Сірге жияр 6 page

Date: 2015-10-07; view: 741.

Тарғұт (Тарғыт). Біз, өзіміз білетін түркі руларынан бұлармен аттасын кездестіре алмадық. Бірақ, әйгілі Ер-тарғын батырдың аты осы елесіммен түбірлес келуіне қарағанда, олардың түркі руларының бірінің бұтағы екені даусыз. Ал, «Тарғын», «Тарғыт» сөздерін, қиса аңыз тілінен сабақтағанда: Алып, дәу, батыр деген сөз болса керек.

Ойрат. «Түгел тауарих» баяндаған рулардың ішінде, қазіргі Монғол ұлтына өкілдік ететіні тек осы – Ойрат қана. Дестірдің айтуынша: «Олардың тілінің басқа Маңғұлдардан азды-көпті парқы бар» екен. Қаламие, оған мысал ретінде пышақ деген сөзді алады. Басқа Маңғұлдар, оны: «Кесүгі» (Кетүгі) дейді екен, Ойраттар «Хұтқа» деп атайтын көрінеді. Қазақ-монғол және монғол-қытай арасындағы салыстырмалы сөздіктерге жүгінгенде: қазіргі Монғол ұлты да пышақты «Хұтқа» деп атайтыны белгілі болады. Бұл жерде, ескерте кететін бір нәрсе: Түп нұсқадағы «ث» (са) харфы «т» (та) харфына бейне жағынан өте жақын болғандықтан екеуі ауысып кетіп, негізгі «Кесүгі» яғыни кескі сөзі, «Кетүгі» болып оқылып (жазылып) кеткен сыңайлы. Алайда, түп нұсқадағы сөз расында «Кетүгі» болғанның өзінде, түркілік сөз жасау заңдылығы бойынша ол да пышақ дегенді білдіре алады. Ал, Ойратша «Хұтқа» сөзі «Мұтқа» деп қата жазылған. Бұл да, Парсы әліппесіндегі «х» (ха) харпы мен «м» (мим) харфының пішіндік жуықтығынан болған жаңылыс. Осыған қарағанда: сол замандағы басқа Маңғұлдар пышақты түркінің «Кес» етістігіне байланысты атайтын болған да, тек ойраттар ғана қазіргі Монғол тіліндегі пышақ деген сөзді білдіретін «Хұтқа» сөзін қолданған.

Жоғарыдағы мысалдан соң, Дестір тағы да «Осы секілділер және де саманарқын» дейді. Яғыни, сол кезде «Маңғұл» аталған басқа ру-арыстардың тілі мен ойраттардың тілі арасында недәуір айырмашылық бар деген сөз. Дәл сол себепті де, Рашид аддин осы түйінге арнаулы тоқталып, әдейілеп ашалап көрсеткен. Демек, «Түгел тауарих»-та: «Маңғұл» делініп отырған ел, түркі тілді-түркі текті халық. Ал, «Ойрат»-тар соларға бағынышты, бірақ, өздері қазіргі Монғол текті ел.

Дестір, Ойраттардың көптеген салаға бөлінген үлкен ел екенін, Шыңғыс әулетімен құда-андалы болғанын айтады. Алайда, осы елден шыққан ешбір әйгілі адамның аты-жөні қаламиенің есіне түспейді. Тек қана, Жалайырға сіңген өз іскерлігімен Атабек, басқақ деңгейіне дейін жеткен әйгілі Арғын-аға мен Жошының екі жиеншары – Құли, Ағаша деген қызының екі немересі, 4 мың Жалайырға қолбасы болғаны айтылады. Бәлкім, олардың барлығының ұрқы сол Жалайырға одан ары сіңіп, тұнық қазақтың өзі болып кеткен шығар. Өйткені, олар әу бастан-ақ сол елге сіңген ғой және бар болғаны бірнеше адамның ұрқы ғана емеспе. Француз тариқшысы Ірене Грөузет (Rene Grousset) «Дала ұлыстары» («草原帝国») деген ірі еңбегінде: «Ойрат, Шыңғыс тарихының тек қана шет жағасында кездеседі» деп ашық айтқан. «Монғолдың ұлттық тарихы» («蒙古族史») деген кітап та осымен қарайлас пікір айтады. Ойраттардың ең кемел дәурені – Жоңғар (Қалмақ) заманы болған.

Барқы, Қорай (Қоры), Туалас (Тува). Дестір былай дейді: «Бұл рулар, өз ара жақын болып, барлығы барқы аталады. Өйткені, олардың мекені мен тұрағы-Сөленгі (Селенгә) өзенінің арғы жағында, Маңғұлдар мекендейтін әрі «Барғұжын-түгөм» деп аталатын өлкенің ең қиыр шетінде». Ендеше, бұлардың бәрі «Барқы» деген үлкен ұрудың тармағы-«Барқыт», яғыни, Барқылар деген ортақ атпен аталатын бір Ру ел болды. Бұлардың ішінде «Қорай»-дан басқасын жоғарыда айттық. Ендігі кезек, Қорай Руында. Барқы (Баярқұ), Қорай (Қоры), Тұмат деген елесімдер көптеген ескерткішінде де кездеседі. Бұдан, олардың байырғы Рулар екенін көруге болады. Аттарының онда да іркес-тіркес аталуы, олардың ежелден-ақ қоныстас, туыстас болғандығын айғақтайды. Рашид-аддин де, Тұматты жоғарыдағы үш руға қосады. Үш рудың екеуіне тоқталғамыз дедік әлгінде. Ендеше, Қорай жөнінде аз аялдайық. Осы ру атын, түп нұсқадан «Қорый деп те, «Қорай» деп те немесе «Қорой» депте оқуға болады. Бізше «Қорай» не «Қорой» болып оқылғаны дұрыс. Туа (Дыба, Тува) халқы: қаланы «Хоорай» деп, ал қыстақты «Көдее» деп атайды екен. Осынау аса байырғы түркілік атаулардан, сол өңірде ежелден-ақ қала, кеніттердің болғанын көруге болады. Мұны, Рашид-аддиннің оларға қатысты «Тұрақ» сөзін қолданғанынан байқауға да болады. Сайып келгенде, «Қорай» атауы осы рудың қалалы немесе отырықшы екенін айғақтайды деген қортындыға келеміз. «Қор» түбірінен, отырықшылық құрылғыларына қатысты аталым тудыру үлгісі қазаққа да тән. Мысалы: Қорым, қора, қорған және қоршау т.б. Міне, осы-түркілік сөздер мен атаулар, жоғарыдағы рулардың түркі текті екенін айғақтайды.

Томат (Тұмат). Олар, Шыңғысханға берілмей көп соғысқан. Әйгілі Бөрықұл Ноян, солардың қолынан қаза табады. Сол себепті, Тұматтар Қақанның кәріне ұшырап ойранға тап болады. «Түгел тауарих», оларды да, барқыға жатқызады деп әлгінде айттық. Сондықтан олардың түркі екенін дәлелдеп жатудың ешбір қажеты жоқ. Қысқасы, бүгінге дейін жалғасып келе жатқан Қоры-Тұмат (Хор-Түміт), аса байырғы түркілік атау. Ол: «Қор»-қора, қора-жай؛ «Тұм» (тұмат) -бекініс, үй дегеннен келіп шыққан (мұндағы «Тұм»: тұмшалау-төңіректі саңылаусыз бітеу деген туынды сөздің түбірі). Сібердің (Сібірдің) қыстақ-кенттері, Сібер тұрғындары дегенді меңзейді.

Орасан (Орочон), Телеңгіт (Телеңгүт) және Кештеме. бұлар, Алтайдың теріскей бетіндегі Ертіс, Бұқтырма аңғарын (Құйғанын) және Саян тауларын мекендейтін түріктер. Олардың өзара парқы жоқтың қасы. Бұрынырақ, «Алтай хан-қатын ұраңқайы» деген ортақ атқа ие болған. Кейін, Орыс патшалығының отаршылдық саясаты, оларды мақсатты түрде түрлі ұлттарға жатқызды. Сондай-ақ, зорлап және шырғалап шоқындырды. Зерттемелерге негізделгенде, бұлардың тілі қазақша мен қырғызшаның аралығында, әсіресе Алтай және Телеңгіт (Төлеңгіт) тілдері қазақшаға өте жақын келеді. Біз, Кештемелерді қазіргі Алтайлардың атасы не басқаша айтылуы болар деп ойлаймыз. Ал, қазақта да «Алтай» және «Төлеңгіт» атты рулар бар. Орасанды (Орочонды) ғалымдар «Тұңғұс» текті дейді. Негізінде, ол кейін Қалмақтар мен Шүршіттердің ықпалына ұшыраған түрік текті халық. Олай болмағанда, олардың аты түркі руларымен бірге аталып қатар таратылмаса керек еді. Тым болмағанда, Ойраттар құсатып парқын түсідіретін жөні бар емес пе.

Орман ұранқайы. Дестірдің айтуынша, олар үй тікпеген, шатыр құрмаған. Тек қана, қайыңтөз күрке не шөп балаған салып сонда отырған. Қоңыр аңдарды қолға үйретіп еті мен сүтін тамаққа пайдаланып, терісі мен жүнін киімге істеткен. Олар, қайыңның шырынынан сусын жасайды. Ал, «Қайың сауу» тіркесі қазақ тілінде де бар. Орман ұраңқайлары мал бақпайды. Тіпті қыздарына «Бәлем сені қойшыға ұзатпаған кісіме» деп ұрсады екен. Тұрмыс дағдысынан қарағанда: Олар аң-құсы мол, бірақ, мал өсіруге қолайсыз Арктикаға жақын өңірде тұратыны даусыз. Көптеген Сібер руларына ортақ «Ұраңқай» деген елесім, шамасы: «Ұран» сөзінен шыққан болса керек. Яғыни, тұрмыс-салттары бөлек-бөлек болсада, тегі, ұраны бір бауырлас ел деген мағынада. Орман ұраңқайларының түрік тілді болғаны «Жәйрән» (аң аты-қара құйрық, жез киік) «Ұрықламақ» (ұрық ету, ұрық қылу) деген сөздерінен белгілі.

Құрыхан. бұлар да, көне түркі жазбаларында кездеседі. Кезінде ірі болған. Бірақ, Шыңғысхан заманына жеткенде әлде қашан шөжіп, азшылыққа айналып қалған ел екені байқалады. Дестірде, аттары ғана аталған, алайда, оларға қатысты ешбір дерек жазылмаған.

Сақа (Саха немесе Якут-Жақұт). Олар, қазір орысқа қарайды. Бұрын, Сақа деп аталған. Бұл күнде, оларды Якут деп атайды. «Түгел тауарихта», Саха елінің Шыңғысханға бағынғанынан басқа, еш дерек жоқ. «Қозы-көрпеш Баян-сұлу» жырының Шоқан нұсқасында, олардың аты аталған. Сақалардың тілі де, қазаққа жуық келеді дейді, зерттеушілер. Олар, недәуір жан саны бар, түркі ұлыстарының бірі есептеледі.

Дербес хандығы бар түркілер: бұл арыстарға, «Түгел тауарих» мынадай анықтама береді. «Үшбу түркі руларының өз-өз хандары бар. Алдыңғы тарауда айтылған Түрік және Маңғұл руларымен бәлендей қарым-қатынасы да, туыстық байланысы да жоқ. Алайда, нәсіл және тіл жағынан солармен ұқсас». Демек, олар жалпы түркілік елесім саналатын «Маңғұл»-дан гөрі, өздерінің төл аттарын көбіріек қолданған. Яғыни, бір кездері ұлыс ыдыраған тұста, өз алдарына хандық құрып алған. Оны қытайша және басқа тілдегі дерек көздері де айғақтайды. Осы хандықтардың аттары, кейде тұтас түркіге де өкілдік еткен замандар болған.

«Дербес хандық құрған» дегені мына арыстар: Керей, Найман, Уақ (Оңғыт), Таңғыт, Ұйғыр, Бекірен, Қырғыз, Қарлық және Қыпшақ. Біз жоғарыда мұның ішіндегі басқа арыстарға тоқталғамыз. Енді, тек Қыпшақ жөнінде ғана аял жасаймыз.

«Түгел тауарихқа» жүгіне отырып, басқа да тарих көздеріне зер салар болсақ: Түрік жұрты Ислам діні әсерінен шығыстық және батыстық екі үйекке бөлінген.

Шығыстықтарда, қорған ішін билеу ыңғылындағылар мен далалық Қағанат құру бағытын жақтаушылар сынды, екі ағым пайда болды. Барлығының да мақсаты, алдымен негіз қалап күшейіп алып, одан соң бір тұлғалануды жүзеге асыру еді.

Батыстықтарда да: Мұсылман әлеміне үстемдік ету арқылы күшейіп алып, өз бауырластарын біртіндеп дін арқылы бірлікке келтіру ойын ұстанған Күнгей ағым мен Еділ-Жайық бойын тиянақ етіп күшею арқылы бір тұлғалануды мақсат тұтқан, теріскей ағым қалыптасты. Сөйтіп, тұтас түрік дүниесі: үлкен тұлғадан «Шығыстық», «Батыстық» екі үйекке, кіші жақтан төрт ағымға бөлінді. Екі үйекте де теріскей топтың ықпалы күн санап басым бола бастады.

Тап осындай тартысты кезеңде, батыс үйекте «Десті Қыпшақ» ұлысы шаңырақ көтерді. Осы ұлыстың негізін қыпшақ Руы қалаған еді. Алайда, бұл ұлыс тек Қыпшақ арысынан ғана тұрмайтын. Тарихшы Салқараұлы Қойшықараның пікіріне негізделгенде: Қыпшақ ұлысы Кіші Жүзді түгелге жуық, Ұлы Жүз бен Орта Жүздің біразын қамтыған. Атап айтқанда, Қыпшақ ұлысы осы заманғы қазақ ұлтын қалыптастырған үш төркіннің бірі еді. Қалған екеуі: Арқа ұлысы, яғни, Мұңғұл үстіртіндегі түркі ру-арыстары. «Ерен» ұлысы, яғыни, Жетісу, Батыс Түркістан өңіріндегі түркі ру-арыстары. Қыпшақтар, мөлшермен Қырғыз ағанаты құлаған соң, Шығыста Қытандар шаңырақ көтерген тұста, Батыстық әлемде еңсе көтере бастады. Олар, өзінің шығысынан күшейген Қарлықтарды Ертіс иінінен, басқаша айтқанда, Жәйсәң (Зайсан) көлінен бері асырмады. Ақыры, теріскейден күнгейге қарай ұмтылған Қырғыздар, Қарлықтарды «Құбы шөлі»-нің (Жұңғар ойпаты) батысына қарай ығыстырды. Ендігі жерде, Қарлықтар Наймандар мен Қырғыздардың арасына қысылды да біразы оларға жұтылып, көпшілігі барып Ұйғырларды (Яғлағыр әулетін) ығыстырды. Бұл осымен тұра тұрсын. Былайғы жерде, артқа шегініп әуелгі жерімізге қайта оралайық.

Мықтап күшейген Қыпшақтар, батыстық Түркілердің басын бір Тудың астына қосып, тарихтың ең биік белесіне көтерілді. Неше ғасыр бойына дәурен сүрген бұл ұлыстың аты «Десті Қыпшақ» деп аталды (әлде қалай, Дәшт-и-Қипчақ емес). Қазақ тілінде «Дес» сөзі – билік, ұқық, әкімият, үстемдік, еркіндік қатарлы мағына береді. Өзінен-өзі көрініп тұрғанындай «Десті Қыпшақ» атауы – барша жұртты билеуші немесе дүниені билеуші Қыпшақтық ұлыс деген сөз. Айтса айтқандай, олардың билігі: теріскей батыста Славян жұртына, күнгей батыста Мысыр еліне жетті. «Десті Қыпшақ» батыс, шығыс әлемі арасында орасан зор ықпалға ие болды. Олардың тілі халқаралық тіл деңгейіне көтерілді. Мұсылмандар мен латындар олар туралы көп жазды. Қарым-қатынас қажеті үшін «Қыпшақ сөздігі» (Көдекс кумәникс) жасалды.

Қыпшақтардың мұсылман әлеміне жіберген билеушілері – солтан (сұлтан), би, бек және олардың жасақшылары «Мәмүлүк» делінетін. Бұл – төре немесе ұлық деген сөз еді. Кейбір түркі халықтары, күні бүгінге дейін әкімшілік, үкіметтік деген сөзді «Мәмүріи» немесе «Мәмүлүк» деп атайды.

Сол, «Мәмүлүк Қыпшақтардан», Байбарыс солтандай ұлы тұлға шықты. Біреулер, оны «Құл Қыпшақ» (Мәмүлік Қыпшақ) деп аталатын малайлар жігінен шықты дейді. Бәлкім, оның өз басы қыспаққа түсіп, құлдық пен қорлыққа ұшырап өмірдің талқысынан өту арқылы шыңдалғаны рас та шығар. Алайда, оны Мәмүлүк-Құл Қыпшақтардан шықты деу, шындыққа жанаспайды. Қайта, ол Мәмүлүк-Төре Қыпшақтардан сараланып шыққан. Ойлап қарасақ: Тегі жат қылыш сақал, қысық көзді біреуді, оның үстіне қара табан құлды-былайша айтқанда: Иесіз бұралқыны Алтын тахтарына отырғызып, бастарына көтеретіндей, әзер бүгін, арабтардың жұлынын құрт жайлап, жүрегін ірің кеулеп кеткен жоқ. Олар да ежелден келе жатқан, өр рухты өскелең жұрттың бірі еді. Егер, нағыз қисынға жүгінсек, тарихи болмыс мүлде басқаша болған. Байбарыстың артында еңсесі биік ер түрігі – қара ормандай қалың қыпшағы тұрды. Оны: жерде жұрты жебеп, көкте Тәңірі қолдап биік парасат, қажырлы қайратының арқасында ғана Мысырдың мыңдаған жылдық Алтын тағына отырған түрік Солтандарының қатарын толықтырды. Мәмүлүктер, сүйтіп Мысырлықтар арасында салтанаттылық пен сымбаттылықтың нышанасына айналды. Егер, олар қара табан құл болса, арабтарда «Мәмүлүктей сұлу екен» деген теңеу сөз қалыптасарма еді?! Құл байқұста қайдағы сән, қайдағы өң болсын. Осының өзінен-ақ, Мәмүлүктердің құлақ кесті құл емес, Асыл текті ақсұйектер болғаны көрініп тұр.

Қыпшақтар, шығыстық бөлектегі бауырластарындай Ислам дініне үрке қарамады. Оның қарашасының бір талайы мұсылмандар еді. Алайда, осы ұлыс арабтасудың алдына жүздеген жылдық биік дауал соға білді. Бірақ, «Дария бір қырынан жатпайды» деп дана қазақ айтпақшы – Қыпшақтардың да тауаны қайтатын кезі жетті. Олардың құты, күн жақтағы бір жолата мұсылмандасып кеткен ағайындарына көшті. Олар, арысы Әмудің ана қырындағы, берісі Түркістанның ойындағы барша қала, кеніттерді діл жағынан да тіл жағынан да арабтастыра бастады. Әбден асқынған дүрегейлер, ендігі жерде ақ сәлде орап алашапан кимеген түріктерді, мұсылман едім деп мың жерден сайрап тұрсада, албастыдай көретін болды. Содан былай, батыстық түріктер ішінде туысқандықты тегінен емес, дінінен іздейтін ыңғыл қалыптасты. Сөйтіп, түркі жұрты үшін дауасы қиын ыдырау кезеңі басталды. Егер де, ұлы Алашахан – әз Шыңғысхан болмағанда: заман, болашақ әлде қалай болар еді?! Бір құдай өзі білсін.

Ертеде Маңғұл аталған түріктер: «Ертеде бір қанша түрік рулары Маңғұл аталды. Төменде біз баяндайтын көптеген рулар, түгел солардан шыққан» деп түсіндіреді ұлы Дестір.

Аталмыш Маңғұлдар: «Дерліген» Маңғұл және «Нерүн» Маңғұл болып екіге бөлінген. «Дерліген» Маңғұл дегені әдеттегі Маңғұлдар, «Нерүн» маңғұл дегені Алан-Қауаның «Пәк белінен» (таза жатынынан) тараған асыл текті – Нұрдан пайда болған Маңғұлдар. Олардың барлығы, ерте заманда жаудан қашып, «Өргене-қон» деген жерге жан сауғалап барған екі адам – Негүз бен Қияттан тараған. Осы екі адамның ұрпақтары, сол жерде ұзақ заман өсіп-өнген соң, кең дүниеге қайта шығу үшін, жартастарды балқытып жаламадан жол салады. Сонымен бірге, балқыған тау жынысынан есепсіз мол темірге ие болады. Жазуымызды жалғастырмас бұрын, әуелі артқа бұрылып жоғарыдағы бір неше атауға талдау жасай кетейік.

«Дерліген» деген сөзге зер салайық. Қаламие, «Дерліген Маңғұл – әдеттегі Маңғұлдарды көрсетеді» дейді. «Дерліген» сөзінің құрлымына келсек: «Дер» етістігіне «-леген» (-ліген) қосымшасы жалғануынан жасалған. Мағынасы «Айтылмыш», «Аталмыш» дегенге келеді. Ашалаңқырап айтқанда: айтар санатта бар, әдеттегі, қараша Маңғұл дегенді білдіреді.

«Нерүн» сөзінің жөні бөлек. Бұл негізі, қазіргі тілде «Нәрін» болуға тиіс. Оның түбірі «Нәр». Оған, «-ін» жұрнағы қосылған. Біз, «Нәр» сөзін «Шыр» сөзімен қатар қойып салыстырып көрейікші. «Нәр татпау» және «Шыр жұқпау». Тағы қараңыз: «Нәрін» және «Шырын». Осы салыстырудан «Нәрін» және «Шырын» сөздерінің тура мәндес (синоним) сөздер екенін көруге болады. Демек, «Нәрін Маңғұл»-текті Маңғұл деген сөз. Қазақ, тексіз немесе тегіне тартпаған дегенді нәрсіз, нілсіз деп те айтады. Дестір, «Нәрін сөзі, Алан-Қауаның пәк белін меңзейді» деп сілтеме берген. Бұл да, қазақтың тегі жақсы, жатыны таза деген тіркесіне меңзес келеді. Қорыта айтқанда, «Нәрүн» Маңғұлдар асыл текті Маңғұлдар дегенді білдіреді.

Өргене-қонға қашып барған екі адамның бірінің аты, Негүз. Бұл атау қазіргі қазақ тіліндегі «Негіз» сөзіне сәйкес келеді (ү-дыбысы, і-дыбысына өзгеру арқылы). Оның мағынасы: тек, түп төркін, ата-тек. «Негіз» сөзін бұлай қолдану қазақта өте ертеден-ақ болған. Оны, жыраулар сөзінде кездесетін «. . . тартпай қоймас негізге» тіркесінен анық көруге болады.

Қашып барған әлгі екі адамның тағы бірінің аты – Қият. Дестірде, «Қият сөзі, Қиян сөзінен шыққан – тауды кесіп аққан тасқын су деген сөз» деп түсіндірілген. Қиян сөзін бұрынғы қазақтар да дәл осы мағынада қолданған. Оған бұлтартпас мысал, ХІХ ғасырда өткен әйгілі Ақын Мұрат Мөңкеұлының орыс отаршылдары басып алған үш ұлы өзен туралы егіле толғаған «Үш Қиян» өлеңі болмақ.

«Қиян» сынды осы атау түркінің «Қи» етістігінен шыққан. Яғни: кесу, қырқу, бөлу мағаналарынан келген. Жасалу жолына бір-екі мысал келтірейік, салыстырып қарайық. «Қыр» одан «Қыран» сөзі шыққан, «Жой» одан «Жоян» сөзі туындаған. Ал, Дестірдегі «Қиян» сөзі дәл осыған ұқсас «Қи» етістігінен туындаған.

Осылардан сабақтай келіп, адамға мынандай қисынды ой пайда болады. Ту баста, «Негіз» және «Қият» атауы әсте екі адамның аты болмаған, қайта ол: «Негіз»-тек, баба, ата; сондай-ақ, «Қият»-тау қопарушы, кен қазушы, деген екі сөзден құралып «Негіз-қият» деген атау қалыптасқан. Осы тіркесті қазіргі тілімізге көшірсек «Ата кенші» болады. Тіпті, заманаластырғыңыз келсе «Ата шахтер» болып келеді. «Түгел туарих» берген осы шежіре, көне Қытайдың «Сүй нама»-сындағы жан сауғалаған бірәз түріктердің «Алтын таудың» иен қойнауына кіріп алып сол жерде темір қорыту арқылы күшейіп, қайтадан сыртқы дүниеге бет алуы сынды дерекке толық сәйкес келеді. Маңғұлдардың тауды, тек жол жасау үшін ғана балқытпағанын және сол жерде ежелден темір қорытқан кеніш орны болғанын қаламиенің өзі де ашалап айтады. Ол тағы, Шыңғыс әулеті: ата-бабасының Өрегене-қоннан шыққан күнін еске алғанда қызған темірді төске салып балғамен ұрудай ырым жасайтынын баян етеді. Байыздап қарасаңыз, ырымның мазмұны жол салуды емес, қайта теміршілікті ишаралап тұрады.

Мына бір дерекке назар салу аса маңызды. Қоңыраттар, басқалардың тас балқытқан ошағын басып кеткендіктен «Аяқ ауруына» тап болған. Дәл осындай ырым, қазақ арасында да күні бүгін қаз-қалпында сақталып келеді. Қазақ баласы, көріктің мойнынан аттамайды, дүкен саймандарын және көмірді баспайды. Бұл ырымға қиянат жасаған адам ақсақ, тіпті, топ болып қалады деп қорқады. Ұсталық (теміршілік) дарыған адам, өз өнеріне құрмет етпей жүрді-барды қараса, не себепсіз тастап кетсе, онда, «Дүкение» шамданып ол адамды дерт-дербезге, кесірге жолықтырады дейтін ырым тағы бар. Бұлардан, қазақтың теміршілік дәстүрі, сонау өргене-қон заманы мен сабақтасып күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын көруге болады. Қоғамдық түзім тұрғысынан қарағанда: Бұл ырымдар халықтың көкейіне қонымды болу үшін, мақсатты түрде тілсімдестіріп жасалған заңдық ереже. Былайша айтқанда, әр қандай адамның дүкеншілік құрылғыларына соқтығуына болмайды. Әр бір ұста, қара тұяғынан қайыр кеткенше қару-жарақ, құрал-сайман соғуға міндетті деген белгілеме емес пе.