Сірге жияр 5 page

Date: 2015-10-07; view: 666.

Ту-ба-сы (秃巴思). Қазақша – Туа немесе Дыба. Өздерінің төл тілінде – Тыва. Орыстар оларды «Тува» деп атаған екен. Дыбалар, аса байырғы түркі арысы. Олардың аты көне Қытай жазбаларында да кездеседі. Олар, Темүжін хан болып «95 мыңдық» тіктегеннен кейінгі кезде, Жошы жағынан бағындырылған. Жоңғар заманында, Қалмақтың келемежіне тап болды. одан кейін, орыс пен Шүршіттің (Манжұрдың) көкперіне түсті. Бертін, Кеңес пен МХР-дың саяси дойбысының тасы болды. Ақыры, орыс отаршылдарының аранына түсті. Бір бөлігі сыртқы моңғолдың «Сыбағасына» тиді. Алтайдың күн бетіндегі біразы Қытайдың шеңгелінде қалды. Қазір, Алтайдың бөктеріндегі Қаба, Буыршын, Сарысүмбе, Көктоғай, Шіңгіл қатарлы аудандардың таулы өңірінде бір неше мың Туа (Тува) тұрғындары тұрады. Олар, қазірге дейін «Сары дін»-ді ұстанады. Бұл Дыбалар, қасақана түріктен алшақтату саясатына ұшырап отыр. Олар, Қытайдың ішкі Моңғол автономиялы өлкесінен шыққан моңғолша оқулықтармен сауат ашады. Соның әсерінде, оқығандарының бәрі моңғол тілін недәуір біледі. Бірақ, тұрмыста өз тілдерін қолданады. Қазақшаға да, шетінен жетік. Сөздері Қазақ, Қырғыз және Алтай тілдерінің қоспасы болып келеді. Көне түркі атауларын да, көп мөлшерде сақтап қалған. Олар, ержүрек, ақжарқын және өте зерек келеді. Алтай қазақтары (Керейлер), Туаларды «Көк моншақ» деп те атайды. Аңыздарға қарағанда: Кезінде, мойындарына шұжық сяқты тұйықтап тігілген көк дорба асынып, Шыңғысханның жасағына азық тасыған екен. Содан осы атқа ие болыпты деген сөз бар. Жекелей әңгімелескенде: Олар, өздерінің моңғолға жатпайтынын, өз алдына ұлт екенін айтады. Қазақтарға: Ата діндеріңді тастап «Жат» дінді қабылдап кеттіңдер деп базына айтып қалжыңдайды. Қысқасы, олар да нағыз түріктер.

Чіи-ыр-жіи-сы (乞儿吉思) – Қырғыз. Бұлар да, Жошыға ақ сұңқар, ақбоз ат, қара күзен (бұлғын) қатарлыларды сауғаға ұсынып бағынған. Осынау ел, заманында бір кезек ұлыс тағына шығып, иісі түркіге үстемдік жүргізген. Кейін, десі қайтқанда: Күнгей мен теріскейді жалғаған жағыз тал жіптей, Алтай мен Алатаудың арасында біраз заман созылып жатты. Бірақ, Қарлықпен қанжығалас тұрған олар, Қазақ текті Руларды қақ ортасынан шығыс пен батысқа бөліп тұрған еді. Ақырғы есепте, Наймандардың соққысына төтеп бере алмаған Қырғыздар, бауы үзілген тұтқыштай болып қазанның екі құлағында кетті. Анығырақ айтқанда, теріскейдегілері асқар Алтайдан асып аламайлы Байқалдан (Байкал) байыз тапты. Күнгейдегілері, күн сәулетті Алатаудың анжақ бетіне барып мәңгілік мекен тепті. Сөйтіп, «Жаңылшақ» жазғыштар – қазақты қырғыз екен деп қалатын тарих қалыптасты. Олар, Сібер (Сібір) Қырғыздарын Ойратпен егіздетіп «Бұрат» (Бурят) деп еркелетіп атайтынды тапты. Күндер өте келе, Байқалдағы қырғыздардан басы бөлекше жаратылған – Бәдімайев туды. Күнгейдегі қырғыздардан шырқау ойлы Шыңғыс дүниеге келді.

Сы-біи-ыр (失必儿) – Сібер (Сібір). «Құпия шежіре»-де: «Сібер қатарлы Рулардың оңтүстігіндегі орман елін, Жошы түгел бағындырды» – деп жазылған. Соған қарағанда, «Сібер Рулары» деген атау ең солтүстіктегі аңшылықпен, алтын қазумен, жақұт терумен және қарамай (мұнай) айыру секілді ерекше шаруашылықпен айналысатын Ру-арыстарды меңзейтін болса керек. Ал, Қазақта «Сібер» сөзі жайдары сөзінің қарсы мәндесі (антонимы) ретінде қолданылады. Осылардың бәрінен ой сабақтағанда бұл атау мәлім Руды емес, қайта бірнеше Ру мекендеп жатқан: қысы ұзақ, жазы қысқа әрі салқын, жауын-шашынды болып келетін арктикаға тақау өңірдің бәрін меңзесе керек.

Жоғарыда аты аталған Ру-арыстарының көпшілігі, Темүжінді ақ киізге салып хан көтергендер. Қалған біразы, «Шыңғысхан» аталған соң алдына келіп аяғына жығылып, ақ Туының астына топталғандар еді. Шыңғысханның «Моңғол үстіртін бірлікке келтіруі» деген сөз – осы Рулардың бір атаның баласындай жұмдалуын, бір қолдың саласындай жұмылуын меңзейді. Осыдан кейінгі шығыс пен батысқа жасалған жорықтардың жеңісі, сол Түркі арыстарының ортақ мақсат үшін белін буынып, жеңін сұғынып тас түйін аттануының арқасында қолға келген еді. Оларды неге «Түрік Рулары» дегенімізді байқапта отыраған шығарсыз. Оның мән-жайын «Түгел тауарих» деректерін бір шолып өткен соң айтайық.

Шыңғысхан жорықтарына, Ұйғыр мен Қарлық өз еріктерімен келіп қатынасты. Соңын ала, қара ормандай қалың Қыпшақ келіп қосылды. Сөйтіп, әлемнің әр шалғайынан келген, алуан ағымдардың ықпалына ұшырап, ыдырауға бет алған түркі жұртының төрт бұрышы теңелді. Ендігі жерде: Азғыр да әлсірет, тоздыр да тапта саясатын қолданушылардың тауын шағып, қайтару міндеті тұрды. Өйткені, ол заманда ұлт тәуелсіздігін сақтап қалудың бірден-бір жолы – орайлы сәтте оңтайлы қимылдап жауды жапырып тастау еді. Олай ете алмаған халық, сөзсіз құрып жоғалатын.

III. аралайық қазан хан қазынасын

«Кемеші келсе, қайықшы судан шығады» дегендей, Рашид әд-Диннің жетекшілігінде дүниеге келген ұлы Дестір – «Түгел тауарих» алдында, басқа еңбектер мықтағанда мәлім бір оқиғаның, не белгілі бір кезеңнің дерегі есепті ғана. Керек десеңіз, осынау ұлы еңбекке «Үян тарихы» (元史) да астар бола алмайды. Олай дейтініміз, оның аясы Құбылай төңірегінен онша ұзай алмаған. Оның үстіне: адам есімдері, жер-су аттары, шен-шекпен атаулары өте бұрмаланған. Нақты айтқанда, отаршылдық саясатқа бейімдеп қайта жазылған. Сондықтан, оның өзіндік тарихи құнын да, сонымен бірге берер дерегінің күнгірттігін де жоққа шығаруға болмайды. «Үян тарихының» тағы бір міні – оның «Мің әулеті» дәуірінен бері қарай әлде неше рет қайта құрастырылғандығында және сол барыста қаламиелерінің менилік (субективтік) ықпалының күшті әсер етіп отырғандығында. Яғыни, жоғарыда айтқанымыздай – бұрмалауға көп ұшырағанында. Басым сандағы адамдар: «Моңғолдың құпия шежіресі» атты еңбекті «Түгел тауарихтан» жоғары қояды екен. Менше, олай етудің негізгі себебі екеу ғана:

- Біріншісі, кітап атының «Моңғолдың құпя шежіресі» болуында. Өйткені, ол оқырмандарға Моңғол ұлтының төл тарихы деген әсер береді. Ондағы барлық із-дерек, барша ономастикалық атаулар, баяндалған әр-бір құбылстар тұтасымен тек қана моңғолдікі болып елестейді. Ал, шынтуайтында бұл жазбаға осы аттың кейінгі зерттеушілер жағынан қойылғанын көп адам біле бермейді.

- Екіншісі, Түгел тауарих Шыңғыс әулетінің тарихын баяндауға арналғанымен: Сөздің ең басы Түрік тарихын таратудан басталады. Содан бөлім сайын, тарау сайын ешбір жаңылмастан «Түрік», «Түрік» немесе «Түрік маңғұлдары (Моңғол емес)» деп жырлайды да отырады. Сөйтіп, оқырманға: Қаламие тарихты меңгере алмай отырғандай – қайсысы түрік, қайсысы монғол және басқа екенін парықтай алмай, миша былықтырып алғандай сезіледі. Онымен қоймай, қаламие тағы да: қазіргі тарихшылар «Зұлым патша» деп қарайтын Шыңғысханды және оның мұрагерлерін ауыз жаппай мадақтап, ұлықтап отырған. Сөйтіп, иесіне әнімен жағу үшін шындықты бұрмалап, мейлінше бейпіл кеткендей көрінеді. Қорытып айтқанда, осынау ұлы дестір түрік ұлттарын тамарсыздандыру саясатына мүлде «Томпақ» келген. Қанша жерден бұрмалап аударса да, ол бәрібір түрік ұлысының – Алаштың тарихы болуы сынды кескінінен айырылмаған. Оны, сонау Березиннен тартып кімдер «Түзетпеді» десеңізші. Мүлде жойып жібіруге, басқа жақта сақталған нұсқалары кедергі болды. Сондықтан, Бұл тұрғыда өзгелердің алдын орап «Асабалық» жасау, әлгілерге ең ұтымды жол болды. «Үян әулетінің құпия шежіресі» («元朝密史»-«Моңғолдың құпия шежіресі») дегенді ойлап тауып, ұлы дестір «Түгел тауарихты» соған «Салыстырып» мейілінше бұрмалап аударды және түсіндірме жасады. Мұндай асабалыққа көмек қолын созған дүмбілез деректер көп болды. Соның бірі «Алтын шежіре». Оның аты басқа демесеңіз, айнымаған «Құпия шежіренің» өзі. Демек, қозы бұты қой санын қаптатып ұлы дестірді жоққа шығаратын «Түп нұсқаның» қарасын молайтудың қаразы да. Көп ауыз қолқаласа, жалғыз ауыз жоқ болмайма.
Әлгілер «Түгел тауарихты» бұрмалауға сонша неге ділгір болады дейсіз ғой:
Орта Азияны түбегейлі иелеп қалу, оны жаулап алудан әлде қайда машақатты еді. Өйткені, олардың келешектегі келімсек ұрпақтары алдында саны мол, санасы тұтас төл халық ұрпақтары тұрады. Олардың тарихи орай келе қалған замат, басқыншыларды алты қырдан асырып қуып тастары талассыз. Өйткізбеудің отаршылдарға тиімді екі жолы бар еді. Яғни, Орта Азия түріктеріне бір жағынан сансырату және бір жағынан салғырттату саясатын жүгізу болатын. Сансырату үшін күндестеріне көрсетпей қырғын жүргізу керек болды. Жерін тартып алу, ашаршылық жасау, «Халық жауларын» аластау, жауға айдап салу, «Тың игерушілермен» көму т. т.-лардың бәрі соның айқын көрінісі. Ал, салғыттату арқылы өз ұлтын сыйлау сүйіспеншілігінен айырып, құлдық-құлық қалыптастыру үшін ең өнімді амал тархи санасын тамырсыздандыру еді. Ол үшін, ұлттық тұлғаларды жоққа шығару бірден-бір және табылмас құйтырқы тәсіл-тін. Ендеше, Алаштың ардағы болған Алаша ханнан - әз Шыңғысханнан асқан ұлттық тұлға болама. Алайда, тарихтың талғарында тұрған осынау ұлы тұлғаны жоққа шығару кімнің қолынан келмек. Олай болса, басқа бір сұрқиялық ойлап табу керек деген сөз. Ол, тарихи атауларды шатастырып, ойдырма бастаухат жасап: Қысқасы қолынан келгеннің бәрін қылып ақиқат тарихтың ақ дидарын айғыздау болатын. Нақты айтқанда, барша сұрқиялықты жасай отырып Шыңғысханның өр рухын өз ұрпақтарынан алшақтату еді. Олардың сұм жүрегі: алжастытқыш мөр тұрғызып қойып, оның түтінін үзбей тұмандата берсе, шын сарайдың сұлбасы түтекке тұмшаланып бара-бара көзден таса болатынын сезе білді. Айтқандай-ақ, сұрқиялардың сұмдығы жүзеге асты. Алаш ұрпақтары тарихына қарап түңілді, болашағына қарап торықты. Сабаздардың сағы сынып, сатқындардың сайтаны семірді. Осы «Сәтті» қадамдардың желіктіруінде, асқына келіп «Пәнтүкизмге» соққы берейік деген ұранды құтырына көтеріп шықты. Бұл, ашықтан-ашық Түріктің тұқымын құртайық деген қан сасыған шақырық.

Алайда, нағыз тарих бүгінгі тарих ғалымдары мен саясатшылардың сызып қойған шеңберінің ішінде емес, қайта, өзінің болмыстық аясы ішінде өрбіген. Тап сол себепті, бүгінгі тарихнама әр қашан шындыққа сай, ең құрығанда болмысқа бейім болуға тиіс. Ондай бола алмаса, барынан жоғы игі. Өйткені, улы тамақ жеген адамға қарағанда, мүлде аш адамның өмір сүру мүкіндігі көбірек. Бұл пікірді, жүре келе тағы да қозғаймыз. Біз, енді «Түгел тауарихтың» тынысын тыңдап көрелік.

Ұлы дестірдің ұлағатты сөзі, түрік халқының тұтас шежіресін шертуден басталады. Мұнда, Ислами және Яһуделік аңыздарға сай: Түріктерді Нұх (Ғ.С.) Пайғамбардың үшінші ұлы Япес атты адамнан, яғыни, түріктердің өз тілімен айтқанда: Бұлжеханнан тартады (Абұлжехан деп те айтылады. Шоқан Уалиханов: Абулдахан деп қолданған. Мұдағы парық: «ذ» әрпінің «з» деп баламалауға да, «д» деп баламалауға да келетіндігінде). Күндерде бір күн, Оғыз атты хан шығып Ислам дінін қабылдағанда, біраз Түрік онымен бірге мұсылман болады. Оғыз оларды «Ұйғыр» деп атайды. Бұл атқа кейін олардың бір бөлігі ғана ие болып қалады да, қалған ел түрліше аттармен аталып ортақ Ту астына бірігіп, Мұсылман дүниесіне қарай керегесін жайып, керегесін кеңейте түседі. Ал мұсылман болғысы келмеген түріктер, Оғыздан бөлініп шығысқа қарай бет түзейді. Дәл осылар «Маңғұл» (Монғол емес) деген атқа ие болады. Егер, тарихқа Рашид әд-Диннің көзімен қарар болсақ: «Маңғұл» сынды елесім тап осы тұстан бастап қалыптасқан.

Ең соңында, Оғыз ханның негізгі халқы «Түркімен» деген бір тұтас әрі мәңгілік атқа ие болады. Қаламие бұл атауды – «Түрік текті» деген мағына береді деп түсіндірген. Оғызға ергендердің ішіндегі басқа арыстар, бастабында оған ел болса да, кейін іргелерін бөліп, алды-алдына ұлыс көтерген екен. Олар – Ұйғыр, Қаңлы, Қыпшақ, Қарлық және Орман елі қатарлы Алты арыс. Соңғы арыстың атын, біздің қарауымызша: Түп нұсқадан «Ағаш ері» не «Ағаш арай» деп оқуға болатын секілді. Тіпті, «Елі» дегендегі «л» (лам) харфы «р» (ра) болып жаңылыс жазылған деуге де болады.

Осы деректерге зер салып, қарап отырсаңыз: жоғарыдағы түріктер, Мұсылман дінін қабылдағандар немесе азды-көпті сол діннің ықпалына ұшырағандар. Ал, қалғандары яғыни шығысқа көшті дегендері: тұтастай ежелгі өздерінің «Бір тәңірлік» дінін тұтынып қалған түріктер. Олар, таяу шығыс пен парсыдан тараған әсіре діндік ағымдардың ықпалына азды-көпті ұшыраса да, бәрі бір дүниені жаратушы және билеуші – ұлы «Көк Тәңірге» сенетін. Оның жаратқан киелеріне, тасаттық беріп табынатын. Жіберген кесіріне, құрбандық шалып жалынатын. Олар, өз жаратушысын ұлықтап «Көк Тәңір» десе; жарылқаушы, бақ беүруші яғыни құт дарытушы ретінде «Құдай» деп марапаттайтын. Міне, түріктің осынау бөлігі – «Маңғұл»-дар еді. Енді осы «Маңғұл» дегендер кімдерден құрам тауып еді деген сұрақтың жауабын, ұлы дестірдің өзінен іздеп көрелік. Рашид ад-Динн нақты айтқанда, Қазанханның бұйрығымен құрылған, Рашид ад-Динның жетекшілігіндегі Шыңғысхан әулетінің тарихын жазу алқасы, Маңғұл қауымын мынадай үш топқа бөледі:

1. Қазір Маңғұл аталып жүрген түрік Рулары.

2. Өзді-өз хандары бар түрік Рулары.

3. Ежелде Маңғұл аталған түрік Рулары.

Қазір Маңғұл аталып жүрген түрік Рулары. «Қазір Маңғұл аталып жүргендер» жөнінде, қаламие мынадай түсінік берген: «Осынау түрік Рулары қазір Маңғұл аталып жүргенімен, бұрынғы заманда өз-өз аттары, өз алдарына ноқтағалары мен бектері болған. Олардан бір қыдыру аталар, Рулар өрбіген. Мысалы, осы бөлімде баяндалатын Жалайыр, Ойрат, Татар және басқа дегендей».

Жоғарыдағы анықтамадан сабақтап қарасақ: осы Рулар, Шыңғысхан дәуірінде басқа Рулардан бұрынырақ дербестігінен айырылып, ең алдымен өздерінің Рулық аттарынан кешіп тек қана Маңғұл деген ортақ атты сақтап қалған. Басқаша айтқанда, бұрынғы бас-басына би болған дәуірінен айырылып, бір тұтас: «Маңғұл» деген ежелгі ортақ елесіммен аталып, Шыңғысханның ортақ Туы астына ең ерте бірігуге мәжбүр болған Рулар болып табылады.

Қаламие, тағы былай дейді: «Олардың өрісі мен қонысы бір өңірде еді. Түрі мен тілі түгел маңғұлша болатын. Олай болатыны, маңғұлдар Түрік Руларының бірі еді. Олар, қазір бақытты да күшті және ұлы сондықтан, басқа рулар да олардың меншікті атын өздеріне қойып алды». Осы бір неше ауыз сөзден, Шыңғысхан Маңғұл ұлысын құрардан сәл бұрын бір бөлім бытыранды арыстардың басын қосқан, әрі недәуір күшті кішігірім хандық деңгейіндегі «Маңғұл» атты бірлестік құрған деп қортынды шығаруға болады. Кейінгі кезде, Шыңғысхан құрған ұлы Қағанат тап осы бірлестік негізінде қалыптасқан.

Ендеше, ұзақ уақыттан бері келе жатқан, тең жарадан аса түрік қауымына ортақ атау болған, «Маңғұл» сынды елесімді қайта жаңғыртып, өздеріне ортақ елесім ретінде қабылдаған Рулар қай-қайсылар екен? Оған жауап табу үшін, тағыда «Ұлы дестірдің» өзіне жүгінейік.

Жалайыр. «Олар, ертеде өте көп болған. Әр бұтағының өз алдына ноқтағалары, бектері бар еді. Шыңғысхан заманында да және қазір де, Иран мен Тұрандағы көптеген бектер сол рудан шыққан» деп жазады, «Ұлы дестір». Жалайырлар, ежелден тартып қазақтың үлкен арыстарының бірі. олардан, арғы заманда ұлыс бегі мұқалы шыққан, таяу заманда, әйгілі тарихшы Қадырғали Қосынұлы туды.

Сүнет. Осы елесімді, Қазақ тілінің дәуір басқышына қарай түрлендірсек: «Сүнет» – «Сүнеті» – «Сүнелі» болып келеді. Егер, түрік тілінде кейбір есімдерді бірінші жаққа тәуелдеп қолданатын дағдыны ескерсек, бұл атауды «Сүнелім» деп те қолдануға болады. Түркілік елесімдердің көбінде «Пәлен байлы», «Түген байлы» болып келетінін ойластырғанда осы атаулың тектік түбірі «Сү», толық түбірі «Сүн» болса керек. Тіл заңдылығы тұрғысынан жорамал жасар болсақ: қазақ шежірелерінде ұшырайтын «Сүлім алып», «Сүнет» Елі мен қатысты болуы әбден мүмкін. Шежіреде және әкімшлік аталымдарда кездесетін «Сүгірші» атауы да, осы «Сү» түбірі мен байланысты деп жорамалдауға болады. Былайша айтқанда, «Сү-гер-ші»-ден Сүгірші болып қалыптасқан.
Сүнеттен, әйгілі қолбасы (Қытайды бағындырушылардың бірі) Шормақан шыққан. Ол, Үкітей Қағанның бұйрығына сай, «Біздің елге ләшкәр таманы бастап, келіп еді» дейді, қаламие. Мұндағы «Ләшкәр тама» сөзіне ғалымдар әр алуан түсінік берген көрінеді. Бізше, бұл – «Тама ләшкәры», яғыни, Тамма Руының қосыны деген сөз. «Тама» дегеніміз, кәдімгі өзіміздің Кіші Жүздің Жетіру Руындағы Тама Руы. Шормақанның Тама Руынан қосын жасақтап Иранға баруы, тарихи шындыққа да қисынады. Кіші Жүз қазақтары, сан ықылымнан бері Парсы елімен іргелес жасап келеді. Керек десеңіз, қазірдің өзінде (әрине, іргелес болғандықтан) неше мыңдаған қазақ сол елде өмір сүріп жатыр.

Татар. «Татарлар, ежелдің ең күнінен әлемге әйгілі болған. Олар, көптеген салаға бөлінеді. Жетпіс түмен шаңырақтан тұрады» деп баяндайды, «Түгел тауарих». Бұл деген, жарты миллион шамасындағы адам деген сөз. Демек, Татарлар көптеген жазбалар айтқандай заманында аса қуатты ел болған. Бұлар, бір мезет тарих биігіне шығып Арқа түріктерін бірлікке келтіріп, оларға өз аттарын жалпыластырған. Кейін, Қытандарға (Қарақытай) тізе бүгіп, солардың қол астындағы күшті бірлестіктердің бірі болған. «Түгел тауарих»-тың: «Басқа түрік рулары...тұтасымен Татар аталып кетті» деген мәлімет беруі-олардың бір мезгіл жалпы Маңғұл түріктерге өкілдік еткенін көрсетеді.

Ғалымдар, Татарларды Монғол тілді деп қарайды. Шынын қуғанда, олар: көптеген түркі руларынан құралған, нағыз түркілік халық болған. Әрине, оларға азды-көпті жат халықтардың да бағынғанын жоққа шығаруға болмайды. Татарлардың түркі тілді болғанына көл-көсір дәлелдің керегі жоқ. Олардың мұрагері болған, қазіргі Татарлардың түркі тілінің Қыпшақ тобында сөйлейтіні, жеткілікті айғақ бола алады. Солай бола тұра, оларға қатысты деректер келсе-келмес Монғол тіліне бейімделе берген. Мысалға: «Шаған татар» дегенді монғолша «Ақ татар» сөзінен келіп шыққан дейді. Шынына келгенде, ол: «Шақ» етістігі мен «-ан» жұрнағынан жасалған түркілік сөз. Мәнісі: Шаққыш, қиратымпаз, немесе жеңімпәз дегенге келеді. Бейне: «Шеш» етістігінен шешен, «Қыр» етістігінен қыран татауы қалыптасқанындай.

Меркіт. Жоғарыда айтылғандай, қазір олар Керей Руының Абақ саласын құрайтын 12 ірі рудың бірі. Кейбір деректерге қарағанда, Жоңғар заманында Баркөл өңірінде «Мекірей» (乜可例) деген Ру болған. Бұл, Меркіттердің тағы бір есімі «Мекірет» атауына қатты ұқсайды. Қазіргі Қашқар аймағының «Мәкіт» (Мәркіт) ауданының аты да, осы рудың атымен байланысты қойылған дейді, сол жерлік зерттеушілер. Бір ғажабы, осы екі дерек те жоғарыда айтылған Керей шежіресінің таратуына меңзес келеді. Меркіт ноқтағаларының мәнсап аты – «Бек» болуына қарағанда және оларды жаулауға Оңханның елден ерек мүдделі болғанына негізделгенде, сондай-ақ, Меркіттердің кейін Керей құрамында қалғандығын ойлағанда: олар, Керейден бөлініп шығып енді-енді күшейіп келе жатқан, бірақ, хандық дәрежесіне жете қоймаған ру болса керек. Меркіттер, Құбылай әулетінің соңғы кезінде, саясат төрінің жоғарғы қатарынан орын алған.

Күрлеуіт. «Бұл Ру Қоңырат, Елшіген және Барқы руларымен сабақтас, таңбаларыда бірдей. Олар, қандастық негізіндегі андалыққа бағынады. Сонымен бірге, бірінен-бірі қыз алысып, қыз беріседі» – дейді, «Түгел тауарих». Бұдан біздің ұғатынымыз, олар: ұраны бір, таңбасы бір, бірақ, құдаласа беруіне болатын бір арыс елден тараған төркіндес рулар. Бізге салса, олардың бәрі Шыңғысхан заманында және одан кейін де аса ірі болған Қоңырат арысынан тараған рулар дер едік. Бұл аттас кіші ру, қазақта да бар. Осы елесім, отырықты деген мағынадан келіп шықса керек. Қалай болсада, түрікше сөзден шыққан атау.