Материалды ынталандыру.

Date: 2015-10-07; view: 3164.

Сынып

Жылы

М.Шамсутдинова

Естай

22.ХХ ғасырдың басындағы «Гәкку» әнінің авторы

Үкілі Ыбырай

23.Абайдың аса дарынды шәкірті:

Ш.Құдайбердіұлы

24.ХХ ғасырдың басында музыка өнерін дамытуға үлес қосқан қазақтың әнші бұлбұлы

25.Ұлы ақын Абай Құнанбайұлының шығармалар жинағының баспадан шығуы

1916 жылғы ұлт азаттық қозғалыс

1907-1912 ж – Еуропалық аймақтан 2 млн 400 мың адам келді.

«Санкт-Петербургские ведомости» газетінде: «Егер мемлекет мүддесі қырғыздарды құрбан етуді талап ететін болса, бұағн қарсы шығу керегі жоқ».

Жалпыұлттық бірігу, ұлттық тәуелсіздік идеясы қазақ шаруалары мен жұмысшыларын, ұлттық буржуазияны, далалық дәстүрлі ақсүйектерін, ұлт зиялыларын орыс және шетел капиталына қарсы бірікті.

1916 ж – ұлт азаттық қозғалыстың идеясы – ұлттық тәуелсіздік, жалпыұлттық бірігу.

І дүниежүзілік соғыс жылдарында:

· соғыс салығы,

· арзан бағамен мал сатып алу,

· патша армиясы үшін кеиіз үй сатып алу,

· салық мөлшері өсті,

· мемлекеттік заемдар таратылды,

· баж салығын төлеу міндеттелді,

· соғысқа арналған жүктерді темір жол станцияға тасуға мәжбүр болды.

Түркістан мен Дала өлкесінен 500 000 астам жігіт алуды жоспарланды.

1916 ж – тамыз – Түркістан генерал-губернаторы Куропаткиннің бұйрығы шықты. Қара жұмыстан босатылды: болыстық және ауылдық басқармалар, полиция қызметкерлері, имамдар, несие қызметкерлері, дворяндар.

1916 ж – Қостанай уезінің Меңдіқара болысы батырақ шаруалары «кедейдің ауру балаларын соғысқа алуына» қарсы шықты.

Көтеріліске шыққан халық бірінші кезекте отарлауға дейінгі дәстүрлі мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірілді.

Хандар: Ырғыз бен Торғайда 9 хан сайланды.

Ақмола облысының Ерексай мен әйелді болысында 4 қазы мен хан сайланды.

Шерубай-Нұра болысында – Нұрлан Қияшев.

Қарашақ болысында – Оспан Шонов.

Верный уезінің Жайымтал болысында – Бекболат Әшекеев.

Торғай облысында – Әбділғафар Жанбосынов (Нияз бидің немересі).

Болыстық басқару жүйесі:

Елбегі – әкім.

Сот алқасы – жасақшы.

Қазына билеушісі – қазынашы.

Армия билеушісі – сардарбек.

Қазақ-демократтардың саяси қөзқарасы:

Көтеріліске қарсы болғандар Көтерілісті қатысты

(Либерал-демократиялық қауым): (Революциялық-демократияшыл қауымы):

Ә.Бөкейханов. А.Байтұрсынов. М. Дулатұлы. Т.Рұсқылов

«Соғыста қазақтар әскер қатарында болуға тиіс» С.Сейфуллин

деп хабарлады. «Парасатты, ымыраластық тәсілін» Майкөтөв

(компромис) ұсынды. Т.Бокин

«халықтың амандығын, этностық тұтастығын Ә.Жангелдин

бірінші орнында ұстады». Меңдешев

«Тыңданыздар, қан төкпеніздер, қарсыласпаныздар» Алманов

- ұранын ұстады.

Көтеріліске қатысты: көмір кеніштері, Ертіс кемешелігі, Омбы, Орынбор-Ташкент теміржолшылары, Мұнай кәсіпшіліктері.

1916 ж – қозғалыс Бүкіл Қазақстан, Орта Азияны, Кавказды, Сібірді қамтыды.

«Бұратаналар» - дүнген, ұйғыр, өзбек, қырғыз көтерілісті жақтады.

Көтерілістің орталығы: Жетісу (шілде-тамыз).

Түркістан генерал-губернаторы Куропаткин рулар мен тайпалар арасындағы алауыздықты тиімді пайдаланды.

Жетісу ген-губ. Фольбаум жергілікті казактардан жазалаушы отряд ұйымдастырды. Кулактарды қаруландырды.

Көтеріліс ошақтары:

· Қарқара – 1916 тамыз – 5000 көтерілісші басып алды.

· Тоқмақ- 10000 қазақ-қырғыз шаруалары.

· Шу мен Ыстықкөлдің аралығы.

· Жаркент уезіндегі көтерілісшілер: Таврия, Владислав, Мещеры, Краснояр, Новокиев қоныстарын басып алды.

· Ұзынағашқа жақын жерде Жайымтал облысында көтерілісшілер подполковник Базилевтің отрядымен шайқасты.

· Мерке мен Әулиеата көтерілісшілері Мойынқұмда табан тірескен шайқас жүргізді.

Көтеріліс басшылары:

· Б.Әшекеев- Верный уезі. Боралдайда дарға асып өлтірілді.

· Жәменке Мәмбетов – Қарқаралыда 12 басшымен азаптап өлтірілді.

· Ұзақ Саурықов –Қарқара.

· Аққос Қосанов – Мерке ауданы.

· Курев – Қарқара ошақтарын ұйымдастырушының бірі.

· С.Вербицкая – Кәсіпкердің қызы. Көтеріліске жанашырлық білдірді.

Түркістан өлкесінде:

347 адам атылды. 238 000 Қытайға қоныс аударды. 168 адам жер аударылды.

Қазақтар шөл далаға, Балқашқа қудаланды.

Торғай – көтеріліс орталығы. Көтеріліс басшылары:

· Әбдіғафар Жанбосынов.

· А.Иманов. Кейкі батыр – мерген.

· Кротов - шайқастардың бірінде қаза болады.

Торғай көтерілісіне қатысты:

Қостанай, Ырғыз, Ақтөбе, Байқоныр, Шоқпаркөл, Орынбор-Ташкент теміржолшылары.

Әскери кеңес болды – Торғайда.

Шайқас болған жерлер:

Торғай – қазан 15000 көтерілісші. Жазалаушы отрядты – Лаврентьев басқарды 9000 адам болды.

· Аққұм мен Батпаққара – партизандық күрес жүргізді.

· Доғалүрпек – ірі шайқас. (40 сарбазды жазалаушылар қоршап алды).

· Шошқалы қопа,

· Күйік қопа,

· Татыр.

Көтерілісшілер саны – 20 000 адам. 3000 жуық адам жазаланды.

4-нші мемлекеттік Думада Керенский: «Жазалаушыларды әшкерледі».

Ужгин – Қостанай социал-демократ. ұйымы публицист «қарабалықтағы оқиғалар туралы сөз» деген ұнпарақ шығарды.

1916 ж – Қазақ халықтың саны жарты миллионға кеміді.

Буржуазиялық-Демократиялық ақпан революциясы.

1917 ж ақпан- «ақпан революциядан» кейін монархия құлады.

Ә.Бөкейханов Минскіден майдан щебінен: «Туысқандық, теңдік бостандық күні туды» деп хабарлады.

Қос өкімет құрылды.

Уақытша үкімет Кеңестер

Реформашыл жолмен капитализмді дамытуға 1917 ж наурыз-сәуір.

бет алды. Монархиядан ауыр мұра қалды. 8 сағаттық жұмыс күнін енгізу,

Империялық ұлт саясатың қайта қарауға қадам помещиктердің жерін тәркілеу

жасады: Ұлттық келісім орнату; қара жұмысқа туралы уәделер.

алынғандар елге оралуы;

1917 ж 20 наурыз – Ресей азаматтарының белгілі

бір дін ұстауына, ұлттық шектеугетйым салынды.

1917 жылғы ақпан революциясы патша өкіметтің геноцид(халықты қырып-жою) саясатын тежеді.

Ұлт-аймақтардың өзін-өзі билеу құқығын беруге тартылды. Отаршылдық басқару органдарын жоймады.

1917 ж саяси қозғалыстар, ұйымдар.

1917 ж – Верныйда «қара жұмысшылар одағы».

1917 ж – Сергиопольде «солдаттардың орыс мұсылман ұйымы» 800 майдангер солдат.

1917 ж – Петропавл – «жас арбакештер» ұйымы.

1917 ж – Әулиеата мен Меркеде «қазақ жастарынын революцияшыл одағы» Т.Рұсқылов

1917 ж – Ақмола «жас қазақ». С.Сейфуллин.

1917 ж- сәуір – Татарстан, Башқұртстан, Түркістан, Кавказ мұсылмандарының сьездері болды.

1917 ж- мамыр – бүкілресейлік мұсылмандар сьезі болды.

Соғысқа қөзқарас соғысты Сьезд, Ресейдің мемлекеттік Мұсылман әйелдерінің

аннекциясыз, контрибуциясыз құрылысы формасы ұлттық саяси құқықтары.

аяқтау. аймақтық федерациялық негіздегі 250 молда қатысты.

демократиялық республика деп тапты.

1917 ж – қыркүйек – тұнғыш мұсылман партиясы – Түркістан Федералистер партиясы құрылды.

1917 ж – көктем – эссерлер ұйымыдары пайда болды. «жер оны өндейтіндерге берілсін». Кеңестер, Черняев кенесінен басқасы, эссерлердің қолында болды.

1917 ж- Семейде «Свободная речь» газеті шығып тұрды. Кадет партиясы. Кадеттер бөлінбес біртұтас Ресейді конституциялық монархияны жақтады. (қоныстандыру саясатын жақтады). Ә.Бөкейханов мұндай бағдармамен келіспегендіктен, кадеттер партиясынан шықты.

«Алаш» партиясы.

1905 ж – саяси қозғалыс.

Ә.Бөкейханов –жетекшісі.

А.Байтұрсынов,

М.Дулатұлы,

Ерменов,

Халел және Жаһанша Досмұғамбетовтар.

Ж.Ақбаев,

М.Шоқай,

М.Тынышпаев.

Алаштың облыстық сьездері (1917 ж):

Жетісу – сәуір. Семей - көктем

· Облысқа сырттан әкеліп, қоныстандыруға Жалпықазақ сьезіне

жол бермеу. Қазақстанның болашақ

· Қазақтардың орыстармен өзара қарым автономиясын құруды

қатынастарын реттеу мәселесі. ұсынды.

· Босқындарды Қытайдан қайттару мәселесі.

1917 ж -21-26 шілде – Орынборда І жалпықазақ сьезі. Сьезде қаралған мәселелер:

1. Мемлекеттік басқару формасы.«Ресейде демократияшыл, федерациялық, парламенттік, республика құру».

2. Қытайдағы 83000 қазақ босқындарын елге қайтару.

3. Қазақ автономиясын құру.

4. Жер мәселесі.

5. Халықтық милиция құру.

6. Земство

7. Халыққа білім беру.

8. Сот

9. Рухани-діни мәселелер.

Қазақстанда көппартиялық жүйе қалыптасты(Ресейдегі сияқты).

Алашорда үкіметінің құрылуы.

1917 ж – желтоқсан – Орынборда жалпықазақ сьезі болды. Алаш үкіметі құрылды. Сьезді М.Шоқай ашты. Түркістан автономиясының басшысы.

Алашорда бағдарламасы 10 бөлімнен тұрды. «Қазақ» газетінде басылды.

Үкімет мүшесі 25 адамнан болды, 10 орны орыс ұлтына берілді.

Үкіметтің уақытша орталығы – Семей.

1917ж қараша – 1918 ж қаңтар – өткен сайлауда Қазақ енбекшілерінің көбісі алаш партиясының бағдарламасын қолдады. Семейде 85℅, Орал мен Торғайда 75℅, Жетісу 57℅.

Большевиктік партияға оппозиция болды.

Кеңес үкіметіне қарсы бірікті: Атаман Дутов басқарған казактардың офицерлер корпусы, Ә.Бөкейханов бастаған алашорда үкіметі, эссерлер мен меңшевиктер.

Ақгвардиялық Сібір үкіметін Ресми түрде таныған Алашорда үкіметі, Атаман Дутовпен бірігіп Кеңес үкіметіне қарсы шықты.

Азамат соғысының барысында Кеңес Үкіметі Алашордамен келіссөз жүргізді. 1.Кеңестер алаш қатарындағы буржуазиялық мамандарды өздеріне тартқысы келді.

2. Контреволюция мен интервенция тарапынан қатыгездік пен зорлықтын күшейтілуі Алаш зиялыларының өздерін Кеңес Үкіметінің қатарына әкеліп қосты.

А.Байтұрсынов- ұлттық келісім тактикасына қол жеткізу үшін зор енбек сінірді. «Төңкеріс және қазақтар» деген мақаласында «Ресей халықтары құқықтарының декларациясын жариялау, қазақтардың ұлт мәселесіне мұқият қарауының басталуы деп санады».

1919 ж – 4 сәуір – БОАК шешімі бойынша Алашордаға кешірім жасады. Амнистия жарияланды.

1920 – 9 наурыз – Алашорда үкіметі жойылды.

1988 ж – ақталды.

1917 ж – Қазан төнкерісі кезінде.

Мұсылман үкіметінің құрылуы:

1917 ж – 22 қараша – ферғана хандығының бұрынғы астанасы Қоқан қаласында Бүкілтүркістандік төтенше 4 сьезі ашылды. Сьезді М.Шоқай ашты. Сьезд «Түркістан Ресей Федерациясының құрамындағы аумақтық орналасуы жағынан автономиялық Республика» деп жарияланды. Түркістанды мекендейтін аз ұлттардың құқықтары барынша сақталды. Түркістан үкіметі уақытша кеңестің құрылғанын жариялады. Министр-төраға және ішкі істер министрі Тынышпаев сайланды. Кейін оны Шоқай ауыстырды. Мемлекеттің құрылымы – Түркістан автономиясы. Туркестан муһтарият.

1918 ж ақпан – Ташкент кеңесі мұсылман ұкіметін құлатты.

1917 ж – 15-22 қараша – Ташкентте өткен өлкелік сьезі, Түркістан өлкесінде жаңа үкімет – «Түркістан халық комиссарлар кенесі» орнағанын атап өтті. 14 адам. Бірде-бір мұсылман болған жоқ.

1918 ж сәуір – Ташкентте Түркістан өлкесі кеңестерінің төтенше 5 сьезі өтті. Сьезд РКФСР-дің ажырағынсыз бөлігі ретінде Түркістан автономиялы кенестік социалистік республикасын жариялады. Сырдария мен Жетісу облыстары енді.

Кеңес үкіметінің орнауы. 1917 қазан – 1918 наурыз.

Сырдария облысы: 1917 ж -30 қазан – Перовскіде орнады. 1917 қараша – Әулиеата. Черняев қаласында.

Торғай облысы: 1917 желтоқсан – Балтық теңізшідері азық отрядының қолдауымен Қостанайдың жұмысшылары мен солдаттары өкімет билігін өз қолына алды. 1918 қантар – Қостанай кенестер сьезі бүкіл уезде кенес үкіметін орнату туралы шешім қабылдады. 1918 қантар – Ырғыз бен Торғайда Кенес үкіменті орнады.

Ақмола облысы: Ертіс бойындағы Атбасарға, Қызылжарға, Көкшетауға – Батыс сібірдің Уақытша революциялық комитеті ықпал жасады. Батыс Сібір кеңестерінің 3 сьезі барлық жерде билік кенестерінің қолына көшкені туралы хабарлады.

1918 қантар – Павлодарда Кенес үкіметі орнады.

1918 ақпан - Семейде Кенес үкіметі орнады.

1918 қантар - Кенес үкіметі қиын жағдайда Оралда орнады. Оралда Кеңес үкіметі азамат соғыс жылдарында орнады.

1918 ж 28-29 наурызда – Оралда контреволюциялық төнкеріс болды.

1917 желтоқсан – Кеңес үкіметі Бөкей ордасында орнады.

1918 ж 2-3 наурызда – Кеңес үкіметі Жетісуда орнады.

Большевиктердің алғашқы шаралары:

Бұрынғы буржазиялық помещиктік мемлекеттік аппаратты қирату.

Жаңа үкімет органдарын құру.

Уақытша үкіметтің жергілікті органдары, қоныстандыру басқармалары, болыстық земство басқармалары, болыстық және ауылдық старшындар институты, билер соты таратылды.

Бүкілресейлік төтенше кқмиссиясы (БТК): қызыл террор ұйымдастырды. Революцияның түпкі мақсаты бұрмаланды.

Кенес үкіметі Алашордаға қарсы күресті «қазақ» газетін жабудан бастады.

1918м наурыз—сәуір – Орынборда кенестердің торғай облыстық І сьезі болды. Қызыл Армия құру туралы шешім қабылдады. Торғай облыстық кенестердің сьезінің қаулысымен алашорданың Орынборда шығарылып тұрған «қазақ» газеті жабылды.

1918 наурыз – Ақмола уездік сьезі(Сейфулин мен Асылбеков)- Алаорда автономиясын теріске шығарар қарар қабылдады.

Ұлт мәселесінің қойылуы

Розыбакиев – орыс, қазақ, ұйғыр қарым-қатынастарын реттеуші.

1918 ж көктем – ірі кәсіпорындар мемлекеттік меншігіне айналды.

Кәсіпорындарда 8 сағаттық жұмыс күнін енгізілді. Шахтылар мен Кеніштерде 6 сағаттық жұмыс күні.

Кедейлерге капиталистер мен патша шенеуніктердің қарамағындағы 3,5 млн десятина жер қайтарып алынды.

1918 қантар-наурыз – Петроградқа 6 млн пұт астық жіберілді.

Түркістан Республикасының ашыққан халқына 200 вагон астық жіберілді.

1918 ж- азық халық комиссариатының есептеп бөлу органы кооперация түрінде болды.

1918 көктем – Семей, Ақмола облыстарында көтерме бөлшек сауда жойылып, оның міндеттері азық комитеттеріне берілді.

Жаңа дүние орнатудың әмбебап әдісі ретінде «қанаушыларды экспроприациялау» психологиясы, зорлық саясаты жеңіп шықты.

Азамат соғысы.(1918-1920 жж).

Ақ легионерлер 1918 мамырдың соныңда Петропавлды алды.

1918 маусым- Көкшетау, Ақмола, Омбы, Павлодар, Қостанай, Семейді алды.

1918 маусым- Дутов армиясы Орынборды алды.

Азамат соғысы Чехословак корпусы бүлігінен басталды. Антанта айдап салды.

Каспий мен Иран жеріне Ағылшын әскерлері енеді.

1918 наурыз – Оралда ақ казактар тұрды. Оларға қарсы ерекше армия құрылады. Екі рет қаланы азат ету әрекеті жасалады, бірақ сәті түспеді.

1918 қараша – «Сібір армиясының» 2-нші дала корпусы Ташкентті басып алу мақсатымен Жетісу майданына атаман Анненковтың дивизиясы жіберілді.

Кеңестер Түркістан мен Қазақстанда мұсылман бөлімдері деп аталатын цскери бөлімдер құрды. (Еріктік қағидасын жүргізді).

1920 ж – Түркістанда байырғы халықты әскерге тұнғыш рет күштеп жинау көрініс берді.

1920 ж сонында – Қазақ әскери комиссариаты: Бөкей ордасында, Орал, Торғай облыстарында. 37 әскери бөлімшелер құрылды.

Әскери бөлім жетекшілері: Ә.Жангелдин – Дала өлкесінің төтенше комиссары. А.Иманов – торғай уезінің әскери комиссары. Б.Қаратаев – қазақ атты әскер бригадасының саяси бөлімінің менгерушісі.

Бөлімшелердің командирлері мен комиссарлары: Оразбаева, Розыбакиев, Асылбеков, Масанчи, Исаев, Арғыншиев, Алиев, Алманов, Жәнікешов.

1919 қантар – Қызыл армия Орынбор мен Оралды алды. Орынбор – Ташкент темір жолы қалпына келтірілді.

Партизандық қозғалыс.

Солтүстік Жетісуда Кеңес үкіметін орнатуда Черкасск қорғанысы үлкен рөл атқарды. Черкасск – 1918 маусым -1919 қазан.

1919 сәуір – Колчак тылында шаруалар көтеріліс жасап Қостанайды шабуылмен алды. Жақсы қаруланған Колчак Қостанайды қайтып басып алды.

Кеңарал болысында астыртын жұмыс жүргізген - Ө.Ыбыраев.

Ой болысында – Кеәкімжан Саркин.

Летунов – Қостанай уезінде астыртын жұмыс жүргізген, Мәскеуде Қазан қарулы көтерілісіне қатысушы.

Мульяр – Қара теңіз әскерінің бұрынғы матросы.

Миронов – Қысқы сарайға шабуылмен алуға қатысты.

Иноземцев – Торғай депутаттар кеңесінің мүшесі.

Эльбе – Қостанай төтенше комиссиясының төрағасы. Қостанайда астыртын жұмысын ұйымдастырушы.

Жиляев – әскерден қайтқан, Қостанайда астыртын жұмысын ұйымдастырушы.

Қазақстандағы Колчак әскерлерін талқандау Шығыс майданға жүктелді:

Солтүстік тобы.

Оңтүстік тобы- Фрунзе басқарды. 1919 маусым – Уфаны азат етті. 1919 шілде- Оралды қоршауға алған ақ гвардияшыларды талқандау, 25-нші Чапаев дивизиясына және қазақ атты әскер бригадасына жүктелді.

1919 жаз – Шығыс майданның әскерлері Колчак қолын Оралдан Қуып тастады.Түркістан майданының 1-армиясы Орынбор контреволюцияның негізгі күші – Колчак әскерлерінің Оңтүстік армиясына қарсы Ақтөбе бағытында шабуылға шықты.

1919 қыркүйек – Орынбор-Ташкент темір жолының Мұғалжар станциясында Түркістан майданының 1 армиясы Ақтөбе майданының бөлімдерімен қосылады. Ақтөбе майданы жойылды. Орынбор-Ташкент темір жолы қалпына келтірілді.

1919 соны – Орал облысы ақ казактардан толық азат етіледі.

1920 ж 5 қантар – Түркістан майданының әскерлері Атырауды алды, Орал майданы жойылды.

1919 күзі – Шығыс майданының 5 армиясы (қолбасшысы Тухачевский) Солтүстік, содан соң Шығыс Қазақстанды азат етеді.

1919 ж – Семейде Колчак үкіметі құлады. Билік әскери революциялық комитетке берілді.

1920 наурыз – Жетісу майданы жойылды. Семей облысында.

Соғыс жылдарындағы экономикалық саясат.

Әскери комунизм саясатының мәні- аса қажетті тауарларды бөлу, азақ-түлік салғырты, басшылықты орталықтандыру, Өнеркәсіпті жаппай нацианализациялау, енбек армиясын құру.

1919 қантар – Азық-түлік сағырты енгізілді. Экономиканы игеру, күштеу әдістерімен(реквизицияалау), наряд арқылы жүзеге асырылды. Ұсақ өндірушілер- майдангерлік артельге бірікті. Еңбек салығы енгізілді. Жүк тасу жұмыстарына, отын дайындау, жол салу, егістікті суландыру.

1920-1921 жж- Енбек армиясының қатарында 6 мыңға жуық адам болды. Жергілікті бюджеттер жойылды.

Көмір өндіру 5 есе, мұнай өндіру 4 есе, мыс өндіру мүлдем жойылды, қысқартты 1913 жылмен салыстырғанды.

1921 ж – Николаев пен Токарев бастаған 25 адамнан тұратын отряд, Петропавл қаласында Кеңес үкіметіне қарсы шықты. «азық-түлік салғыртына наразылық».

1921 – Сапожников Оралда көтеріліс бастады. 10000 адам.

Азамат соғыс жылдарында 8 млн адам қайтыс болды. Қарапайым халық ақтар мен қызылдардан зардап шекті. Ерекше қатыгездікпен көзге түсті – Дутов, Анненков.

1927 ж – Семейде Анненковқа қарсы сот процессі болды. 1918 жылы атаман Өскеменде моңғол кемесінде Өскемен уездік кеңесінің тұңғыш төрағасы Яков Ушановты зарлап өлтіргені туралы. Анненков әсіресе солтүстік Жетісуда ерекше қатыгездік көрсетті. Лепсі уезінің Петровский, Пятигорское және Подгорное қоныстарын өртеп жіберді.

§7. Қазақтың ұлттық мемлекетінің қайта қалпына келтірілуі.

Азамат соғысы шет аймақтар халықтарынынң ұлт мемлекеттігі идеяларымен санаспауға болмайтынын большевиктерге тағы да көрсетті.

Қазақ халқының ұлт мәселесін қолдаған – Ленин.

1919 ж 10 шілде – Революциялық комитет туралы декретке қол қойды, қырғыз өлкесін басқару жөнінде. Қолында әскери-азаматтық билік болды. Декретте оның мақсаттары мен міндеттері айтылды:

1. Контреволюцияға мен интервенцияға қарсы күрес.

2. Өлкеде мемлекеттік, шаруашылық және мәдени құрылыс үшін жағдай жасау.

Ревкомның құрамында: Астрахань, Орал, Торғай, Ақмола, Семей.

Ревком мүшелері: Пестковский (поляк), Байтұрсынов, Жангельдин, Мендешев, Қаратаев, Сейфуллин, Радус-Зенькович, Әйтиев, Әлібеков, Ғаппасов, Седельников, Лукашев.

Ревкомның газеты: «Ұшқын».

1920 – 20 тамыз – РКФСР құрамында қырғыз автономиялы кеңестік социалистік республикасын құру туралы декрет шықты.

1920 – 4 қазан – Орынборда Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік республика құрылды. Құрылтай сьезі болды. Сьезд өкімет органдарын сайлады.

Орталық Атқару Комитеті – Меңдещев. Халық Комиссарлар Кеңесі – Радус-Зенькович.

Қазақ жерінің Қазақ АКСР-нің құрамына бірігуі. Арнайы комиссия құрылды:

1. Отаршылдық психологиялық санасын менгергендер Қазақстанға Ақмола, Семей, Орал облыстарын қосылуына қарсы шықты.

2. Республика қарамағына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Баянауыл уезін, Алтай өлкесін қосып араластырып жіберу арқылы, ұлттық республиканын болашағын бұлынғыралндыруды көздеді.

Қостанай уезін Қазақстан аумақтарына қосу қажет екенін жан-жақты дәлелденген А.Байтұрсынов пен М.Сералин. Пікірталастар барысында өз халқының тарихын тамаша білетін Ә.Бөкейханов, Ермеков, Байтұрсынов, Сералин Ресми деректерге сүйене отырып жер қазақтікі екендігін дәледейтін айғақтарын алға тартты.

1921 ж – Ақмола мен Семей Қырғыз Автономиясына қосылды. Батыс Сібір ревкомнан алынды.

Ертіс пен Жайықтың бойындағы казактар пайдаланып келген он шақырымдық жер қазақтарға қайтарылды.

1924 ж – Орта Азияны ұлттық мемлекеттік жағынан межелеу барысында Кеңестік шығыста ұлт республикалары құрылып, қазақ жерінің біртұтас қазақ республикасы болып қалыптасу аяқталды.

1924 ж қосылды. Сырдария: Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Мырзашөл, Самарқан, Жизақ.

Жетісу: Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал, Пішкек.

Республика аумағының 1/3-ке дейін кеңейіп, жері 2,7 мың млн шаршы болды.

Халқы – 1 млн 468 мың адамға көбейіп, жалпы саны – 5 млн 230 мың болды.

1926 ж санақ бойынша – Қазақтардың саны – 61, 3 ℅

1920-1924 жж – Орынбор астана болды.

1924-1929 жж – Қызылорда астана болды.

1929 ж – Алмата астана болды.

1925 ж – Кеңестердің Бүкілқазақстандық 5 сьезінен кейін «қырғыз-қазақ» деп атала бастады.

§8. Жаңа өмірдің қиындықтары.

1925 ақпан – Қырғыз облыстық партия ұйымы Өлкелік партия ұйымы боп өзгертілді.

1921 ж – Орынборда Қазақстан комсомолының І сьезі болды. Жетекшісі – Ғани Мұратбаев (1902-1924жж өмір сүрді).

Қанаушы элементтер деп қарастырылған байлар, имамдар, мұсылмандардың діни басқармалар мүшелері сайлаудан қатысуға шектелді.

Тыйым салу туралы декрет:

1. Қалың мал алуды жойды.

2. Көп әйел алушылыққа тыйым салу.

3. Әмеңгерлікке қарсы.

Әйелдер қозғалысы: А.Оразбаева, Н.Құлжанова(журналист), Ш.Иманбаева. Есова.

Қызыл отаулар – ағарту ісін ұйымдастырды.

Ашаршылыққа қарсы күрес:

1921 ж – Қуаншылық болды. Малдың 80℅ қырылды.

1921 ж – қараша – 1 млн 508 мың адам аштыққа ұшырады.

1922 ж – наурыз – 2 млн 303 мың 200 адам адам аштыққа ұшырады. Мамыр – маусым айларында бұл сан кеми бастады.

1922 ж – Батыс Қазақстанда ашығушылар саны 82℅. !!!

1921 ж – Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің дикретімен Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Қостанай губерниялары аштық жайлаған аудандарға жатқызылды. Аштыққа індет қосылды.

Ақмола мен Семей астықты Мәскеуге, Петроградқа, Самараға, Қазанға, Саратовқа жіберді.

Еділ бойынан ашыққан халық – Батыс Қазақстанға, Түркістанға келді. Олардың үздіксіз ағып келуі жағдайды қиындатты.

1921 ж 14 маусым- «Нақты ет салығы» туралы декрет бойынша, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруалары ет салығынан босатылды.

Еңбек және қорғаныс кенестері комитеттерінің шешімімен қазақ АКСР-іне ауыл шаруашылық машиналары мен құралдарын сатып алу үшін несие бөлінді. 1922 ж 4 тамыз- 25 млн сом.

Кеңес үкіметі егін шықпау салдарынан зардап шеккен шаруалардың мал сатып алу үшін аз да болса, қаражат бөлді.

Қайыршылық пен аштық Кеңес үкіметі органдарынан өлкенін 2 млн астам халқына көмек көрсету жөнінде төтенше шаралар қабылдады.

БОАК декретімен республиканың егін шықпаған аудандарының халықтары азық салығынан босатылды.

1922 ж – егіс көлемінің 60℅-ға жуығы, Кеңес үкіметі берген дәні себілді.

Кеңестік-Түркістандық туысқандық көмек көрсетті, 20 мың ашыққан адамды қабылдады.

1921-1922 жж- аштық демографияға қатты әсерін тигізді.

Кеңес үкіметі ашыққан халқына көмек көрсету кеш бастады.

1922 ж- Орынбор, Ақтөбе, Орал, Торғай губернияларының халқының саны 1/3 – ке азайып кетті.

Ресей мен Украинадан келген 700 000 астам адам Республикадан тыс басқа жерге көшіп кетті.

Жер-су реформасы.

1921 сәуірде – Сібір және Орал казак әскерлеріне берген жерді, қазақ енбекшілеріне қайтару туралы декрет шықты. Осы декрет бойынша қазақ шаруалары Ертіс жағалауындағы жерлерді қайтарып алды.

1921 ж – Жетісуда жер-су реформасы жүргізілді. Қазақ, қырғыз, ұйығыр еңбекшілеріне 1916 жылы тартып алынған жерлер қайтарылды.

Жетісу мен Оңт.Қазақстанда 1 млн десятина жер қоры құрылды.

1921 ж –«қосшы одағы» құрылды. Ауылдарды Кеңес үкіметінің нығаюымен қазақ еңбекшілерін мемлекеттік және шаруашылық құрылысқа тартуда маңызды роль атқарды. Қосшы одағы кедейлерге артельдер құруға, жер беруге қамқорлық жасады.

1930 ж – «Қосшы одағы» - «Кедей» боп атала бастады.

1921 ж – ЖЭС. РК(б)П –ның Х сьезі азық-түлік салғыртын – азық-түлік салығына ауыстырды.

Белгілері: 1.Жерді жалға беруге және алуға.

2. Жалдама енбекті қолдануға рұқсат етті.

3. Ауылшаруашылық несие қоғамы- ауылшаруашылығын қалпына келтіруде- ауылшаруашылығынаң несие қоғамы құрылды.

4. Түтіну кооперациясын дамытты.

5. Әскери коммунизм тұсында енгізілген еңбек міндеткерлігі жойылды.

6. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға берілді.

7. Машиналарды жалға берудің алғашқы пункттері пайда болды.

8. Базалар ашылды.

9. Темір жол және автомобиль тасымалының өндіруші өнеркәсіптің орындары шаруашылық есепке көшірілді.

Малы 6-ға жетпейтін қожалықтар салықтан босатылды.

1921 ж- Көлік салығы мен ақшалай түтін салығының орнына бірыңғай заттай салық белгіленді.

1924 ж 1 қантар –тек ақшалай салық енгізілді. Салықтың ауыртпалығы кулактар мен байларға түсті. Салықтан жиналған қаражат қорғаныс ісіне, халық ағарту ісін дамытуға, ауыл шаруашылығына қолдау көрсету, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды.

Ұсақ кәсіпорындар дамыды: диірмендер, наубайханалар, асханалар, май шайқайтын, мал соятын орындары, кірпіш заводтары сатып алуға «Қосшы» одағы көмектесті.

1924-1925 ж- республикаға тракторлар цкеліне бастады. Оларды кооперативтер мен коммуналар сатып алды.

1928 ж – Егіс көлемі 4,4 млн гектар. Қазақ АКСР-нде 1913 жылғы денгеймен салыстырғанда.

1924 ж – 24,8 млн мал басы. Мал шаруашылығы жоғары қарқынмиен дамыды.

1928 ж – 41 млн мал болды.

Өнеркәсіп

Өнеркәсіпте де оң өзгерістер болды. Жалпы одақтық трестер республиканың бюджетіне өз табысының едәуір бөлігін аударып отырды. Елдің қорғаныс қуатын арттыруға қажет болатын өнеркәсіпке шамадан тыс одақтық трестердің, кейін халық комиссариаты және ведомстволардың монополиялық өктемдігі қалыптасты.

Түсті металлдың басты ауданы(ЖЭС жылдары) – Кенді Алтай.

1. 1920 ж – қоғасынның 40 ℅ берген – Риддер.

2. Доссор – мұный кәсіпшілігі, мақта кәсіпорындары жұмыс істеді. Осы кәсіпорындарды Атыраумен байланыстыратын жол салынды.

3. 1920 ж – Шымкентте Сантонин (дәрмене заводы) салынды.

4. 1927 ж – Қарсақпай өзінің мысын берді.

Жәрменкелер:

1. Қоянды мен Баянауылда (Семей губерниясы)

2. Атбасар (Ақмола облысы)

3. Ойыл мен Темір (Ақтөбе)

4. Бөкей Ордасында

1927 ж – Республикада: 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 өлкелік жәрменке жұмыс істеп отырды.

§9. Индустрияландыру.

1928-1932 жж – І бесжылдық. Өнеркәсіп өндірісі соғысқа дейінгі денгейінен 61℅-ға дейін жетті. Байланыс және тасымал құралдары нашар дамыды. Ауыл шаруашылығы басым болды.

Индустрияландыру үрдісі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшілік басқару жүйесі әдісінің енгізілуімен байланысты еді.

Индустряиландыру Қазақстанда табиғи байлықтарын зерттеуден басталды.

1. Курнаков – Орт.Қазақстанды зерттеді. ҚР-сы туралы «Кеңес одағының тұтас металлогенді аймағы» деп тұжырым жасады.

2. Губкин – Орал-Ембі мұнай аудандарын зерттеді.

3. Сәтпаев – Жезқазғанды зерттеді.

КСРО ғылым академиясының 1920 соңы – 1930 басы көрнекті ғалымдардың қатысуымен кещенді экспедициялар ұйымдастырылды.

«Кіші қазан» төнкерісі – Голощекин, Сталин оны тікелей қолдады. Оппозиция топтарына ұлтшыл деген кінә тағылды. Олар Садуақасов, Мынбаев.

1925-1933 жж- Голощекин Қазақстанды басқарды. Капиталистік емес даму жолындағы, социализмның теоретигі болды.

1927 ж – Түркістан-Сібір темір жол магистралі салынды. Орта Азияны Сібір аудандарымен байланыстырды. Шығыс аудандардың экономикасын көтерді. Жолды салуда 100 000 адам еңбек етті. Орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрттар еңбек етті. 10 000 қазақ жұмысшылары – теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісінің шебері мамандықтарын игерді.

Д.Омаров – қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржолының бастығына көтерілді.

Қазыбеков – Қазақ көлік тресінің бастығына дейін көтерілді.

Жұмысшы Тимофеев – «жұмыстың ауырлығы» туралы жазды.

Жоспарланған 5 жылдың орнына 3 жылда салынды.

1930ж 28 сәуір – Солтүстік пен Оңтүстік Айнабұлақ станциясында түйісті.

1931 қантар – тұрақты пайдалануға берілді.

Соғысқа дейінгі бесжылдықтарда Қазақстанда жұмыс істеп отырған ірі өнеркәсіптер:

· Түрксіб темір жолы.

· Қарағанды шахталары.

· Ембі-Мұнай кәсіпшіліктері.

· Шымкент қорғасын заводы.

· Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаты.

· Кенді Алтай.

· Ащысайдағы полиметалл кенді орындары.

· Ақтөбе комбинаты.

Орал – мыс, Сібір – мыс, Қазақстан – қорғасын.

Балқаштың, Қарсақпайдың, Жезқазғанның түсті металлургия кәсіпорындарымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.

Ембіде мұнай өндірілсе, мұнайды өндейтін кәсіпорын Орскіде салынды. Балқаштың мысы, Шымкенттің қорғасыны, Алтайдың сирек кездесетін металдары - Қазақстаннан тыс жерге әкетілді.

Темір жолмен табиғи байлықтарды тасу 1913 жылғы денгеймен 21,3℅ есе асып түсті.

1939 ж – қалаларда 375 000 қазақ түрді. 1926 жылмен салыстырғанда 5 есе өсті.

Соғыс қарсанында қалада тұратын халықтың үлесі 16℅. Қалаларда Мәскеуден, Ленинградтан, Киев, Харьковтен, Сверловск, Ресей мен Украинадан, Әзірбайжаннан келген техник-инженерлер тұрды. Энергетика базасы, құрылыс материалдар өнеркәсібі едәуір артта қалды.

§10,11 Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру.

ЖЭС жылдарында Республикада жақсы істер атқарылды. Кооперативтік қозғалыс дамыды, қазақ даласына тұтыну қоғамдары, сауда орындары құрылды.

Қазақ шаруалары: (коммунада, артель, жер өндейтін серіктестер), ұжымдық шаруашылықтарда бірікті. J

Голощекин «ауылдарлы кенестендіру» ұранымен, Қазақстанда жаңа революцияны жүргізу идеясын жасады.

Қарсы шыққандар: Садуақасов, Мынбаев, Сейфуллин, Қожанов. «Ұлтшыл» деген кінә тағылды.

Шабындық және Егістік жерлерді қайта бөлу ауылдағы жағдайды бұрынғыдан да ушықтыра түсті.

Сталиннің нұсқауымен астық дайындау барысында төтенше шаралар қолдануға рұқсат етті. Голощекин ауылдарға 4800 уәкілін жіберді.

1928 ж- 31000 шаруа жазаланды. 277 атылды. ЖЭС жылдары орныққан азаматтық татулық бұзылды.

1928 ж 27 тамыз - «Аса ірі бай шаруашылықтарды мен жартылай феодалдарды» тәркілеу және жер аудару туралы декрет шықты. Ең ірі 657 феодал мен байлар жер аударылды. 145 000 ірі қара мал тартып алынды.

1927 ж – Компартияның 15 сьезінде, ауыл шаруашылығының ұжымдастыру бағытын жариялады. Өркениетті кооператорлар қоғамын «құру идеясы» КСРО-дағы социализм құрылысының құрамдас бөлігіне айналды. Ауылда кооперативтік қозғалыс даму барысында – еріктілік, дербестік, материалдық мүдделік, ынта, шаруаларды кооперативтендірудың жоғарғы формаларға кезеңмен өту – ұстанымдары жарияланды.

1932 ж көктем- Ұжымдастыру аяқтау белгіленді.

1929 ж – ІІ жартысынан бастап – Ұжымшар құрылысы жедел дамыды.

1929 ж – МТС-тер құрылды.

1929 ж – Республикада 56498 шаруа жауапқа тартылды. 34000 сотталды.

1929 ж – салғырт енгізілді.

1931-1932 жж – Шұбартау ауданында малдың 80℅-ы мемлекетке өткізілді.

Балқаш ауданында 173000 мал болды, 297000 малды тапсыруға тиіс болды.

Торғай – 1 млн малдан – 98000 мыны ғана қалды «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын».

Ұжымдастыруды жүргізу үшін жергіліуті белсенділерге қосымша 8000 жұмысшы келді. 1204 адам Мәскеуден, Ленинградтан, Иванов-Вознесецкийден, Харьковтен келді.

1932 ж ақпан – Шу ауданының 150 шақырым жерден шаруашылықтар жиналып, 400 киіз үй қала үлгісіндегі поселка боп тігілді.

Абыралы ауданы 70℅, Жымпиты 60℅, Жәнібек ауданында 95℅ шаруашылық ұжымдастырылды.

1928 ж – Қазақстанда барлық шаруашылықтын 21℅, 1931 жылы 65℅ ұжымдастырылды.

Асыра сілтеушіліктердің зардаптары.

Кулак қожалықтарының жалпы шаруашылықтардан 3-5℅ аспауы тиіс болды. Темір шатырлы үй, екі аты бар адам – кулак боп саналды.

1929 -1933 ж- Қазақстан жерінде Біріккен Мемлекеттік Саяси Басқарма (БМСБ) уәкілетті өкілдігінің үштігі толық емес деректері бойынша 9805 іс қаралды. Үштік: Голощекин, Құрамысов, Рошаль.

1933 – БМСБ уәкілеттері 21 мыннан астам адамды қамауға алды.

1930-1932 ж- Аштық етек алды. Аштықтан халықтың 40℅ қырылды. 1 млн астам қазақ республикадан тыс жерге көшіп кетті.

1969 ж – 40 жыл өткеннен кейін ғана халық саны қалпына келді.

616000 қайтып ораған ждоқ, 414000 ғана оралды.

1931-1933 ж – республиканың 6,2 млн тұрғындарынын 2,1 млн аштықтын қырылды. Басқа халықтың шығыны 0,4℅. 40,5 млн малдан - 4,5 млн қалды.

Сталин және оның төнірегіндегілер Қазақстанда, Украинада, Еділ бойында, Солт.Кавказда аштық болғанын біліп отырды.

1932 шілде – Мүсірепов, Қуанышев, Алтынбеков, Дәулетқалиев, Ғатауллин Голощекинге хат жазды.

1933 ж- Рұсқылов Сталинге хат жолдады. Ол Сталинге, Молотовқа, Когоновичке жолдаған.

1932 наурыз – Ақтөбеде, Қызылордада қызмет еткен Мәскеу қызыл крест оотрядының баяндамасынан «Торғай мен Балқашта аштық жайлады» айтылды.

Ұжымдастыруға қарсы қарсылықтың түрлері: Қала мен құүрылыстарға кету; шетелге көшіп кету; ұжымшар белсенділерін өлттіру; өзін-өзі қорғайтын қарулы отряд құру; көтеріліс жасау.

1929-1931 жж – ұжымдастыруға қарсы көтерілістер болды.

1929 ж – Қарақалпақстандағы Тақтай көпірде; Сырдария округіндегі Бостандықта; қараша айында – Қостайан округіндегі Батпаққара – «қазақ өлкелік комитеті, бандиттік – басмашы қозғалыстың көрінісі» деп баға берді.

1930ж -1. Ақпан –сырдария округіндегі Созақта көтеріліс табандылғмен ерекшеленді. Көтеріліс талаптарында :өкімет орындарын заңсыздықтарын айыптуамен қатар, діни сарындар да байқалды. Көтерілісшілер аудан орталығын басып алды. 2. Ақтөбе округіндегі Ырғызда. 3. Наурыз-Алматы округіндегі сарқантта.

1930ж- Семей округі халық наразылығының ірі ошағына айналды.

1930ж Ақпан-мамыр Зырянов, Өскемен, Самар, Шемонайха, Катонқарағай.

Қарақұм көтерілісін Орынборда орналасқан 8 дивизия басып тастады.

Маңғыстау, Жылқоссын, Ойыл, Табын аудандарының халқы Түркіменстан, Қарақалпақстан, Иран, Ауғанстанға көшңп кетті.

Қытайға ауып кетті: алматы округінің Балқаш, Еңбекші-қазақ, Іле, Шоқпар, Биеқақсу, Сарқант, Жаркент, Бәрібаев аудандары.

1931ж көктем Қарқаралы округінен, абыралы, шыңғыстау, шұбартау аудандарынан көтеріліс жасаған шаруалар түгелдей қырылды.

372 көтеріліс болды.

1916 жылғы көтерілісті басу сияқты далаға жазалау экспидициялар жіберілді. Патша үкіметінің тәжірибесін қайталады.

1932 ж - Қыркүйек ауыл шаруашылығы туралы қаулы қабылданды. Қаулыда: «ұжымдастыруды жүргізген кезде республиканың шаруашылық және мәдени даму деңгейі, шаруалардың даярлық дәрежесін ескеру керек» екенін көрсетті.

Саяси жағынан сәтсіздікке ұшыраған басшылар: Голощекин, Исаев, Құрамысов, Ерназаров, Голюдов. Халықтың алдында ешқандай жауапқа тартылмады.

1935 ж - ақпан Екпінеді ұжымшар мүшелерінің сьезі болды. Онда ауыл шаруашылық артелінің жаңа жарғысы қабылданды.

1938 ж - Қиыр шығыстан корей ұлты көшірілді. Посьет ауданынан 100 мың. Қызылорда мен алматы облысында 57 ұжымшар құрылды. Корей отбасыларының 1 бөлігі өзбек КСРО-ның суармалы егіншілік ауданына көшіп кетті.

1930ж Қоғамдық саяси өмір.

1930 ж - елдің барлық жерінде социалістік қатынастар орнады. Мемлекеттік меншігіне өтті: жер, фабрикалар, зауыттар, ұжымшарлар, кеншарлар.

Өндіріс құрал жабдықтарына қоғамдық меншіктің орнығуы, бір жағынан шаруалардың жерден шеттелуіне әкеп соқтырды.

1936 ж - Сталиндік КСРО Конституциясы бюрократиялық орталықтандыруды орнықты.

Алаш зиялыларын қудалау: Ермеков, Х. Досмұғамбетов, Бөкейханов, Аймауытов.

1930 ж - сәуір Қазақ АКСР БМСБ Аймауытовты атуға үкім шығарды.

Қызыл астанаға қастандық жасаушылар деп жазаланды: Голдгер, Тынышпаев, Буддаси, Баграков.

1937-38 жж - Жаппай ланкестік сипат алған жылдар.

Қазақстанға БКП ОКА жіберген адамдардың ішінде жазалауға, репрессияға ұшырағандар: Андронников-1905ж партия мушесі, Мирзоян 1917-партия мүшесі, Рафальский 1919 партия мушесі, азамат соғысына қатысты, Манерсен -партия мүшесі.

Қазақ-кенес әдебиетінің көрнекті қайраткерлері.

3 бәйтерек: Сейфуллин, Майлин, Жансүгіров. ХХ сьезден кенйін ақталды. Сталиннің жеке басқа табынуда айыптады.

Жұмабаев, Дулатұлы.

Қазақстан ғылымының көрнекті өкілдері:

Байтұрсынов-қазақ тілі білімінің ғылыми маркстік негізін салушы.

Жұбанов – көрнекті тіл танушы, ғалым, профессор.

Асфендияров - қазақтың тарихи білімінің негізін салушы. 1935 ж «Қазақстанның көне заманнан бері тарихы» кітабы шықты.

Төлепов- КСРО ғылым академиясының қазақ филиалы басшыларынң бірі.

«КАРЛАГ» азабын бастан кешіккен:

Чижевский - Циолковскийдің серігі, әрі досы. Салмақсыздық жағдайындағы қан айналымының теориясын жасады.

Пустовойт- атақты селикционер, академик, екі мәрте социалистік еңбек ері.

Тимофеев-Рисовский –радиациялық генетиканың негізін салушы.

Пржецлавский- Королевтің серігі, жылу технигі жөніндегі ірі маман, профессор.

Людвиг- сәулет академиясының корреспондент мүшесі.

1931 ж -Қарағанды облысы Осакаров ауданында 25 қоныс абсервация пайда болды.

1932 ж - күз жазалауға ұшыраған Кубандықтардың бірнеше эшелоны көшіріп әкелінді.

101 мың қазақстандық «ГУЛАГ» азабынан өтті. ГУЛАГ –лагерлер бас басқармасы. 27 мың атылды, 40мың ақталды.

«Тарих қоғамының шынайы имандылық келбеті, жалпы азаматтық құндылықтардың басымдығы ғана азаматты мұндай қылмысты қайталауынан құтқара алмады»

АЛЖИР азабынан өткендер: Сейфуллиннің, Жүргеновтің, Қожановтың әйелдері, Рысқұловтың әйелі мен қызы.

Қазақ АКСР-ның одақтас Республика болып құрылуы.

РКФСР құрамында қазақ АКСР-ы дамыған индустриялы, аграрлы республикаға айналды. Соғыстың қарсанында 3,3 млн еңбекке жарамды халықтың, 1 млн-ға жуығы қалалар мен жұмысшы поселкілеріде еңбек етті.

АКСР-ден одақтан республика болу үшңн 15 жыл қажет болды.

1936ж 5 желтоқсан - КСРО кенестерінің төтенше 8 сьезі, кенсе мемлекетінің жаңы негізгі заңын, конституциясын қабылдады.

1936ж - Қазақ кенестік социалистік республикасы болып атала бастады. КСРО-ның құрамында 11 республика болды.

1937 ж наурыз - қазақстан кенестерінің төтенше 10 сьезі, қазақ КСР конституциясын қабылдады. Қазақ КСР конституциясында: Қазақ КСР-ның саяси негізі –еңбекші депутаттарының кенесі болды. Ал экономикалық негізі-социалистік шаруашылық жүйесі және өндіріс құралдар мен жабдықтарына социалистік меншік орнады.

1938 ж маусым - Қазақ КСР жоғарғы кенесіне сайлау өтті. Оған 300 депутат, 152 қазақ болды.

1947 ж - жоғарғы кенесте 300 депутат болды.

Жоғарғы кенесте 400 депутат болды.

1955 ж 4 сайлауда 450 депутат.

1957 ж - КОКП ОК «Еңбекшілер депутаттары» кенестерінің қызметін жақсару және олардың бұқарамен байланысын күшейту туралы қаулысынан кейін, жоғарғы кенесінің сессиялары бекіте алатын болды: 1. Республика халық шаруашылығын өркендету жоспарлары. 2. Мемлекеттік құрылыс мәселелері. 3. Заңдардың жобалары.

Жоғарғы кенестің тұрақты комиссияларының саны 3-тен 8-ге өсті. Облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, поселкілік өкімет билігі еңбекшілір депітаттарының жергілікті кенестері атқару комитеттерінің қолында болды.

Билік - жоғарғы кенестерінің қолында болды.

1937 ж желтоқсан - КСРО жоғарғы кенесінің сайлауы. 44 депутат сйланды. Кузембаев- шахтер. Зұрбаев- мұнайшы. Логвиенко –комбайншы. Березняк-паровозшы. Оңғарбаева-сауыншы.

Қазақстанның экономикалық қуатының артуы.

Коммунистік партия 1939 ж елдің индустриялық қуатын арттыру, оның қорғаныс қабылетін арттыру бағытына ден қойды.

3-ші бесжылдықта – Қазақ КСР түсті металдар: мыс, мырыш, қорғасын, көмір, мұнай, ауыл шаруашылығының дақылдарын шығарудан дамыған аймаққа айналуға тиіс еді.

1938-41 жж қарсақпай мыс корыту зауыты қайта құру, Жезқазған мыс балқыту зауытын салу, Алтайда түсті металлургияны дамыту, Ембідегі геологиялық жұмыстар жоспарланды.

ІІІ бесжылдықта: еңбек кітапшаларын енгізу, енбек тәртібін ретке келтіру, мемлекеттік сақтандыру, 8 сағаттық жұмыс күні, 6 күн енгізілді. – маңызды, жақсы табыстар болды.

1940 ж – Әйелдер ерлердің мамандығын игере бастады. Ангелинаның бастауымен әйелдер тракторды игере бастады.

Теміржолдар: 1. 1940 ж – Ақмола-Қарталы. Ұз.- 806 шақырым. 9 айдың ішінде салынды. Халықтық әдіспен салынды. Қарағандыдан Магнитогрскіге көмір тасу 500 шақырымға қысқарды.

2. Батыс Қаз. Атырау-Қандыағаш, Қандыағагш-Орск.

3. Шығыс Қаз және Семей облысында «Шығыс Орамы». 806 шақырым.

4. Оңт. Қаз: алматы-сарыөзек, Жамбыл-Алакөл.

Жалпы 2681 шақырым теміржол болды. Соның 1358 шақырымы пайдалануға берілді.

Батыс Қвз. Жайық-Көшім су каналы салынды. Халықтық әдіспен.

Соғысқа дейінгі түсті металлургия – Жоғарғы қарқынмен дамыды.

1. Шымкент қорғасын заводы- «СЧСЗ» таңдаулы атты қорғасынды берду. Қазақстан қорғасынның 87℅ берді.

2. Балқаш мыс қорыту заводы.

3. Лениногор және Зырянов полиметалл заводтары.

Ащысай мен қонырат заводтары салынды.

Ойдағыдай салынып жатты: Ақтөбе ферроқорытпа заводы, Текелі полиметалл заводы, Жезказған мыс балқыту заводы.

1940 ж – 2580 ірі кәсіпорын жұмыс істеді.

Қазақстан экономикасын соғысқа бейімдеу.

Фашистер жаулап алған жерлер: Отсланд – Белорусия мен Прибалтика елдері.

Московия – Украина мен Ресей жерлері.

Орал рейхкомиссариаты – Кавказ, елдің шет аймақтары, Түркістан, Еділ.

Ғылыми зерттеу институты деп аталатын «Арбайтеге майншафт Түркістан» - жерлерді бөлді.

Үлкен Түркістан деп аталатын аймаққа: Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Бащқұртстан, Шыңжан, Қырым, Ауғанстан, Солт.Кавказ жерлері енді.

Бұл мемлекеттер Германия үшін қуатты шикізат және азық-түлік базасын құру белгіленді.

Әрбір 5-нші қазақстандық соғысқа аттанды. 2 млн астам адам әскери даярлықтан өтті.

Соғыс жылдары Қазақстанға 27 әскери училище көшірілді, 16000 офицер даярлады.

Соғысқа бейімделген кәсіпорындар:Қарағанды көмір шахтасы, Шығыс Конырат(молибден шығарды), Жезді, Мырғалымсай, Найзатас кеніштері.

Жедел қарқынмен жүргізілді: Ақтөбе ферроқорытпа заводы, Текелі, Өскемен қорғасын мырыш комбинаты.

Соғыс жылдарында Қазақстанға 220 завод, фабрика, цех көшіріліп цкелінді.

Майдан қажетіне бейімделді – 20 шақты завод. Машина жасайтын, металдар өндейтін, шағын қозғалтқыштар двигательдер , оқшаулағыш маьериалдар, радиоаспаптар шығарылды.

Ақөбе ферроқорытпа заводының жаңа құрылысы Запорожье ферроқорытпа заводының жабдықтарын алды.

Алматы машина жасау жөндеу заводы, Луганск ауыр машина жасау жабдықтарын алды.

Республикаға тамақ өнеркәсібінің 54, жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 543 кәсіпорны әкелінді.

Көшірілген кәсіпорындар негізінде Қазақстанда білдек(станок), оқ, дәрі өндеу салалары дамыды.

Көшірілген заводтар орналастырылды: Алматы, Орал, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе. Майдан ұшін өте қажетті өнімді мүмкіндігінще тезірек беру жағы ескертілді.

1930 ж – театр салынған қалалар – Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе, Петропавл.

1942 ж – Қазақ КСРО егіс көлемі 842 мың гектарға көбейді. Қазақстан КСРО бойынша егіс көлемінің 30℅ құрды.

Еңбек ерлері: Жақаев, Берсиев, Доңқова, Ким Ман Сам, Оңғарбаева, Сомжүрекова.

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ

Брест бітімі: Наганов, Фурсов, Түрдиев, Шолтыров – Брест қамалында соғысты.(Белорусия).

Қазақстанда 14 атқыштар дивизиясы, 6 бригада құралды.

Рычков- дивизия комиссары, оңт-батыс майдан әскери кенесінің мүшесі. Рычков басқарған 800 жауынгер 1941 ж 20 қыркүйекте неміс-фашист басқыншыларымен шайқасты, бәрі дерлік қаза болды.

Мәскеу түбіндегі шайқас: Генерал–майор Панфилов бастаған 316 атқыштар дивизиясы ерлікпен шайқасты.

Дудосуково түбінде 1075 атқыштар полкінің танк жоюшылар тобының ерлігі елге мәлім болды. Ротаның саяси жетекшісі Клочков.

Карпов колбасшылық еткен атқыштар полкі және аға-лейтенант Момышұлы бастаған батальон жауынгерлері ерлік көрсетті.

М.Ғабдуллин – Ротаның саяси жетекшісі. Ол басқарған автоматшылар тобы жау танкілерін жойып, өз бөлімшелерін қоршаудан алып шықты. Кеңес Одағының Батыры.(КОБ)

Төлеген Тоқтаров – Бородино селосында 5 неміс офицерін өлтірді. Қаза болғаннан кейін, КОБ атағын алды.

Ұзық жылдар бойы бірінші болып таран жасаған Гастелло авиациясы саналды, соңғы зерттеулер асловтың экипажы екендігі дәлелденді. Құрамында Бейсекбаев болды. 1988 ж – Халық қаһарманы атағы берілді.

Ленингрда үшін шайқас: (900 күн қоршауда болды)

С.Баймағамбетов – КОБ. Шыныбеков – Ориенбаум шебінде 48 атқыштар дивизиясының атақты мергені.

Балтық флотында қызыл тулы бір ған Киров крейслерінде 156 қазақстандық болды.

Қазақстанда құрылған әскери бөлімшелерінің 1/3-і Ленинград түбінде шайқасты.

Сталинград үшін шайқас: 1942 ж – шайқас болды. Қазақстан Сталинградпен 500 шақырым бойынша шекаралас жатты.

1942 ж – Каспийге соғыс жағдайы енгізілді.

Сталинград – шығыстың кілті.

Батыс Қазақстандықтар – Сайхын мен Ордада әскери әуежайлар құрылысына жұмылдырылды.

1. Ғ.Сафиуллин – 73-нші гвардиялық дивизиясының өзі ғана, 120 танкіні, 800 автомашинасын жойды. Алматыда 29-нші және 38-нші атқыштар дивизияларының даңқы шықты,, кейін екеуі 72,73 гвардиялық дивизия айналды.

2. Н.Әбдіров-1942 ж Боковская, Пономаревка ауданында әуе-шайқасында өз ұшағын жау танкілеріне құлатты.

3. Т.Мырзаев – «Павлов үйі» үшін шайқасты. Интернационалдық топ. Оңт:қазақстан

4. 300 фашистің тегеуріне 11 каһарман төтеп берді. Шайқас болған жер – шығыстың 11 батырының төбесі.

5. Позолотин – подполковник. 17 гвардиялық танк полкі ерекше көзге түсті.

6. Қ.Сыпатаев – минометші.

Соғыс бағыты батыс: (украинаны, белорусияны, балтық республикасын, молдова жерлерін азат ету.)

1. Айтықов – Сталинград қорғанысының батыры. Екі даңқ орденінің иегері. КОБ

2. Қ.Аухадиев – КОБ. Жеке өзі ұрыс кезінде фашистердің 5 танкісін, өздігінен жүретін фердинанд зенбірегін, оқ-дәрі тиелген 3 автомашинасын жойды.

3. Ж.Елеусізов – ең жас. Днепр шайқасында 18 жас.

Партизандардың саны 3500. Ағаділова, Воробьева, Семенова, Қайсенов – кейін халық қаһарманы.

Қарсыласу қозғалысының батырлары: Егоров, Құсыйынво.

Рейхстагқа ту тіккен – Қошқарбаевб Булатов.

Ратушаға ту тіккен- Мәденов, Қараманов. 1008 атқыштар полкінің туын тіккен.

1945 ж – 16 сәуір – Берлин операциясы.

1945 – 2 мамыр – Берлин толық қолға алынды.

Берлинді алуға қатысқандар: Нұрмағамбетов –КОБ.

І.Сиянов, Тұрарбеков, Көбеков, Бигельдинов, Еремеев, Шелихов, Қайдауов – кейін халық қаһарманы.

Берлинді алуға Қазақстан комсомолының 3 танкісі қатысты.

Екі мәрте батыр атағын алғандар: Т.Бигеьдинов, И.Павлов, Л.Беда, С.Луганский – 37 ұшақты атып түсірді.

Ленин орденімен және алтын жұлдыз медалімен марапатталған: 100-ші атқыштар бригадасы, пулеметші- М.Мәметова.

54-ші атқыштар бригадасының мергені - Ә.Молдағұлова.

Жапонияны жеңгені үшін, 234 адам медальға ие болды. Кореяны азат еткені үшін 14 адам медаль алды. Шымкент теміржол торабының комсомолдары Қазақстан комсомолы танк колоннасына ақша жинады.

1942 ж – Қазақстан комсомолы Сталинграл майданына 45 танк жіберді.

Қазақстан пионері 4 млн сом жинады.

Киров атындағы университетінің студенттері: «кеңес студенті» 600 000 сом танк колоннасына жинады.

1943 ж – Оңт:Қазақстан ауыл жастары Қазақстан Комсомолы «сүнгуір қайығы» жасады.

1943 ж – Алматы қалалық активі Луганскиййге ұшақ жасап берді.

Қазақстан жастары: И.Павловқа, Добровольскийге, Бекетовқа есімді ұшақтар жасап берді.

Қ.Сыпатаев атындағы сүнгуір қайық жасады.

Қазақстан комсомолы қамқорлыққа алды: Сталиград трактор зауыдын, Красный октябрь зауыдын.

1943 ж – Республикада заводтарды қалпына келтіру жұмыстарына 1439 комсомол жіберілді.

Қазақстан тұрғындары 12 қала, 45 ауданды қамқорлыққа алды.

Соғыс жылдарында ұлт-аралық қатынатар.

Республикаға 532 000 адам көшіріліп әкелінді. Шешендер мен ингуштар енбек етті: Ембі кәсіпшілігінде, Кенді алтайда, Қоңырат, Текеліде.

Соғыс қарсанында 102000 поляк әкелінді. Еділ бойынан 360000 неміс әкелінді. Немістерді армия қатарынан алынды.

КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитеті 3-ші басқармасының 1645-нші жылғы қазан айындағы мәліметтері бойынша, зорлықпен жер аударылғандар- 2 млн 464 мың адам.

§16.Білім және ғылым.

1924 ж – Сауатсыздықты жою қоғамы құрылды.

1931 ж – желтоқсан- 15-50 жас аралығында сауатсыз енбекші халыққа бірдей міндетті сауат ашу енгізілді. 7 жылдық білім.

Ұлы Отан Соғысы басталар алдында сауатсыздықты жою аяқталды. Халық бұқарасын жаппай сауаттандыру қазқстандағы мәдени өзгерістердің маңызды қорытындылардың бірі болды.

1926 мамыр – Қазақ АКСР-нің бірінғай енбек мектептернінің жарғысы қабылданды. Біржылдық пен Екіжылдық мектептерінің саны азайды, үш пен төртжылдық мектептерінін үлесі көбейді.

Қазақ қыздарына арналған мектептер ашылды: Ордада, Түркістанда, Шымкентте, Алматыда.

1930-31 жж – Отырықшы ауданда, 1931 көктем – көшпелі аудандарда жалпыға бірдей білім беру енгізілді.

1920 ж- Республикада татар, ұйғыр, неміс, эстон бастауыш мектептері жұмыс істеді.

1932 ж – балалар үйінде 68000 бала орналастырды.

Қазақ КСР-ні енбек сінірген мұғалімдер: Көбеев, Добранская, Волков, Ақышев, Ақатов, Сарыбаев.

Жоғарғы оқу орындар: 1928 ж- Педагогикалық институт «Абай» атындағы.

1929 ж – Алматыда зоотехникалық малдәрігерлік институт.

1930 ж – Ауылшаруашылық институты.

1931 ж – Мединститут ашылды.

1931 -1932 жж – Орал мен Қызылордада пед. Институт ашылды.

1934 ж – Киров атындағы тұнғыш институт.

1930 жылдары – қазақ кен металлургия институтының ашылуы Республикада техник, инженер кадрларын дайындауға негіз болды.

Мұғалімдер институты ашылды: Қостанай, Қарағандыда, Петропавл, Семей, Орал, Ақтөбе.

Ұ.О.соғысы қарсанында – 20 жоғары оқу орны. 118 арнаулы оқу орны, онда 40 мын адам оқыды.

1930 ж – өзге республикалардың жоғары оқу орнында 20 мындай қазақстандық оқыды.

Қазақстанға соғыс жылдары көшіріліп әкелінген ж.о.о:

· Мәскеу авиация институты

· Мәскеу түсті металдар мен алтын институты

· Киев және Харьков біріккен мемлекеттік институты - Білікті кадрлар даярлап шығара бастады

Соғыс жылдары ашылған Ж.О.О:

· 1943 ж – Алматыда мем-тік шет тілдер институты.

· Шымкенттегі технология институты

· Қазақ мемлекеттік педагогика институты.

· Қазақ мемлекеттік консерватория.

· Дене шынықтыру институты.

1954 ж – Орта білімі бар жастар техникалық училище ашты. Машина жүргізушілер, краншылар, экскаваторлар, фрезеровшілер дайындады.

Облыс орталықтарында: Семей, Ақмола, Өскемен, Қарағанды – бірнеше институт және техникум ашылды.

1965-66 ж – 39 жоғары оқу орны, 144,7 мың студент.

1965 ж – халық шаруашылығында 0,5 млн астам дипломды маман жұмыс істеді.

1980 ж ортасы – 55 ж.о.о, 246 арнаулы оқу орны, 550 мың студент болды. 200 түрлі мамандық алды.

1920-1930 ж – Қаз. Ғылымының қалыптасқан кезені. Өлкенің тарихы, экологиясы, экономикасы жаратылыстану ғылымының ірі орталықтары пайда болды. Қазақстанда зерттеу қоғамы құрылды. Осы қоғамның мүшелері: Асфендияров, Жұбанов, Аймауытов, Затаевич, Байтұрсынов, Диваев, Жолдыбаев, Шулошников, Якубовский.

Қазақстанды зерттеу қоғамының бөлімшелер жұмыс істеді: Орда, Орал, Көкшетау, Петропавл.

Қазақ КСР денсаулық сақтау халық комиссариатының жанында санитарлық бактериологиялық институт ғылыми зерттеулер жүргізді.

КСРО ғылым академиясының көрнекті ғалымдары: Ферсман, Кассин, Русаков, Неустроев- жер байлығын зерттеді. Крашенников, Гопеев.

Ащысай қорғасын, Қарағанды, Екібастұз, Ембі зерттелді.

1926 – 1927 жж- КСРО ғылым академиясының экспедициясы бүкіл Қазақстанды алды.

1932 ж – Ғ.А.-ның базасы құрылды. Ботаника, Зоология

1935 ж – геология, тарих, қазақ тілі, әдебиет – бөлімшелері ашылды.

Қазақстанда ғылымның дамуына негізгі бағыттарын белгілеуге көмектесті:

1. Вавилов, Комаров – КСРО ҒА-ның президенттері.

2. Сомойлович-ірі тюрколог, академик. Архангельский- аса ірі геолог, ғалым.

Соғыс қарсанында 57 ғылыми мекеме. 1700 ғалым енбек етті.

Қазақ тілі мен әдебиеттану жөнінде енбектер жазды: Сейфуллин, Жұбанов, Мұқанов, Байтұрсынов.

1920-1930 жж ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР

Сейфуллин – «Көкшетау» қазақ әдебиетінің туын ұстаған. Абай дәстүрін жалғастырды.

Жұмабаев – 1913 ж «Шолпан» жинағы. Оның эпостық жырлары: Батыр Баян, Ертегі, Қойлыбайдың қозысы, Жүсіпхан.

Мұқанов – «Сұлушаш», «Жұмбақ жалау»

Жансүгіров – «Құлагер»

Байзақов – «Құралай сұлу»

Майлин – «Азамат Азаматыч»

Аймауытов – «Қартқожа»

Ерубаев – «менін құрдастарым»

Мұстафин – «Өмір мен өлім»

Сейфуллин – «Тар жол тайғақ кешу»-1927 жылы.

1920-1930 қазақ драматургиясы: Әуезов – «Айман-Шолпан», «Түнгі сарын»

Майлин «Жалбыр»

Мүсірепов «Қыз жібек», «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу»

Аймауытов «Мансапқорлар» , «Ел қорғаны».

1920-1930 дарынды жастар: Тәжибаев, Сыздықов, Саин, Сәрсенбаев, Аманжолов, Жароков, Жұмағалиев, Әбілов, Бекғожин, Орманов.

Аса көрнекті қазақ ақындары: Байғанин, БАЙЗАҚОВ, Жабаев, Қошқарбайұлы.

Шухов – «Ащы өзек», «Өшпенділік»

Мағжан Жұмабаев – Гете, Гейне, Горькийб Ивановтыңб Мамин-Сибиряктың шығармаларын аударды.

А.Байтұрсынұлы – Крыловтың аударды.

Жүсіпбек Аймауытов – Пушкин, Лермонтов, Шиллер, Тоқайды аударды. Интернационал.

Ә.Бөкейханов – шебер аудармашы.

Қазақ кенестік өнердің қалыптасуы.

Клубтар, үйірмелер құрылған қалалар: Орынбор, Алматы, Ақмола, Қостанай, Семей, Петропавл, Орал

1932ж – Затаевичке «Қаз-ның халық әртісі» атағы берілді. «қазақ халқының 500 әні мен күйі», «қазақтың 1000 әні».

Музыка танушы ғалым Асафиев – «қазақтың 1000 әні» ғасырлық, мыңжылдық құнды енбек деп атап өтті.

1922 ж – Қарқарылады халық жыршылар бәйгесі өтті.

Петропавл педагогикалық училищесінің ұйымы. Коцык басқарған Мәскеуде концерт көрсетті.

Әміре Қашаубаев – 1925 ж – Парижде; 1927 ж – Германияда, Франкфурт концерт көрсетті.

1926 кантар- Қызылордада –ұлттық қазақ театры. 1937 жылы оған драма театры атағы берілді. Режиссеры – Ж.Шанин. Тұнғыш қойылым – «Енлік-Кебек». Театр тарландары: Е.Омырзақов, С.Қожамқылов, Қ.Бадыров, Жандарбеков, Қуанышпаев, Ә.Қашаупаев, Ә.Қашаубаев, И.Байзақов. Мүсіреповтың «Қоқы Көрпеш Баян Сұлу», Әуезов пен Соболевтың «Абай поэмасы», Гогольдың «Ревизоры», «үйленуі»; Шекспирдің «Отелласы»

Қазақ кино өнері – 1930 жылдан бастау алды.

1930 ж – Театр ашылған қалалар: Семей, Ақтөбе, Петропавл, Қарағанды, Шымкент.

1933 ж – ұйығыр театры ашылды, Алматыда.

1937 ж – Корей театры ашылды, Қызылордада.

1934 ж – Тұнғыш хроникалық филмьдер студиясы ұйымдастырылды.

1934 қантар – қазақ мемлекеттік музыка театры ашылды.

1934 ж – сазгер Жұбанов Құрманғазы атындағы қазақ мемлекеттік оркестірін құрды.

1936 ж – Жабаев атындағы қазақ мемлекеттік филармония ашылды.

1936 ж – мамыр – Мәскеуде қазақ өнерінің алғашқы онкүндігі өтті. «Қыз Жібек», «Жалбыр» операсы қойылды.

1936 – К.Бәйсейітоваға КСРО халық әртісі атағы берілді.

1939 ж – Пушкин атындағы мемлекеттік көпшілік кітапхана ашылды.

1930 ж – Республикада 250 бұқаралық кітапхана болды.

1938 ж – «Ленфильм» тұнғыш дыбысты фильмін «Амангелді».

Ғылым мен мәдениет майданға.

КСРО ғылым академиясы Орал, Батыс-Сібір, Қазақстан байлықтарын қорғаныс мұқтаждығына жұмылдыру жөнінде кқмиссия құрды. Құрамында болған академиктер: Комаров, Бардин, Бойков, Образцов, Обручев.

Республика астанасында 20-дан астам ғылыми зерттеу институты ашылды. Философия, география, физиология, Украин гылым академиясының физика- математика институты, КСРО сәулет институты.

Соғыс жылдары жазылған шығармалар:

Әуезов «Абай эпопеясының І томы»

Мұқанов «Өмір мектебі» ; Мүсірепов «Қазақ Солдаты»; Мұстафин «Шығанақ»; Әбишев «Жас түліктер»

Соғысқа қатысқан ақын жазушылар: (100-ге жуық) Мәуленов, Молдағалиев, Момышұлы, Ғабдуллин, Бұлқышев, Саин, Аманжолов.

Михалков – «Сота» терезесі үгіт насихат жасады.

Толстой – «Иван грозный» диолонгиясын Қазақстанда жазды.

Соғыс жылдары Қазақстанда болған көрнекті жазушылар: Зощенко, Маршак, Панферов, Ферш.

Аса көрнекті сахна кайраткерлері: Уланова, Мардвинов, Марецкая.

Қазақстанға Мәскеуден, Ленинградтан, Киевтен, Харьковтен 23 көркем өнер ұжымшар көшіріліп цкелінді.

Сазгерлер: Прокофьев, Туликов.

Суретшілер: Купрянов, Крылов, Соколов.

1941 ж – «Мостфильм-Ленфильм-Алматы киностудиясы» бірікті.

Кино өнерінің қайраткерлері: Эйзенштейн, Трауберг, Юткейвия, Черкасов, Орлова, Жаров.

Соғыс жылдары түсірілген кинофильмдер: «8-ші гвардиялық», «Абай әндері», «Жауынгер ұлы», «Қазақ кино концерті амйданға», «саған майдан».

М.Әуезовтың, Мүсіреповтың, Тажибаевтың қатысуымен бұл картиналар түсірілді.

1942-1944 ж- Қазақстанға майданнан 22 делегация келді.

§18. Қоғамдық-Саяси өмір.

1949 ж – Қазақстан коммунистік большевиктік партиясының 15 сьезі өтті. І хатшы – Шаяхметов сайланды. (1949-1954).

1950 ж – Республикада 58920 коммунист болды. 1960 ж – 345115 адам коммунист болды.

1.Коммунист-2.Комсомол-3.Пионерлер

1951-1960 – республикада 760000 комсомол болды.

Қазақстан комсомолы қамқорына алды: Соколов-Сарыбай, Өскемен су электр станциясы, қазақстан магниткасы.

1940 ж – соны – Қазақстан кәсіпшілер саны – 1 млн.

1948 ж – Қазақстан кәсіподақтарының республикалық І конференциясы болды. Кәсіподақтардың қарамагыңда болды: санаторий мен демалыс үйлері, кітапханалар мен клубтар.

КСРО құрамындағы Қазақстан:

· Әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі 50 жылдардың ортасында Республикалардың құқықтарын кенейту мәселесін күн тәртібіне қойды.

· 1955 мамыр- КСРО министрлер кенесінің қаулысы бойынша одақтас республикалардың халық шарушылығын жоспарлау және қарды бөлу тәртібі өзгертілді.

· 1954-1956 жж – Одақтық органдарының қарауынан Республикалық қарауына 144 кәсіпорны өтті.

· 1956-1958 жж – Одақтас республикалар: Әділет органдарына басшылықжасау; Сот құрылымын анықтау; Азаматтық; Қылмыстық кодекстерді бекіту істермен айналыса алатын болды.

· 1957 ж зан бойынша – КСРО министрлер кенесінің құрамына кірді: одақтас республикалардың министрлер кенесінің төрағасы, КСРО жоғарғы сотының төрағалары.

§19. Саяси қысым жағдайында

1946 ж – БК(б)П ОК-нің «звезда», «ленинград» журналы туралы қаулы шықты. Бұл қаулы Қазақстандағы ұлт зиялыларының қудалаудың жаңа толқының ашты.

1947 ж – Қазақстан К(б)П ОК-нің «Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы» қаулы; қазақ халқының қазан төнкерісіне дейін ХХ ғ. Басындағы рухани мұрасын зерттеуге шек қойды.

1943 ж – Е.Бекмаханов Алматыда жарық көрген «Қазақ КСР тарихы» енбегінің авторларының бірі. К.Қасымұлы туралы шындықты жазды.

1946 ж – КСРО ғылым академиясыныда Бекмаханов докторлық диссертациясын қорғады.

«ХІХ ғасырдың 1920-1940 жылдарындағы Қазақстан» деген монографиясы сынға алынды.

1950 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан баяндайық» деген мақаласы шықты. Бекмахановты ресми түрде саяси айыптаудың басы болды. 25 жылға сотталып, лагерьге аударды.

1951 сәуір – Қазақстан ОК осы мақалаға байланысты қаулы қабылдады. Автордың буржуазиялық ұлтшыл қөзқарастарын айыптады.

1954 ж – Мәскеу және Ленинград ақындарының араласуымен ол ақталып шықты.

1940-1950 ж- Қудаланған ғалымдар, жазушылар, мәдениет қайраткерлері: А.Жұбанов, Жұмағалиев, Б.Сулейменов, Ысмайылов, Кенесбаев, С.Мұқанов.

Әлкей Марғұлан – қөзқарасы ғылымға жат деп танылды.

Сәтпаев, дарынды жазушы Домбровский – 1950 жылдары қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды.

М.Әуезов – басқа жерден пана іздеуге тиіс болды.

«Космополит» деп айып шықты, геология, медицина, биология. «Өз отанына, халқына жат адам».

1950 ж бастап жазалау әдістері өзгертілді: Партия қатарынан шығару, қызметтен қуу, оған бой бермегендерді- жындыханаларға тығу.

КСРО денсаулық сақтау министрлігі мәліметі бойынша 90 000 астам «өзгеше ойлайтын» кенес азаматтары жазаға тартылды.

«Хрущев жылымығы»

1956 ж – ХХ сьезд. Сталиннің жеке басына табынуды айыптады. Асфендияров, Жандосов, Исаев, Мирзоян, Меңдешев, Масанчи, Нұрмақов, Розыбакиев, Сейфуллин ақталды.

§20. Өнеркәсіпті қайта құру.

1950 ж –Қарағандыда көмірді шабу, қопару оны вагондарға тию, толық механикаландырылды.

Көмір өндіру- соғысқа дейінгі денгейден 6,5 есе арттып, 1950 жылы 17,4 млн тоннаға, ал 1960 жылы 32,3 млн тоннаға жетті.

Алматыда, Құлсарыда, Өскеменде су электр станциялары салынды.

Жезқазғанда жылу электр орталығы салынды.

Қарағанды мен Шымкентте қосымша қуаттар іске қосылды.

1950 ж – Бұқтырмада су электр станция құрылысы аяқталды. 1950 ж – ІІ жартысында су электр станциялары мен оның жүйелері бір орталықтан басқарыла бастады.

1945 ж – 1,15 млрд кВт.сағ ; 1960 жылы 10,6 млрд кВт.сағ электр қуатын өндірді.

Батыста: Ембі, Мұнай, Өзен – мұнай өндіру 2,5 есе ұлғайды.

1950 жылдары қара және түсті металлургия.

1. 1947 ж – Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты.

2. Теміртауда қазақ металлургия завды іске қосылды.

3. Ақтөбе ферроқорытпа зауытының қуаты ұлғайды.

4. Балқаш мыс қорыту заводының, Текелі қорғасын-мырыш комбинаттарының қуаттары ұлғайды.

5. Шымкент, Лениногор қорғасын заводтары қайта құрылып, кенейтілді.

1950 ж алғашқы жартысында өнеркәсіп үлесіне республикаға бөлінетін күрделі қаржының 40,4 ℅ тиді. Оның 94,7 ℅ ауыр өнеркәсіп саласына жұмсалды.

1950 ж- ІІ жартысы – Республикада 100-деген өнеркәсіп орындары мен цехтар іске қосылды.

1. Соколов-Сарыбай комбинатының алғашқы кезегі

2. Жезқазған кен байыту фабрикасы.

3. Өскемен тау-кен машиналары жабдықтарын жасау зауыты мен қорғасын-мырыш комбинаты.

4. Ақтөбе хром қоспалар заводы салынды.

Қарағанды металлургия комбинаты – Республиканы, Сібірді, Оралды, Орта Азияны металлмен қамтамасыз етті.

Машина жасау соғыс жылдарында дамыды. – жөндеу жұмыстарымен айналысты.

1. Алматы ауыр машина жасау зауыты.

2. Шымкенттегі пресс автомат заводы.

3. Көкшетаудағы механикалық заводтар.

1954-1962 жж – жасанды миграциялық шаралардың нәтижесінде республикалық халқының саны күрт өсті.Энергетика, тасымал, құрылыс істері жоғары қарқынмен дамыды.

1960 ж ортасы – химия өнеркәсібі пайда болды. Оңт.Қазақстанда.

1. Қаратаудағы кен-химия комбинаты.

2. Жамбылда супер фосфат.

3. Қостанайда жасанды талшықтар заводы.

4. Қарағандыда синтетикалық каучук.

5. Ақтөбеде хром қосылыстары зауыты кенейтілді.

1950 ж бастап – минералдық тынайтқыштарды өндіру көлемі артты.

Құрылыс ісі:

Цемент заводттары: Шымкент, Сазтөбе, Қарағанды, Өскемен, Семей.

Кірпіш заводтары: Қостанай, Петропавл(Қызылжар), Талдықорған, Өскемен.

Тері илейтін, былғары жасайтын кәсіпорындар: Жамбыл, Семей, петропавл, Павлодар.

Мақта-мата клмбинаттары: Алматы, Шымкент.

Аяқ киім, шұлық: Қарағанды.

Тоқыма фабрикалары: Жезқазған, Семей, Ақтөбе.

Сүт, мйа, ірімшік қайнататын заводтар, ірі наубайханалар: Ақтөбе, Шымкент, Жамбыл, Теміртау.

1950 ж бастап – теміржол өнеркәсібі бастап дамыды. Мойынты-Шу (482 шақырым), Өскемен-Зырян, Павлодар-Ақмола, Мақсат-Ақтау.

1945 ж – 8212 шақырым болса, 1950 ж- 12419 шақырым болды.

Автомобиль жолдарының ұзындығы – 108 000 шақырым.

1950-1960 ж – Қазақстан экономикасы шикізат базасына айналды.

1930 ж бастап қалыптасқан қағида бойынша өнеркәсіп 2 топқа бөлінді. А тобы – өндіріс құралдарын өндіру. Б тобы – тұтыну құралдарын өндіру.

Орталық Қазақстан өнеркәсібін шикізат өндіруші бағытта қалдырды:

1. Қазақстанның аса бай табиғи ресурстарын көбірек пайдалану.

2. Қоршаны ластайтын суды, шикізатты, қуатты көп қажет ететін лас өндіріс орындарын салды.

3. Машина, прибор, станок, электроника және электротехникалық тауарларды шығармауға мақсат етіп қойды.

Қазақстан «бәрі бар болса да, түгі жоқ, бай болса да, тәуелді».

§21. Экономикалық реформаларға талпыныс.

1957 ж – халық шаруашылық кенестер құрылды. (аумақтық басқармалар).

Қазақстан жағдайында одақтық министрліктерге бағынатын және әскери өнім өнднретін кәсіпорындар аумақтық өнеркәсіптік партия ұйымының нұсқауларын тындағысы келмеді.

1964 ж қазан пленумы- Хрущев орнынан түсірілді. КОКП ОК шаруашылық мәселелерін шешуді субъективтілік (басқанын пікірмен санаспау), волюнтористікті (жеке адамның ырқымен кету) айыптады.

1965 ж қыркүйек пленумы – Өнеркәсіпті аумақтық ұстаным бойынша басқару тиімсіз деп табылды, енді салалық ұстаным бойынша басқару. Өнеркәсіптің салалары бойынша республиканың және одақтық министрліктер құру қажет деп таныды.

Саясатта реформа жасамай отырып, әкімшіліктің өктемдік әдісімен басқару жағдайында экономиканы дамытуда күрт өзгерістер жасау мүмкін емес еді.

Соғыстан кейін маман жұмысшылар дайындайтын енбек резерв мектептері мен училищелер ашыла бастады.

1950 ж ішінде – өнеркәсіпте, құрылыста, тасымалда мен байланыс жүйесніде істейтін жұмысшылар мен қызметшілердің саны артты.

1950 ж ІІ жартысында- Өндіріс техникасы мен технологиясын дамытуға көніл бөлінді.

Шымкент пресс автомат заводы 20-дан астам машина түрін шығаруды ұйғарды.

Алматы ауыр машина жасау заводы, сым созу стандарты іске қосылды.

1950 ж ішінде – жергілікті ұлт өкілдерінен шыққан маман жұмысшыларының саны аз болды, себебі қазақтар ауылды жерлерде түрді.

1947 ж – карточка жүйесі жойылды.

1947 ж – ақша реформасы жүргізілді, себебі жалған ақша көп болды. 1/10 ауыстырылды.

Жұмысшылар, қызметшілер айлығы: 1940 ж – 29,8 сом, 1950 ж-62 сом, 1965 ж – 97 сом.

1950 ж – Ұжымшар мүшелерінің айлығы 16,4 сом. Қызметшілер айлығына қарағанда 4 есе кем болды.

1950 ж бастап – әлеуметтік қамсыздандыруға арналған қаржының көлемі артты. Зейнетақы көбейді, көп балалы және жалғызбастыларға жәрдем бере бастады.

Халықтың сатып алу қабілеті төмен болды.

1950 соны – 1960 басы – адамдардың кейпінде өзгеріс болды. Киімнің сапасына, сәніне көніл бөліне бастады.

1956 ж бастап – әйелдерге босануға байланысты берген ақылы демалыс 112 күнге дейін ұзартылды.

1958 ж бастап – пәтерлерге газ беріле бастады.

§22. Ауыл шаруашылығының дамуы.

КСРО-да егіске күш малын пайдалану 1960 жылға дейні созылды.

1949 ж – мал шаруашылығын дамыту жоспарын қабылдады.

Ұжымшарларға 214 мллн сом берешегі, 540 мың гектар жері қайтарылып берілді.

1946-1950 ж- егістік жердің әр гектарынан алынған өнім орта есеппен 5-6 центнер ғана болды.

1951 ж – ірі қара малдың саны 1928 ж денгейден иөмен болды.

Ауыл шаруашылығы интенсивті түрде дамыды.

1953 ж тын игеруге қатысты мәселелер одақ денгейінде қызу талқыланды.

1949-1954 – Шаяхметов басқарды.

1954 ж – КОКП І хатшысы болып Понаморенко сайланды. Оның орынбасары болып Брежнев сайланады.

1954 көктем- Тын игеру басталды.

1954-1955 ж – егіс аумағын 13 млн г-ға арттыру жоспарланды. Ол жерден 1100-1200 млн пұт астық, соның ішінде 800-900 млн пұт тауарлы астық алуды көздеді.

2 жылдың ішінде республикаға 600 000 адам келді. 150 000 механизаторлар болды.

Әр отбасына 500-1000 сом берілді, әр мүшесіне 150-200 сом, үй салу үшін мемлекет несие берді. (35 ℅ мемлекет өзі төледі).

2-5 жылға ауыл шаруашылық салығынан босатылды.

1954 ж бастап – егіске жарамды жерлерді зерттеу жұмыстары басталды. Мәскеуден, петербург,Укранина, Қазақстанның топырақ-зерттеуші ғалымдары, ботаниктері, гидрогеологтары қатысты.

Ғалымдардың болжамына басшылық құлақ аспады.

Тынның алғашқы табыстары. Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Торғай, Солт.Қазақстан.

1954-1955 көктем 337 кеншар, савхоз құрылды.

1954 – 6,5 млн жер гектар жыртылды.

1956 ж – бірінщі миллиард тонна жиналды деп айтты, ал шынында 16 млн тонна астық жиналды.

Енбек ерлері:

1. Қостанай облысындағы Украинский кеншарының механизаторлары егінді топтау жинау әдісін тиімді қолдана білді.

2. Довжик – Ақмола облысының Ераславский кеншарының бригадирі.

3. Демеев – Қостанай облысының Павлов атындағы кеншарының комбайншысы.

4. Музыка – Павлодар облысының, Буденый атындағы ұжымшарының комбайншысы.

5. Ы.Жақаев – Күріштен рекорд жасады. Қызылорда облысы, Шиелі ауданы «қызыл ту» ұжымшарының звено мүшесі.

Демографиялық ахуал.

1940-1950 Қазақстанда 15 қала, 36 қала типтес поселка болды.

Топырақ эрозиясы ұшырады, құнарлы қара шірік қабаты Гумус ұшты.

1956-1960 – 6-ншы бесжылдық. Жоспардың орындалуын көрер көзге жасыру үшін, жетыжылдық (1959-1965) жоспарды қабылдады. Ол да орындалмады.

Республика бойынша жалпы өнім өндіру 70℅-ға арттыру көзделгенімен, іс жүзінде 15℅-ға артты.

1960 ж – Қазақстанға 2млн-ға жуық адам қоныс аударды. Славян тектес болды.

1958 ж –Теміртауда салынып жатқан металлургия комбинаты- бүкіл одақтық комсомолдың екпінді құрылыс деп жарияланды. 1958 – 132 мың адам келсе, 1959 ж – 170 мың адам келді. Жалпы саны – 300 мың.

Қала халқы: 1939 ж – 28 ℅ қала халқының үлесі. 375 мың қазақ қалада тұрды.

1959 ж - 44℅ қала халқының үлесі. Республикада тұратын қазақтардың үлесі 29℅ (2 млн 787 мың)болды. 1939 жылғы денгеймен салыстырғанда 3 млн 216 мың адамға өсіп, 1959 ж жалпы республикада 9 млн 295 мың адам болды.

1950 ж – ортасы – ҚХР-дан қазақ диаспорасының бір бөлігі тарихи отанына оралуға мүмкіндік алды.

1960 ж – Қытайдан 200 мың қазақ оралды.

Мал шаруашылығының жағдайы. 1950 ж – мал шаруашылығының жағдайы өте ауыр болды.

1956 жлмен салытырғанда, 1965 жылы мал басы 67,4℅ көбейіп, жалпы саны 39 млн жетті.

Жағдайды жақсартуға бағытталған шешімдер: салалық жем-шөп базасын кенейту, мал бағудың жаңа әдістерін енгізу, жемдік дақылдар егістігінің көлемін ұлғайту, малшыларды материалды ынталандыру шаралары жүргізілді.

1954-1952 жж- малдың шығыны көп болды.

Атақты шопандар: Абжанов – Семей облысы, «Қарақол» кеншарының шопаны.

Көкиев – Қызылорда облысы, «Коммунизм» ұжымшары.

Ж.Қуанышбаев – Жамбыл облысы, «Айдарлы» еншары.

§24, Мәдениеттің дамуы. Ғылым және өнер.

1946 – 1949 – халық шарашылығына енгізу үшін, 900-ден астам ұсыныстар мен зерттеулер ұсынылды.

1950 ж – Қоғамдық ғылымдарды хертеу ауқымы кенейтілді. Алтынсарин, Уәлиханов шығармалары жарыққа шыға бастады.

1958 ж – Қазақ КСР ҒА-ның Философия және құқық институты ашылды.

1961 ж – Тіл білімі, әдебиет және өнер институты ашылды.

1957-1959 ж- «Қазақ КСР тарихының» екі томдығы шықты.

Қоғамдық ғылымдар коммунистік партияның идеологиясын насихаттаумен айналысты.(мақтады)

Партия тарихы барлық ЖОО-да негізгі пәнге айналды.

1950 ж соңы – КСРО-да социализм толық және түпкілікті жеңіске жетті.

Көркем әдебиет(1950).

1. М.Әуезов – 1947 ж «Абай» романының екінші кітабы. 1949 ж – КСРО-ның мемлекеттік сыйлығына ие болды. 1955 ж – «Абай жолы» эпопеясы дүниеге келді. 1959 ж – «Лениндік» сыйлық алды.

2. Ғ.Мүсірепов – «Оянған өлке» романы. 1950 ж – ұлттық прозаның жетістігі.

3. С.Мұқанов – «Сырдария» романы. Замандастардың өмірі, енбегі, арман мақсаттарын бейнеледі.

4. Ғ.Мұстафин – 1949 ж – мәскеуде өткен қазақ кенес әдебиетінің онкүндігінде орыс тіліне аударған «Шығанақ», «Миллионер» повестері әдеби қоғамның назарын аударды. Кейінгі шығармалар: «Қарағанды», «Дауылдан кейін».

1950 ж – қазақ поэзиясы неғұрлым баып, алуан түрлі сипат ала бастады.

1. Ә.Тәжібаев – сатиралық шығармасы – «Шайтан», философиялық ұғымы бар – «Портрет».

2. Ерғалиев – «Біздің ауылдың қызы», «Құрманғазы».

3. Т.Жароковтың - «Жапанды орман жаңғыртты».

4. К.Бекқожин – «Мариям Жагорқызы».

5. Ж.Молдағалиев – «Жыр туралы жыр».

1950 ж – Қазақстанның әдеби өмірі республикада тұратын орыс, ұйғыр, корей, неміс жазушыларының шығармаларымен толығырақ сипатталды.

1. Шухов – «Тың игерушілер» очерк.

2. Анов, Ананьев, Мартьянов, Щеголихин – орыстар.

3. Абдуллин – ұйғыр, «Гүлстан» повесі.

4. Хасанов – ұйғыр драматургиясын жасауда көп енбек етті.

5. Ким Кван Хен – корей жазушысы.

ХХ сьезден кейін ақталды – Сейфуллин, Майлин, Жансүгіров.

Өнер: 1952 ж – Қазақ драма театрында Голубович Әуезовтың «Абай» драмасын қойды. Қойылым КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды. Сахнада қойылған қойылымдар- Әбішев «Достық пен махаббат», Хұсайынов «Кеше мен бүгін», Тәжібаев «Жалғыз ағаш орман емес».

Актерлер – Қ.Бадыров, Қ.Қуанышбаев, Р.Қойшыбаева, Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, Х.Бөкеевалар.

Орыс драма театры. Басқарды – Штейн. Актерлері – Диордиев, Померанцев, Трофимова.

Харламова – өнерге сінірген енбегі үшін КСРО Халық әртісін атағын алды.

Н.Сац – Жасөспірімдер театрын басқарды.

Музыка мәдениеті:

Жастар мен студенттердің дүниежүзілік 6 фестивалінің лауреаті атанды – Қазақ КСР мемлекеттік ән және би ансамблі.

Дирижер Қажиғалиевтің басшылығымен Құрамнғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрі ұлттық және әлем классиктердің шығармаларын орындады.

Қазақ мемлекеттік хор капелласы – шығармашылық ұйым ретінде қалаптасты.

Абай атындағы Опера және балет театры.1. 1946 жылы «Біржан-Сара» операсы қойылды. 1949 ж осы қойылым үшін режиссеры – Төлебаев, орындаушылардың бір тобы-Жандарбеков, Ненашев, Байсейітова, Үмбетбаев, Досымжанов, Бейсекова КСРО мемлекеттік сыйлығын алды.

Брусилов

2. Брусиловский «Дударай» операсын қойды.

3. Брусиловский Төлебаевпен бірігіп «Амангелді» операларын қойды.

4. Қожамияров «Назугум» тұнғыш ұйғыр операсы.

1954 ж – Ұйғыр сазгерінің «Ризвангүл» симфониялық поэмасы мемлекеттік сыйлығына ұсынылды.

Қазақ академиялық опера және балет театрында жұмыс істеген: Әншілер– Серкебаев, Кенжетаев, Иванов, Круглыхина. Дирижерлер – Дұғашев, Османов, Чернов. Балет бишілері– Ковалев, Көшербаева.

Симфониялық музыка өнеріне үлес қосты: Великанов, Мусин, Рахмадиев, Мұхаметжанов, Ғ.Жұбанова.

Суретшілер: Телжанов «Жамал», «Атамекен». Мәмбеев «Тауда», «Киіз үй қасында». Кенбаев «Шопан әні», «Сұхбат».

Портрет салушылар: Степанов пен Ғалымбаева.

Тарихи-революцияллық тақырыбында, индустрия тақырыбында шығармалар жазды: Нұрмұхамедов, Лизогуб, Шаяхметов, Черкасский, Таңсықбаев, Қастеев.

§25. Тоқырау жылдарындағы Қазақстан.

1960-1980 ортасы- Тоқырау жылдары деп аталды.

Осы кезде социалистік бағдардағы мемлекеттер арасында жетекші рөл атқарып келген Кеңес одағының ықпалы бүрынғыға қарағанда салғындады. Жыл өткен сайын КОКП халық аренадағы беделі түсіп, дүниежүзілік арандатушы фактор түрінде көріне бастады.

КСРО-дан іргесін аулақ әкеткен елдер- КХДР, Югославия, КХР; Египет.

1968 ж – Чехословакияда болған оқиғалар- дамудың жаңа бағытына ойысуға деген құлшыныс.

1970 ж – ІІ жартысы – социализмнің кенестік нұсқасынан бас тарту, шын мәніндегі демократиялық қоғам орнату жолында Польша үлкен күрес жүргізді. «Ынтымақ» қоғамдық ұйымы бұл елдің 1980 ж-ғы дамуына айтарлықтай ықпал етті.

1970 ж – соңы – КХР-де экономикасында түбегейлі өзгерістер болды.

Новочеркасскіде, Грузияда, Балтық республикаларында – Көпшілік наразылығын КСРО қатан жазалады. Қалыптасқан режіміне наразылықтың бір түрі – диссиденттік етек ала бастады.

1961 ж – КОКП ХХІІ сьезінде іс жүзінде орындалмайтын, коммунизм құрудың негізгі үш міндетін тағы да алға тартты. Социализм- кемелденген коммунизм- коммунизм.

1960ж- ІІ жартысы – КСРО-да коммунизм құрудың негізгі үш мақсаты орындалмайтыны белгілі болды.

1967 ж – Брежневтің «Қазан төнкерісінің 50 жылдығына арналған» салтанатты мәжілісінде «кенес халқының өткен тарихи даму жолының басты қорытындысы кемелденген социалистік қоғам орнату болып табылады» деп жариялады.

1960 ж – ішінде – демократияландыру азайтылып, экономикалық реформа жүргізуден нәтиже шықпағаг соң, қоғамнын алға қарай дамуы баяулады.

1977 ж – КСРО-да жаңа конституция қабылданды.

1978 ж – наурыз – Қазақ КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Республиканың жана конституция жобасын бүкіл «халықтық талқылауға» берді. 1,5 «бір жарым» ай ішінде талқылау болды. 1978- 20 сәуір – қабылданды.

Д.Қонаев. 1960-1960 жж- Республиканың І хатшысы. 1962-1964 жж – Қазақ КСР министрлер кенесінің төрағасы. 1964-1986 жж – Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы.

§26. Тоқырау жылдарындағы идеология.

1980 ж ортасы – КСРО экономикалық даму қарқыны бәсең, әлеуметтік қамсыздандыру жағы орташа, әскери қуаты орасан мол, тұтас мемлекеттерді қирата алатын алып империяға айналды.

Сталиннің тұсында ұлтына қарамай көзін жою әдісі болса, хрущевтік-брежневтік әкімшілік әлемнің алтыдан бір бөлігін алып жатқан жерде «тарихи жаңа қауымдастық – кеңес халқын» жасау көзделді.

Марксизм-ленинизм идеясы- келешекте «мемлекеттің жойылатыны», «ұлттардың қосылып кететіні» туралы теориялар партияның ағдарламасынан мығым орын алды. Бұл- догма болды.

1950 ж – Әлемнің алдынғы қатарлы елдері ҒТР дәуіріне енді.

1960 ж – Ғарышты игере бастауы. КСРО.

1960 ж – Москвода «Жас тұлпар» құрылды. М.Әуезов. Қадыржанов, Тайжанов көмектесті. 800 студент бірікті. Бұл ұйым бұқаранын ұлттық санасын оятуға тырысты, жоғарғы органдарға ұлт қатынастарына қатысты нақты ұсыныстар айтты.

«Жас қазақ» - Қарағанды, «Тайшүбар» - Семей.

Бұл ұйымдардың бөлімдері құрылды: Ленинград, Киев, Алматы, Одесса, Рига, Павлодар, Ақмола, Шымкент.

1970 ж – Жас тұлпардың ықпалымен «Гүлдер», «Дос-Мұқасан», «Айгүл» ансамбідері құрылды.

1979 ж – КОКП ОК Қазақстан аумағында неміс автономиясын құру туралы шешім қабылдады. Оны Коркин Басқарды. Конаевтің бірінші хатшысы. Орт- Ерементау. Облыстар: Павлодар, Қарағанды, Көкшетау, Ақмола.

1979 ж – 19 маусым – Ақмолада автономиясының құрылмайтының айтты.

§27. Өнеркәсіпте қалыптасқан жағдай.

1965 ж- қыркүйек пленумында өнеркәсіпті салалық принцип бойынша басқарды.

Кәсіпорындарға: дербестік беру, материалдық ынталандыру, шаруашылық есепті дамыту ұсынылды.

Баға, пайда, салық, несие категорияларын қосуға рұқсат етілді.

1965 ж – КСРО жоғарғы кенесі қабылданған «өнеркәсіпті басқару органдарының жүйесні өзгерту және мем-тік басқарудың кейбір органдарын қайта құру» туралы занды дәйектеді.

1960 ж ортасы – жүргізілмек болған шаруашылық реформасы аясында жасалған өзгерісті техникалық жарақаттандыу шаралары енбек процесін ұйымдастыруға дұрыс жол ашқандай болды.

1967 ж – республиканың барлық өнеркәсіп орындарының 10℅, яғни 193 кәсіпорын жанаша жұмыс істей бастады.

1970 ж – республикада кәсіпорындарының 80℅ жоспарлаудың жаңа жүйесі бойынша жұмыс істей бастады.

Ауыр өнеркәсіп даму барысы.

1960 ж – электрлендіру кезені.

1960 ж ІІ жартысы – Жамбыл электр станциясы.

1972 ж – Қапшағай электр станциясы салынды.

1970 ж ішінде – Қазақстанда көмір өндіру айтарлықтай өркендеді.

1960 ж ІІ жартысы – Маңғыстау түбегінде мұнай өндіру мен өңде жұмыстарының көлемі артты.

1965 ж – Өзен өзінің алғашқы мұнайын берді. Өзеннен - Жетібай арқылы – Ақтауға мұнай,газ құбырлары салынды, Атырау арқылы- Самараға мұнай құбырлары салынды.

Маңғыстауда газ өндейтін завод салынды.

Ембіде мұнай өндіру ісі жаңа қарқын алды.

Шығыс Қазақстан – түсті металлургияның орталығы болды.

1960 ж ішінде – Лениногор мырыш заводы, Өскеменде титан-магний комбинаты салынды.

1970-1980 жж – Шығыс Қазақстан мыс-химия комбинаты салынды.

Жаңа кен байыту комбинаттары: Жезқазғанда, Жезкентте, Кашарда, Қарағандыда.

Павлодарда алюминий заводы іске қосылды.

1984 ж – 24 млн тонна темір өндірілді.

1960 ж бастап – химия өнеркәсібі жедел қарқынмен дамыды. Ертіс химия металлургия, Атырау мұнай химия заводы салынды.

1970 ж Республика сары фосфор өндіруден жетекші орынға шықты.

Ақтөбек мен Жамбылда суперфосфат заводтарының қуаты ұлғайтылды.

1960 ж – электро-техника өнеркәсібінің дамуы.

1. Семейде – кабель,

2. Текелі – аккумулятор,

3. Өскемен – конденсатор,

4. Кентау - трансформатор,

5. Алматыда – төменгі вольтті аппараттар заводы.

Қазақстанда дамымады: көліктік машина, прибор, радио, телеаппаратуралар.

Экологияны ластады: Республика аумағында орналасқан әскери-өнеркәсіп кешендері(ӘӨК). Олар жергілікті билік органдарына бағындырылмады, оларды шамадан тыс еркінсіздіп жіберді.

1950 ж бастап – Қазақстан нағыз экологиялық апат аймағына айналды.

КСРО қорғаныс министірінің бірінші орынбасары, генерал Моисеевтің хабарлауынша Семейде жарылыс болды: 1949-1963жж- 113 ашық, 1964-1989 жж – 343 жер асты жарылыс. Қалдықтар көмілген орындарының саны 300.

Полигоннан зардап шеккен облыстар: Семей, Қарағанды, Павлодар, Өскемен. Осы облыс тұрғындарының арасында қатерлі ісік, қан ауруларының үлесі көп.

Экологиялық дағдарыстың шиеленісуі ірі кәсіпорындар шоғырланған Қарағанды, Өскемен, Теміртау, Алматы, Шымкент, Жамбыл.

1960 ж ішінде – Қазақстанда женіл және тамақ өнеркәсібі:

Жамбылда- былғары-аяқ киім фабрикасы ашылды.

Алматыда – мақта-мата комбинаты.

Қостанай – костюмдік штампель маталар комбинаты.

Қарағандыда – аяқ киім және шұлық фабрикасы.

Тоқыма фабрикалар : Жезқазған, Семей, Ақтөбе.

Ет комбинаттары: Ақтөбеде, Шымкентте, Жамбылда, Теміртау.

1970 ж қарай – женіл өнеркәсіп республиканың жалпы өнеркәсіп өнімінің 16 ℅ құрды.

Алматыда маргарин заводы, Ақтөбеде кондитер фабрикасы, Шу мен Ақсуда қант заводтары.

§.28 Ауыл шаруашылығы.

1960 ж алғашқы жартысында ұжымшарларды кеншарларға айналдыру жаңа қарқынмен жүргізілді.

1970 жылдары – Ұжымшарларды кеншарларға айналдыру және біртіндеп шаруашылық есепке көшіру бірқатар онды нәтижелер бере бастады. Республиканың ауыл-шаруашылық өнімі артты.

КОКП ОК-нің 1965 жылғы наурыз пленумында қабылданған шешімдер, ауыл шаруашылығын көтеруге арналды. Ауыл шаруашылығы өнімдерінін сатып алу бағасы екі есе арттырылып, жоспардан тыс өнім өндіргені үшін үстеме ақы төленетін болды.

Ауыл шаруашылығына бөлінетін қаржының көлемі артты.

1965 ж пленумнан кейін дәнді дықылдар өндіретін шаруашылықтардың жарымына жуығы тауарлы астық өндіруге мамандандырылды.

Мал өсіру қысы қатты сотүстікте кемітіліп, оңт-шығыста көбейтілді.

1960 ж соны – ауыл шаруашылығын интенсивтендіру шаралары жүргізілді.

Ауыл шаруашылығын электрлендіру: Шығыс Қаз, Солт Қаз, Семей.

1970 ж Алматы облысы, Енбекші Қазақ және күрт аудандарының кеншар директоры Худенко фермерлік жүйесін дамытты.

1970 ж – қой өсіруден Ресейден кейін 2-нші орында болды.

1975 ж – 34,6 млн қой болды.

1971 ж – Шұбартау ауданының комсомол ұйымы мектеп бітірген оқушыларды қой шаруашылығына шақырды. 50 млн –ға жеткізуді мақсат етті.

§29. Әлеуметтк даму.

1980 ж ортасы – славян тектес жұрт қалада, жергілікті халық ауылда орналасты.

Қызылорда мен Атырауда – қазақтар басым болды.

1979 ж – санақ бойынша Алматыда қазақтардың үлесі 11℅, Ресми мәліметтер бойынша жергілікті ұлт өкілдерінің ұлесі 20℅.

1980 ж ортасы – медициналық қызмет көрсету, білім беру, әлеуметтік салада артта қалушылық жыл сайын айқын көріне бастады.

§30. Рухани өмір. Білім және ғылым.

1949 ж – міндетті 7 жылдық білім қайтып қолға алынды.

1948 ж – оқуға тартылмай жүрген балалар саны 200 мың (15 жасқа дейін). 1955 ж – олардың саны 16 мыңға түсті.

1959 ж – Қазақ КСР Жоғарғы Кенесі «Мектептің өмірімен байланысын нығайту туралы және Қазақ КСР-нде халыққа білім беру жүйесні одан әрі дамыту туралы» зан қабылдады.

Жаңа заң бойынша 1962-1963 жж – 8 жылдық білім беруге көшті, 11 жылдық енбек политехникалық мектептерін құру, жұмысшы жастар мектептерін көбейту.

1950 ж ішінде – Мектептерде политехникалық білімдерд тиянақтауда, оқушыларды өндірістік енбекпен араластыруға, мектептің өмірімен байланысын нығайтуға бағытталған шаралар жүргізді.

1954 ж – орта білімі бар жастар, техникалық училишелерде, машина жүргізушілер, краншылар, экскаваторшылар, фрезершілер дайындады.

1947 ж – КСРО министрлер кенесі. «Қазақ КСР-нде жоғарғы және орта білім беруді одан әрі дамыту шаралары туралы» қаулы қабылдады. Орта және жоғарғы білім дамыды.