Сірге жияр 3 page

Date: 2015-10-07; view: 787.

II

Бұлардың барлығының ізін баса, тарихтың биік белесіне қара қытайлар шықты. Кейін, оларды Алтын патшалығы аударып тастады. Тап осы тұстың ең негізгі бөлігін, әйгілі ғалым Лиев Гумилиев «Жүз жылдық үнсіздік» немесе «Ақ таңдақ кезең» деп атады. Ол кісінің қарауынша, осы екі хандықты да (Қытан-Қидан және Алтын) Тұңғыс-Манжұр текті халық құрған. Ал, «Көшпенділер» (Түркі тектілер) бұл кезде тарихи жазбаларда ізім-қайым көрінбеген. Себебі, олар «Ғасырлық қуаңшылықтан» бой тасалап Сібердің (Сібірдің) алыс түкпіріне ауып кеткен. Сөйтіп, «Өркениеттен алыс қалған» олар, ешбір жазбаға іліге алмаған. Иә, делік. Сонда, сірә «Ғасырлық қуаңшылық» деген болған ба, өзі? Онда: Бастаухаттар басқаны емес, осы «Қуаңшылықтың» өзін неге жазбаған. Мұқым бір халықты отанынан бостырған осынша ауыр апатты, жылнамашылар қалай ғана қаламынан қағыс қалдырған десеңізші?! Бізше, мұндай табиғат құбылысының туылуы мүмкін болса да, дәл сол кезде болды деуге дәлел жоқ. Егер, басқа қырынан-қорған ішінен теперіш көріп ауды деп жорамалдасақ та, оған тарихи шындықтың өзі жар бермейді. Ол кезде Қытай елі бытыранды, әлсіз күйде болатын. Бізге салса: Тап осы «Үнсіздікті» зерттеуді, «Қытандар» кім еді? – дегеннен бастаған жөн болмақ. Қазіргі қытайлардың өлшемді дыбыстауында, қытандарды «Чый-Дан» (契丹) деп атайды. Қазақ тіліне содан «Қидан» немесе «Кидән» болып дыбыстық аудармамен қалыптасты. Бұлай аудару: Екі тіл арасындағы салыстырмалы дыбыстық баламалау заңдылығына толық сай келеді. Алайда, біз бұл атауды «Қытан» деп алдық. Негізі, бұл елесімнің (этнонимнің) түбірі «Қыта» немесе «Қыт-а» деген сөз. Осы сөздің лексикалық мағынасы құрлық, ішкі құрлықтық өңір дегенге келеді. Содан, «Қытан», яғыни құрлық елі деген елесім қалыптасқан. Бұл пікірдің жағына шығатын тағы бір дәлел бар. Ол – Қытан хандығының, Қытай тіліне мағыналық аударылған атауы. Қытайлар оларды «Лияу (Ляо) хандығы» (辽朝) деп атайды. Яғыни, байтақ дала хандығы деген мағынада. Әсірелеп айтқанда, жер жүзінің хандығы дегенге келеді. Мұндай ишара, өткендегі хандықтардың өзіне ат қою үлгісіне толық үйлеседі. Осы арада, өзіңіз де көріп отырған шығарсыз, олардың хандық аты түркі сөзінен шыққанын. Нақтылап айтқанда: «Қыта»-құрлық, «-н»-жұрнақ. екуі біріккенде құрлықты билейтін, басқаша айытқанда: жер бетіндегі адам қоныстана алатын жердің бәрін билейтін ел деген ишарадан туған. Енді біз Қытандардың қай текті халық екенін, тағы бір қырынан қарастырып көрейік. Ол үшін сөзді «Қара қытай» хандығынан бастауға тура келеді.

Қытандар Алтын хандығынан жеңілген соң, Елүй Дашы деген адам азғантай жасағымен қашып шығып Ұйғыр жері арқылы жеті суға өтеді. Ол жақта, Қарлұқтар мен қаңлыларға хан болады. Жұрттың бәріне мәлім болғанындай: Бір ел, екінші бір елдің үстемдігін еш қашанда қарсылықсыз қабылдамаған. Мұндай шындық еш жерде, әр қандай елде болып көрмеген. Онда, қалайша сонау қиыр шығыстан арып-ашып келе жатқан үркердей қашықынға іргелі Ұйғыр (Яғлағыр-Жалайыр) ұлысы отанының өзегінен қақ жарып жол береді?! Жеті су өлкесіндегі қалың Қаңлы мен Қарлық (Арғын) неге ғана, азғантай қашқын «Шүршіт» тобырының атаманына алтын тағын ұсынып, аяғына жығылады. Кейін, осы «Шүршіт» Гүрханы, не себепті Найман ханзадасы Күшілікке қызын беріп, тақ мұрагері етіп алмақшы болады?!

Түптеп келгенде, уақиғаның осылай дамуының ең негізгі себебі: Олардың барлығының (Қара қытай, Ұйғыр, Қаңлы және Қарлық) бір атаның баласы, бір бәйтеректің саласы болғандығында. Анығын айтқанда, Қытандардың да түрік текті болғандығында. Қытан елі, айдарынан жел есіп екі ғасырдан аса уақыт дәурендеген еді ғой. Сол кезде, жоғарыда аталған Түріктер азды көпті болсын, оларға тәуелді болған. Кейін, ортадан Таңғыт (Шый-ша西夏) хандығы көтеріліп, елді екіге бөліп жіберді. Батыстан, тағы да Қоразым (Хорезім) шығып Түркістан аймағын телімдей бастады. Ең соңында, шығыстан Шүршіт күшейіп Қытан тағын төңкеріп тастады. Осындай алмағайып заманда: Қытан мен олардың арасындағы тәуелділік байланыс бірде үзіліп, бірде жалғанып тұрды. Алайда, осынау Түркі Руларының Ұлы ханға деген, дегдәр ұрпаққа болған құрметі әлі өше қойған жоқ болатын.

Енді, Қара қытай сынды елесімнің шығуына қараңыз. «Қара» – алып, зор дегенді білдіреді. «Қытай» – Қытан сөзінің басқаша түрленген тұлғасы. Сонда: «Қара қытай» – «Ұлы Қытан ұлысы» деген мағына беретін елесім болмақ.

Қытандардан қалған бірлі-жарым атаулар да, оларды түркі деп қарайтын дәйекке дәлел бола алады. Айталық, олардың ханының науғысы – «Елү» (Ие-Лұй 耶律) болып келеді. Қазіргі қазақшаға тураласақ: «Елі» немесе «Ели» болып шығады. Ол, «Елдің», «Елдік сипаттағы» қатарлы ұғымдарды береді. Бейне: Қазақы, арнайы деген сөздер секілді грамматикалық жолмен жасалған.

Қытандардың ел құрушысының аты Елү А-Бау-Жый (耶律-阿保机). Мұндағы «Абау» – аба, абақ деп аталатын садақтың (не тас атқыштың) аты. Осы адам соған шебер болғандықтан «Абаужый немесе Әбәужій», яғыни, абашы, абақшы деген атаққа ие болған.

Олардан қалған тағы бір сөз «Да-Шы» деген шен аты. Оны «Ташы», «Тасы» деп те түрлендіруге болады. Тіпті, Құмыл ұйғырлары: бұл сөзді, Жоңғар заманы тұсында «Ташлы» деп те қолданған. Бәрінің де мағынасы: Тасы бар дегенге саяды. Тас (асыл тас), Түріктерде тұқым жалғаған ақсүйектіктің нышаны. Тастың асылдық дәрежесі, шеннің дәрежесіне қарай болады. Демек, «Дашы» (Ташы, Тасы) сөзі тұқым жалғаған ақсүйек, асылзада дегенді білдіреді. Найманда, Дортуылдан тараған «Тасыбай» деген Ру бар. оның аты да осындай ишарадан шыққан. Демек, мәңгілік бай болсын деген сөз.

Шындық осылай болғанда, әлде қалай «Ақ таңдақ» немесе «Жүз жылдық үнсіздік» болмаған екен ғой.

Қайта, «Көшпенділер» – Қытан түріктері, өз тарихын бабалары қолданған пішік жазуы арқылы өздері жазғаны көрініп тұрмайма. Оның үстіне, олардың қолданған жазуы бейнелік жазудың түріктік үлгісі де болғанын айғақтайтын жанды әрі талассыз дәлел екен ғой. Амал қанша!? Қытандар жазған төл жылнама, әуелгі қалпында бізге жеткен жоқ. Жеткені «Екшеуден», «Саралаудан» өткені ғана.

Ендігі жерде, бізге қалғаны: бабалардың «Басы жоқ» мүрделерін тұлғасынан танып ала білу. Сонан соң, олардың үстіне еңсесі биік ескерткіш орнатып, аттарын алашқа жария ету. Біз, олардың сүйегіне жаттың қолымен жазылған «Жау» деген қара жазуды бір жолата өшіріп, орнына «Ардагер» деген сөзді туымыз түстес сиямен, мәңгілік етіп өз қолымызбен жазуымыз керек. Тек сонда ғана әлем алдында маңдайымыз жарық, ұрпақтар алдында ұяттан ада боламыз.

Айтқанда сөздің анығын Қытан ордасы күйрелгенде, түркі жұрты күйзелгенде: Кең даланың кенен құрсағынан тағы бір асыл текті перезент өмір есігін ашып, ұлыстың ұлы тағына қарай тәй-тәй басып келе жатты. Ол, адамзат тарихындағы есімі тек қана «Ең!» деген сөзге қосылып айтылатын ұлы тұлғалардың бірі және бір егейі арда алаша хан – ұлы Шыңғысхан еді.

Сол тұста – ІХ ғасырдың екінші жартысынан ХІ ғасырдың ауданына дейінгі аралықта, тек түркі дүниесінде ғана емес, тұтас әлем елдерінде жаппай дүбіліс болды. Жақсартып айтқанда: Дүние жүзі халықтары өзгеше жаңғыру кезеңінде тұрды. Еуропада, патша үстемдігі әлсіреп, дін үстемдігі күшейе түсті. Жиянгерлік жүйе сөгіліп, орнына айқын ұлттық түс Лаған мемлекеттер қалыптаса бастады. Ал, Парсыда болған ала ауыздық батыс Түркістанның оларды бағындыруына жеңілдік әкелді. Қытайда, «Таң» әулеті үш ғасыр отырған Алтын тағынан құлап түсті де, қорған іші миша былықты. Енді, Қытай тағына «Ша-то» (Сотық) түріктері отырды. Сол қарсаңда, қорған сыртындағы ұлы өлкенің тізгінін Қытандар қолына алды. Қорған ішіндегі Шатолар (Сотық) ұзаққа бармай жеңіліске тап болды. Ақырында қорған ішінің көп бөлігі мен түркі жұртының бір қыдыруын билеу бақытын, Көк Тәңірі қытандардың маңдайына жазды. Олар, 220 жылдай дәурен сүріп, әлемге алтын тахтың үстінен көз жіберді.

Түрік мәдениетінің құтты ошағының бірі, Тәуелсіздігінің алтын діңгегі – «Арқа» (Моңғол үстірті) еді. Бұл өңірдің жазы жайлы, күзі майлы келеді. Қысы қаталдау болғанымен, түріктің асыл тұқымды түліктеріне тым ауыр сезілмеуші еді. Көктемі де көзелектеп, сонау біріңғайынан-ақ біліне бастайды. Осынау өлкенің, Түріктер үшін онан да өзгеше маңызға ие жағы бар еді. ол болса-хан азып, қараша тозған алмағайып заман туа қалса, елге қорған болатындығы. Сонау Күнилер заманынан, Шыңғысхан тұсына дейін Түркі жұрты, күйреген ордасын осы жерде бүтіндеп төңкерілген тағын осы арада тіктейтін. Өйткені, есі бар жау еш қашанда бұл өлкеге баса көктеп келе алмайды. Келсе де, шылғауына шалынып әрең жеткен жау сарбаздарын, аз ғана түрік сайлауыттары-ақ құзғынның жеміне айналдырып тастайтын. Қалғандары, оларға (Түркілерге) құл-құтан болады. Жаудың құл болмасқа шарасы да жоқ еді. Ит жанын сүйретіп иесіне барғанымен, не басынан не к-тінен айырылады. Дәл осындай болғандықтан, Арқа әр қашан Түрік елінің құрыш қамалы, құтты қонысы еді.

Алаң ашық ұлы құрлыққа орналасқандықтан (түбектерге, мұхит аралдарына мүлде ұқсамайтындықтан), Түрік жерінде жаугершілік қисапсыз көп болған. Олар көбінде жеңсе де, жеңілген тұстары да аз емес-тін, тақ таластың кесірінен, арыстар алды-алдына кететін кездер де болып тұратын. Сондайда, бөгделенген түріктер: Өзгенің туын ұстап өз тегіне қарсы шабатын. Осындай алмағайып кезеңдердің бірі, Қытан қағанаты құлағанда туды. Амалсыз күйге түскен Түрік елі, атадан қалған айлаға қайта көшті. Олар, арқаның алыс түкпіріне кіріп алып, ұлыстың ұлы тізгінін кім ұстайды деген сұрақтың жауабына таласып қызыл кеңірдек айтысқа, қызыл шеке сайысқа түсті. Міне, осылардың барлығы өткен тариқымыздың еміс-еміс елестері еді. Айтар ойымыз анық болсын деп, әр сөздің басын шалып біраз жерге бардық. Енді, қаламымыздың тұмсығын өзекті ойдың өзіне бұралық.

Сөз бастайық ендеше

Біз алдымен «Шыңғысхан» сөзінің қай тілден шыққанын біліп алайық. Онан соң, «Құпия шежіре» мен «Түгел тауарих»-қа жүгінетін боламыз.

І. Қайдан шыққан қадірлі «Шыңғыс» есім
ұлы ғалым Рашид әд-Диннің түсіндіруінше: «Шыңғыс» деген осы бір есім, «Шың» деген түбірден туындаған. «Шың» сөзінің мәнісі – берік, бекем. Ал, осы түбірден келіп шыққан «Шыңғысхан» – Қара қытайлардағы «Гүрхан» және Парсылардағы «Шаханшах» деген атақтарға бара-бар, яғыни әлемнің ханы, шахтардың шағы деген марапатты мәртебелермен шендес келеді.

«Шың» деген осы сын есім, түрік тілдерінде күні бүгін негізгі қолданыста келе жатқан сөз. Қазақша «Шың», ал ұйғырша «Чың» деп дыбысталады. Екі тілдегі мағынасы да «Түгел тауарих» мәліметіндегідей берік, бекем, қатты дегенді білдіреді. Ауыспалы мағынада: Қайсар, батыр деген мәнге де ие. Егер, түркі тілінің заңдылығы бойынша «Шың» (Чың) – берік сөзіне «-ғыз» (-гіз) жұрнағын жалғасақ: «Шыңғыз» (Чіңгіз) (қазақ тілінің үндестік заңына қарай «Шыңғыс») – төтенше берік сөзі келіп шығады. Қараңызшы, осының қаламиенің (автордың) берген түсінігінен қандай парқы бар. Арада сегіз ғасыр өтсе де, екуі әліге дейін мүлтіксіз ұқсап тұрмайма. Түркі тілдерінде мұндай жолмен жасалған басқада сөздер көп. Мысалы: Нақ – нақғыз – нағыз, нық – нықғыз – нығыз, тең – теңгіз – теңіз. Демек, «Шыңғыс» сынды осы мәртебелі атақ, түрік тілінен келіп шыққан. Мағынасы да «Түгел тауарих»-та жазылғандай және түп-түсінікті. Төтенше қатты, теңдессіз берік деген сөз екені көрініп тұр. Алайда, осынау ап-айқын сөзді: Ғалымдар неше саққа жүгіртсе де, еш байыбына бара алмаған. Неліктен? Себебі: олар, бұл сөзді моңғол ұлтының сөздік қорынан іздеген. Бірақ, «Күндіз мен таппаған тоқашты, түнде сен қайдан табасың» деп Қожанасыр айтқандай: моңғолдардың өздері естіп көрмеген сөзді, олардың сөздік қорынан ғалымдар қайдан тапсын. Моңғол тілді жазылымдар да, «Шыңғыс» аталымының мәнін шешіп бере алмаған. «Алтын шежіре», Үшбу атауды: Шыңғысхан таққа отырған күні құстардың ғайыптан «Шыңғыс!», «Шыңғыс!» (Чингиз, чингиз) деп сайрауынан осы ат шыққан екен дейтін пәтуәмен түсіндіреді. Бұл, әрине ойдан ойдырылған ертек. Мықтағанда, әлде қалай құрастырылған аңыз ғана. Негізінде, бізден небәрі сегіз ғасыр ғана алыстықта жатқан, жазу-сызудың ортасында өткен ұлы тұлғадан қиял-ғажәйып ертегі емес, қайта тарихи шындық жетсе керек еді. Егер оның ерлігі мен даналығы жайлы, әділдігі мен қаталдығы туралы асыра, асқақтата жырланса оның жөні бір басқа дер едік.

Ұлы қақанның атағы түрікше болғанда, атасы кім болды екен? Жауабын жазбалардың қойнауынан іздеп көрелік.

II. Құндағын шешейік «құпия шежіре»-нің

«Моңғолдың құпя шежіресі» дерегіне назар салсақ, маңғұлдардың (忙豁勒) (монғолдардың емес) атасы – Бөрте-Шайна (孛儿贴-赤那), анасы – Қауай-Марал (豁埃-马阑勒). Олар Теңіз (腾汲思) атты судан өтіп келіп, Өнен (斡难) өзенінің басындағы Бұрқан (不峏罕) атты тауды мекендейді. Ол жерде бір балалы болады да, оның атын Баташхан (巴塔赤-罕) қояды.

Баташханның өзінен санағанда 9-шы ұрпағы – Бөржігітей-Мерген (孛儿只吉歹-蔑儿干), оның әйелі – Маңғұлжын-Қауа (忙豁勒真-豁阿). 11-ші ұрпағы До-Уа соқыр және оның інісі До-Бын мерген екеуі. До-Уа соқырдың маңдайындағы жалғыз көзі үш көш жердегіні көреді екен. Енді осындағы атауларға назар салып көрелік.

Бөрте-шайна (孛儿贴-赤那). Осы атаудың алдыңғы жарымы қазақшада да солай – Бөрте, яғыни Секпіл, Тарлан сөздеріне жақын келеді. Соңғы «Шайна» сөзі, шайна – ауызаға салып тіспен ұсату деген сөз. Бұл, бөрі немесе қасқыр деген сөздің тергеп аталуы. Алайда, зерттеушілер бұл сөзді моңғолдың «Чоно» – қасқыр деген сөзіне жорыған.

Қауай-марал (豁埃-马阑勒). Мұны «Кер марал» деп аударған. Қазақша «Құба марал» деп аударылып жүр. Бізше де солай.

Бөржігітей-мерген (孛儿只吉歹-蔑儿干). Мұндағы бөрі түбірі: бөрі немесе қасқыр деген сөз. Ал, «Жігітей»: жігіт сөзінен шыққан. Ол (жігіт), ертеде «Жігін» депте қолданылған. Бейне, «Қиян» мен «Қият» сөздерінің бірдей болғаны секілді. Азамат, ер деген мағынада. Ал, «Мерген» өте түсінікті – оғы дәл тиетін адам, немесе, оғы дәл тиушілік.

Маңғұлжын-қауа (忙豁勒真-豁阿). Осындағы Маңғұлжын сөзі, Маңғұл Руының қызы дегенді білдіреді. Рашид-әд-Диннің айтуы бойынша: Ру атына «-жын» жалғанса сол Рудан шыққан әйел дегенді, «-тай» жалғанса сол Рудан шыққан ер дегенді білдіреді. Ал, «Қауа» сөзіне төменде тоқталамыз.

До-уа-соқыр (都蛙-锁豁儿). «Құпия шежіре»-нің өзі айтқандай: Маңдайының ортасында жалғыз көзі бар, яғыни «Төбе» соқыр деген сөз. Мұндай обыраздар, қазақ ертегілерінде де кездеседі.

До-бын-мерген (朵奔-蔑儿干). Бұл есім, бір қарағанда түсініксіз. Бірақ, анықтап қарасақ «Тобан мерген» деген сөз екені білінеді. Мағынасы: Тобанаяқ мерген, яғыни, ақсақ мерген деген сөз.

Енді, жоғарыдағы бірнеше жересімге (төпөнимге) назар салайық.

Теңіз (Теңгіз腾汲思). Ол, мәтінде «Теңгіз» деп жазылған. Көне түркі тілінде және қазіргі көптеген түркі ұлттары тілінде, теңіз деген сөз. Қазіргі қазақшада «г» дыбысы көмескі тартып, «Тең» түбірімен «-гіз» жұрнағы өз-ара кірігуі нәтижесінде «Теңіз»» болып қалыптасқан. «Теңдессіз ұлы су» дегенді білдіреді. Бұл жерде, «Теңгіз» сөзі нақтылы бір жер аты ретінде қолданылған. Оған кейінгі жерде тағы тоқталатын боламыз.

Өнен (斡难). Бұл, аудармаларда «Онон» деп алынып жүр. Бізше: «Өн» етістігі мен «-ен» жұрнағынан құралған түркілік сөз. Оның жасалу жолын шешен лексемасымен салыстыруға болады: Шеш-шиесін, түйінін тарқат деген мағынадағы етістік؛ -ен-жұрнақ. Екеуінен «Шешен»-істің шиесін, даудың жүйесін шешетін адам деген затесім келіп шыққан. Мұндағы «Өн» түбірінің мағынасы өскіш, өнгіш немесе өсірген, өндірген дегенге келеді. Шамасы, мұқым бір халықты өсіріп-өндірген ана өзен деген құрмет сезімнен туындаған жересім (топоним) болса керек.

Бұрхан (不峏罕) – тау аты. Кейде, Бұрхан-қалдұн деп те аталып жүреді. Бұрхан сөзінің мәнісі – қасиет иесі, кие иесі дегенге келеді. Бұрхан, ежелгі Тәңірлік діннен күні-бүгінге дейін сақталып келе жатқан сөз. Қазақта «Бұт-бұрхан» деген қос сөз бар. «Бұт» дегені, будда дініндегілердің табынатын қуыршақ мүсіні. Оған, жоғарыдағы «Бұрхан» сөзі қосылып қолданылуына қарағанда: Ол, халықтың көкейіне берік сақталатындай, ұзақ уақыт бойы қолданылған діни тіркес болса керек. Бірақ, кейінгі кезде мұсылман дінінің ықпалымен өзінің бұрынғы қадір-қасиетін әлсіреткен. Біздің межемізше, бұл аталым: «Боры» және «Хан» деген екі сөзден құралып, үндестік заңына қарай кірігу нәтижесінде қалыптасқан сияқты.

Осылардан кейін, «Тұң-жый-лый» (кейде, тұң-гі-лый统格梨) деген өзен аты кездеседі. Бұл Түңкелі өзен деген сөз, яғыни шөпті, құрақты, нулы өзен дегенге келеді.

Алан-қауа (阿阑-豁阿). Ол, Тобан-мергеннің («Түгел тауарих» бойынша тобан-баянның) әйелі. Алан-қауа, күйеуі өлген соң жесір отырып ғайыптан үш ұл табады. Соның бірінен Шығысханның ата-бабасы тарайды. Былайша айтқанда: Алан-қауа-Шыңғысханның арғы тегі.

Осы есімнің алдынғы жарымын құрап тұрған «Алан» сөзі, алымпаз, жойымпаз, жеңімпаз деген мағына береді. «Ал» – деген бұйрық райлы етістіктен туындаған. Екінші жарымындағы «Қауа» сөзіне келсек: Қазақ тіліндегі ертеден келе жатқан «Қау» деген түбірден туындаған. Ол - өсу, өну, қаулай шығу, бітік өсу қатарлы мәндерді береді. Мысалға: Қаулау, қаулан, қаулы жер т. с. . . «Қау» түбірінен туындаған «Қауа» сөзі: Барша ұрпақты өсіріп-өндірген қасиетті тек дегенді білдіреді. Бұл сөз, ер-әйелдің барлығына ортақ қолданыла береді. Адамзаттың ең алғашқы тегін «Қауа-ата», «Қауа-ана» деу содан шыққан.

Төменде, «Алан» сөзіне жалғасты тоқталайық. Бұл сөз «Ал» етістігінен шыққан деп жоғарыда айытқан едік. Түркілерде, осы түбірден шыққан басқада есімдер бар. Айталық: «Алаш» және «Алшын». «Алаш» атауын қазақ халқы күні бүгін өз ұлттық атының тура баламасы ретінде қарайды. Сонымен бірге, ол – қазақ ұлтының ұлттық ұраны. Қазақтар басқа ұлттар мен соғысқанда, немесе көп ұлт жиналған бәйге-бәсекеге қатысқанда «Алаш!», «Алаш!» деп ұран шақырады. Сондықтан, Алаш аты қазақтарға ұлттық атынан да құрметті сезіледі. Мысалы: «Алаштың азаматы», «Алаштың арысы» деген тіркестер осындай сезімнен туындаған. Әйгілі тарих ғалымы Мұхтар Мағауинның пікіріне жүгінсек: «Алаш» атауының аясына қазақтың үшжүзімен қатар, өз заманында қырғыз, қарақалпақ және құрама қатарлы арыстар қамтылған. Осыдан ой жүгіртер болсақ: Кезінде, «Алаш» сөзі қазақ Руларын тұлға еткен көптеген түркі халықтарының ортақ атауы немесе ортақ ұраны болғаны сөзсіз.

«Алшын» жөнінде сөз сәл ұзақтау. Ең алдымен бұл атау, Кіші Жүздің үлкен бір арысының атауы (Ұраны) болуымен иісі қазаққа таныс. Ол, кезінде Кіші Жүз сынды тұтас ұлыстың есіміне балама болған. «Алшын» өте байырғы ел есімдердің (этноним) бірі. Қытайдың «Сұй нама» деректерінде: Түркілердің тегі «А-шы-на» (阿史那) деп жазылған. Осындағы, соңғы пішік хат «На»-ны қазақша «-н» (-ын) деп алсақ, сондай-ақ, «Алшын» сөзіндегі (қытайшаға баламалағанда) «лы» буынның түсіп қалу мүмкіндігін ескерсек,«А-шы-на» елесімін Алшын деп аударуға әбден болады. Сөзді соншама арыдан қозғағанда,«Алан қауа» атауының түркілік байырғы елесім екенін дәлелдеуді мақсат етіп отырмыз. Яғыни, «Алан-қауа» әлде қалай, тарихи жекенің есімі болмастан, барлық шежірелердегі сияқты, белгілі адам ретінде келтірілген мәлім бір түркілік елшіктің (етнөстің) аты. Ол – «Алаш» не болмаса «Алшын»-ның басқаша кездескен тұлғасы. Бұл, қазірше осымен тұра-тұрсын. Кезекті жерінде кеңірек тоқталамыз.