяси өмірі, әдет ғұрпы, наным-сенімдері туралы мағлұматтар көптеп кездеседі. «Жасымда бейнет бер, қартайғанда дәулет бер». Ұлы хас хажип. Сулеймен Арслан ханға сыйлады.

А.Иүгнеки – «Ақиқат сыйы». Халықты инабатты болуға, адал өмір сүруге, арамдықтан аулақ болуға шақырады. «Андамай сөйлеген, ауырмай өледі».

Ахмет Йассауи (1103-1167жж) «Даналық кітабы» немесе «Диуани Хикмет» - адамды имандылыққа, адалдыққа, кішіпейілділік, даналыққа шақырады.

13 ғ – оңт Қазақстанда мұсылман дінінің кен түрде етек жая бастағанына байланысты Жүсіп-Зылиқа енбегі туды. Авторы – Әли ақын.

Ноғай ордасы. Нұр аддиннің тұсында – Алтын Ордадан бөлініп, жеке мемлекет болды.

15 ғ басында – Ноғай ордасы ыдырй бастады.