Сірге жияр 7 page

Date: 2015-10-07; view: 950.

Сөзіміздің ендігі кезегі «Өргене-қон» жеріне де келіп жетті. Осы атауды, көбінде «Ергене күн» деп аударады. Алайда, біз өз тәжірибеміз негізінде «Өргене қон» деп баламаладық. Бұл әрі, түп нұсқа мәтініндегі әріптерді құрап оқу заңдылығына және қаламиенің осы атауға берген түсіндірмесіне де сай келеді. Дестірлерде («Құпия шежіре» және «түгел тауарих»), осы сөздің алдыңғы жарымы «Асқар шың», соңғы жарымы «Тау қапталы» деген мағынада делінген. Ұйғыр тілінде «Пәскене» деген сөз бар. Қазіргі мәнісі пасық, қораш дегенді білдіреді. Алайда, түпкі семантикалық мағынасынан қарағанда: төтенше пәс, жермен жексен аласа деген сөз. «Өргене», тура осы сөздің қарсы мәндесі (антонимы). Салыстырайық, өр және пәс, өргене және пәкене. Былайша айтқанда, төтенше биік, немесе ерекше күдір, құз немесе шың деген сөз.

«Қон» сөзіне келетін болсақ, ол: қоныс, жұрт сияқты мағыналарды білдіретін түркілік атау. Әсілі, бұйрық райлы етістік болып: біріншіден қон, түне; екіншіден қоныстан; үшіншіден, қонақта (құс туралы) қатарлы ұғымды береді. Ал, етістіктің бұйрық райда тұрып зат есімге айнала беретін ерекшелігін ескерсек: «Қон» сөзі жоғарыда айтқанымыздай қоныс, мекен, жұрт қатарлы мағынадағы зат есім болып тұр. Сөзіміз түсінікті болу үшін, «Қонды» Сал және Нұра сөздерімен салыстырайық. «Сал» сөзі, әсілі, суға таста деген мағынадағы бұйрық райлы етістік. Ол, зат есімге айналып қазіргі күнде, ағаштан құрастырып жасалған судан өтетін қарапайым құрал мағынасын береді. «Нұра» сөзі әсілі құла, сұла деген мағынадағы бұйрық райлы етістік болатын. Қазір жазық далада ұзыннан-ұзақ сұлап жататын, жатаған жонсау деген мағына беретін зат есім ретінде қолданылады. Сонымен «Өргене қон» жер есімін қазіргі тілмен қайта жасайтын болсақ: «Қия қоныс» немесе «Қиын жұрт» болып келеді.

Дерліген Маңғұлдар: Ендігі жерде «Дерліген Маңғұл» аталатындарға сөз бетін бұрайық. Осынау Маңғұлдардың біразына жоғарыда тоқталған едік. Қалған біразы туралы нақты дерек таба аламдық. Бірақ, осылардың бәрі бәлендей бір арыс емес, қайта ұсақ рулар екені анық. Олар: Жалайыр, Қоңырат және Керей қатарлы ірі арыстардан бөлініп шыққан аз сандағы бөлек-салақ шоғырлар ғана еді. Кезекті әңгіме солардың ішіндегі екі арыс төңірегінде болмақ.

Үйсін. «Түгел тауарих» мәтінінде, осы арыс аты-«һушин» немесе «Аұсин» деп жазылған. Осындағы «х» (ха) немесе «ه» (сәкүн) харфы болсын, бәріде «о» (оу) дыбысын жіңішкертіп оқу үшін қолданылған. Ал, «с» (син) мен «ш» (шин) дыбысы мәтіндегі басқа да бір талай атауларда, ауысып қолданыла берген. «ы» (и) харфына келсек, ол-кейде «и» болып, кейде «і» болып, енді кейде «е» болып оқылады (яғыни, түркінің осы дыбыстарына сәйкес алынған). Некен-саяқ уақытта, жазылмай да қалады. Бірақ, ойша «и» дыбысын қосып оқимыз. осындай болғанда, жоғарыдағы харыфтық тіркесті: Өсін (Өшін), Үсін (Үшін) және Үйсін (Үйшін), Өйсін (Өйшін) деп неше түрлі оқуға болады. Ал, осылардың арасынан «Үйсін» деген оқылуын таңдап алу ең лайықты болмақ. Үйсін де, қазақтың аса байырғы әрі үлкен арыстарының бірі. Осы бір, елесімнің тарихи жазбаға іліккеніне 20 ғасырдай болды. Қазақ шежіресі бойынша: Үйсін, Ұлы Жүздің аға арысы есебінде аталады. Кейде, оның (Ұлы Жүздің) баламасы ретінде қаралады.

Шыңғысхан кезіндегі ең көрнекті тұлғалардың бірі және оның үзеңгілес серігі – Бөріқұл, осы Үйсін арысынан шыққан. Ол, Шыңғыс ұрқы мен құда-андалы болатын. Бөріқұл, әйгілі Құбылай ханның қайын атасы еді. Демек, Құбылай ұрқынан шыққан Қақандар осы арыстың жиендері, немесе жиеншарлары деген сөз.

Үйсін (兀孙), Сіргелі (Қытайша шіи-ыр-ге-у-ту失儿古额秃, яғыни, Сіргетү деп берілген) сияқты атаулар «Құпия шежіредегі» адам аттарының құрамында да кездеседі. Шамасы, олар осы рудан шыққан «Үйсін пәлен екен» немесе «Сіргелі түген екен» болса керек.

Байұлы бұл Рудың аты Парсының «б» (ба), «ه» (әһ), «ы» (и), тағыда «ه» (әһ) және «т» (та) харыфтарынан құралған. Оны «Бәйеуіт» немесе «Баяғұт» деп оқуға болады. «-т» және «-ты» немесе «-лы» жұрнақтары, түркі тілінің түрлі кезеңінде, иә болмса бір кезеңдегі түрлі тармақ тілдерде бірінің орнына енді бірі келе беретінін ескерсек, жоғарыдағы тіркесті мынадай түрлендіріуге болады: Баяғұт, Бяғұты, Байоғлы немесе Байұғлы. Бұл, қазіргі қазақтың Кіші Жүзіндегі Байұлы Руы екенін жоғарыда, «Құпия шежіре» жөнінде тоқталғанда да айтып едік. Дестірде, олар екі салаға бөлінеді делінген. Біріншісі, Жете өзенінің аңғарына орналасқандықтан, «Жете-байұлы (Баяғұт)» аталған. Екіншісі, қырда болғандықтан, «Қырын-байұлы (баяғұт)» аталған.

Байұлы да, Шыңғысхан әулетімен құда-шатыс өткен екен. Одан шыққан, Сорқан-сары (бұрынғы аудармаларда Сорқан-шыра) деген көріпкел, Шыңғысханның ұлы хан болатынын ертеден-ақ болжаған. Сондықтан, Сорқан-әжеке аталып, Шыңғысханның құрметіне бөленген. Нағай деген Жарғышы да, сол елден шыққан. Мөңке қағанның, Байұғжан атты ханымы осы елдің қызы екен. Бұл жерде «Байұғжан» атауы, Баяғұт елінің қызы дегенді білдіреді. Қазіргі қазақ тілі бойынша айтқанда, «Байұлы-ханым» деген сөз. Ендеше, әйгілі Мөңке қақанның үрім-бұтағының біртегі Байұлы Руы болып келеді.

Нәрін аталған түрік рулары: Нәріндер, Алан-Қауаның күйеуі Тобан-биян қайтыс болған соң, ғайып нұрдың әсерінен жүкті болып тапқан үш ұлынан тарайды. Нәрін сөзі кейде пәк, таза белді меңзейді деп, кейде жәй ғана, белді меңзейді деп түсіндірілген. Қайсысында да белмен, яғыни, жатынмен қатысты айтылады. Бұлай түсіндірудегі мақсат біреу ғана. Ол – Нәріндердің асыл текті екенін, басқа Маңғұлдардан тумысы бөлек екенін дәріптеу. Шежіре атаулының бәрінде, шындыққа қоса наным-сенім және саясат араласып жүреді. Осындағы шындық, шежіренің қаңқасы есепті. Алайда, оның сыртқы тұлғасы мен келбеті соңғы екеуінен қалыптасады. Бұл жерде де дәл солай: ту баста Нәрін Маңғұлдардың үш сала болып «Алан» атты төркіннен тарағаны рас. Міне бұл – шежіренің қаңқасы. Бірақ, «Аланның» ана ретінде суреттелуі, оның ғайыптан үш ұл Табуы – қаңқаның сыртын бүркеп тұрған, наым негізінде қалыптасқан саясаттық тұлға және келбет. Осы сөзімізді толықтай түссек, бүйтудегі мақсат екеу: бірі, Нәріндерді асыл текті етіп көрсетіп, олардың билеушілік болмысына басқаларды иландыру. Екінші, барлық Нәріндерді бір анадан тараған жатыны ортақ-қан-қарындас (емелдес) етіп көрсету арқылы, олардың ішкі бірлігін нығайту болмақ. Егер, тарихи деректерге негіздес болжам жасасақ, шын болмыстың ұзын ырғасы мынадай болған:

Аландар бірлестігі ыдырағанда (заманымыздың V ғасыры шамасында), бір бөлім ру-арыстар одан жырылып шығысқа барған. Уақыт өте келе, олардың біраз аталары жергілікті руларға сіңіп кетті. Ал, жергіліктілерден оларға да ауысқан аталар болды. Мұндай құбылыс-арыстардың сырты сақталып тұрып, іші баяу түрде араласып жататын жағдай, солардың тіке мұрагері болған қазақта да бар. Сонымен, Алан ұрпақтары шығыстағы түркілерге бүтіндей өздесіп кетсе де, еш қашан да Аланнан шыққанын ұмытпаған. Сөйтіп, шығыстық арыстар мен атасы бөлек, анасы бір болу сынды шежіре барлыққа келген. «Нұрдан жаралу»-ға келсек: Ол, Алан тектілердің сіңбелік деңгейден, билеуші орынға көтерілуіне байланысты құрастырылған әңгіме. Біздің назарымызда болуға тиісті бір жәй бар, ол – ұлы Шыңғысханның да осы тектен шығуы.

Қатаған. Бұл Ру, қазақ құрамында «Еңсегей бойлы ер есім» аталған, әйгілі Есімхан заманына дейін болған. Беделді ғалымдардың пікірі бойынша: Олар, Есімханның қақарына ұшырағандықтан, Қазақтың әрбір арысына бытыратылған. Біразы, туыстас түркі жұрттарына ауып кеткен. Қатағандардың қазақтың бір арысы болғанын, «Қатаған едің хан тұрсын» деп келетін толғау да айғақтайды. Біздің межемізше, олар: қазіргі Шін-жәң (Шыңжаң) жеріндегі Үрімжіден Түрпанға асатын «Да-бән-чың» асуы арқылы Ұйғырға асқан. Олай дейтініміз, оны ертеде қазақтар «Қатаған асу» атаған. Бірақ, кейінгілер сөз мәнісін қиын асу мағынасында түсінді. Шындығында, ол – қиын асу емес. Боғда тауы мен Еренқабырға тауы арасынан пайда болған жатағандау аңғар. Оны Ұйғыр, Қырғыз бауырлардың «Табан» (Таман) атауы және қазақтардың да солай атап кетуі содан (аласалығынан) болған.

Салжұқ. Бұл рудың даңқы, өзі аттас хандық арқылы тарихқа мәңгілік жазылған. Салжұқтың аты Дестірде «Салжиғұт» деп жазылған. Соңындағы «-т» жалғауы түссе Салжұқ болады. Бұл қалыпты құбылыс. Мысалы: Керейт – Керей деген секілді. Салжұқтардың түркілік Ру болғанына ешкім де таласпайды. Деседе, үш түрлі дәлел айта кетелік:

Бірі, олардың түбінің «Алан»-нан тарауы.

Екіншісі, елшілерінің «Жаңылтпаш тіл» (Ежікше) қолдануы. Бұндай тілді, қазақтар да қолданады. Ежіктің артықшылығы – құпиялықты сақтауға пайдалылығында. Жаттыққан адам болмаса, басқа кез-келген адам толық ұға бермейді. Мысалы, ол мынадай қолданылады: ыйда-қа ырасың-ба? (қа-ида ба-расың). Інде-ме ырамын-ба (ме-н де ба-рамын).

Үшіншісі, олардың тілінен алынған «Сарқыт» сөзі. Мәтінде, ол – «Сарқұтұй» түрінде берілген. «Елшінің бетіне сарқыт шашып жіберді» деген мазмұндағы сөйлем құрамында келеді. Бірақ, осы сөзді парсышадан орысшаға аударушы да, орысшадан қытайшаға аударушы да түсіндіріп бере алмаған. Ал, ол – қазақшада өте түсінікті. «Сарқыт» (Сарқын) – кәдімгі кесе түбінде қалған сұйық тамақтың сарқыны. Бетке сарқын шашу, қазақ жолында да үлкен қорлауға жататын іс.

Салжұқтар түркі руы болғанда, онымен бірге туысатын рулар, жүйеден Тайжігіт (бұрынғы аудармада Тайшығұт) руы да талассыз түркі руы есептеледі. Сөздің бетін-шындап келгенде тарихтың бетін аша түсу үшін, олармен туысатын басқа да бірнеше рудың бойынан түркілік белгі іздеп көрелік.

Шайнас – Ру аты. Қасқыр дегеннен шыққан. Соған қарап зерттеушілер, бұл атауды Монғолдың «Чоно» (қасқыр) сөзіне телиді. Ал, мәтіндегі дыбыс тіркесі қазақтың «Шайна» етістігіне бейім. Оған «-с» жұрнағы жалғанып «Шайнас» зат есімі қалыптасқан. Бейне, «Тала» етістігінің «Талас» зат есімі туындағанындай.

Түркілер бөріні кие тұтса да, екінші жағынан атын тура атаса шамданып малға шабады деп ырымдаған. Сондықтан, оның атын әр қашан тергеп атаған. Алайда, сол тергеп қойған есімнің өзі, заман өте келе шын есімге айналып оны тағыда тергеуге тура келетін. Сөйтіп, Табу (Әттеріс) -еффемизм (тергеу), тағыда табу-тағыда еффемизм болып жалғасып отырған. Қазақтар тегінде бөріні қасқыр десе, қасқырды ит-құс деген. «Ит-құс» еффмизмдік құнын жоймаса да, қазіргі қазақ малшылары оны көк-шолақ, тік-құлақ сияқты тергеу сөздермен алмастырып қолдана береді.

Қорыта айтқанда, бұл Рудың аты «Шайна» (Чайна) етістігінен шыққан төл түркілік атау. Қаламие, оларды Тайжігіттердің бір тармағы деп таратады. Шайнастар, басқа Тайжігіттер Шыңғысханға қарсы шыққанда да, бастан ақыр оның жағында болды.

«Түгел тауарих» кейбір таратуға негізделіп, төмендегі Руларды ортақ тектен шыққан деп қарайды. Олар – Қоңқатан, Сөнеті, Қарақас, Барлас, Барын – Елеңгіт, Елжет, Көкімән, Ұрғыт, Маңғыт, Орнауыт, Арлат және Бисұт. Осы Рулар Жалайыр және Керей арыстарынан бөлініп шыққан деп жорамалдауға болады. Бұл жерге, екі болжам айтайын:

Бірі, «Арлат», «Адарғын» сияқты тура мәндес сөздермен әр жерде, әр келкі аталып жүрген бір талай рулар, сол тұстан бастап «Арғын» деген атпен бір тұтас ірі Ру болып қалыптаса бастаған. Оларға тағы Қыпшақ, Қоңырат, Керей және Сібер (Сібір) түріктерінің бір бөлім Рулары қосылып, осы заманғы Арғын Руының негізін қалаған. Ғалымдар, Арғынды бертін қалыптасқан деп қарайды және оның атын әр саққа жүгіртіп талдайды. Бізше, олар Шыңғысхан заманынан көп бұрын-ақ, бір арыс ел болып қалыптасып түркілік бірлестіктердің немесе хандықтардың ішінде, шын мәнінде бір ұтық болып өмір сүріп келген. Сондай-ақ, Шыңғысхан заманының алды-артында, жаңа мемлекеттік жүйенің қалыптасуына байланысты өз алдына бір арыс ел болып дербес бөлініп шыққан. Олардың аты жоғарыда айтқанымыздай асыл текті, таза текті деген мағынадан келіп шыққан. Соған қарағанда, ертедегі түрік хандарының бірі осы арыстан туған болса керек.

Тағы бірі – Қарақас руы. Олар, Керей арысында әліге дейін бар. Абақ Керейді құрайтын 12 үлкен Рудың бірі. Қарақастар, тегінде Керейден кетіп қалып қайта оралған болар, не керісінше Қоңырат, Жалайыр сияқты арыстардан бөлініп Керейге қосылған шығар. Не болса да, байырғы түркілік ру екені анық.

Дулат. Қазақтың үлкен арыстарының бірі. Олардың аты, ежелгі Қытай жазбаларында ірі ұлыс ретінде аталады. Рашид-аддин заманына дейін, Дулаттардан айта қаларлықтай ұлы тұлға шықпаған. Бергі заманда Дулаттар күшейіп, Мағұлстан хандығының тірегіне айналды. Кейін, Мағұлстанның бір бөлім билігі Темер әулетінің қолына өтіп, олар найзаның ұшын Үндіге туралады. Арадағы күнгей қырғыздары дербестікке ұмтылды. Дулатқа ғана сүйеніп қалған Шағатай ұрпақтары, Ұйғырстанды билеумен ғана шектелді. Бірақ, ХVІ ғасырдың ортасында таққа мінген Әбдірәшид хан, бір бөлім Дуалттарды орда билігінен аластады. Ол: ендігі жерде, астында түрік мәдениетінің ең ұлы мұралары көміліп жатқан, үстінде сарайлар сән түзеп, бақшалар мәуелеген «Маңдай сұбенің» марғасқа тұрғындары болған Ұйғырларды ел басқаруға араластырды. Сөйтіп, осынау құтты өлкеде: Ислам заңын негіз еткен, осы заманғы Ұйғыр ұлтын тұлға еткен, дербес хандық мемлекет құрылды. Былайғы кезде: Кемеңгер саясатшы, дарынды қолбасы, ұлы ғалым Мұхамед Хайдар Дулати бастаған қалың Дулаттар, Темір әулетінің тегеуірінді күшіне айналды. Кейін, Моғолдар (Темір әулеті) ыдырағанда, оны құрап тұрған түркілер өз-өз төркініне тартты. Қалың Дулат, кісі елінде (Үндіде) сұлтан болған дәуренін аяқтатып, алыс жол басып, Алатаудан асып өз еліне – қазақ хандығына қосылды. Бірақ, араларында бір туар перезент – Мұхамед Хайдар Дулати жоқ еді. Атақты ғалымның алтын басы, ең соңғы түрік қағанатының естелігіндей болып, ата-бабасы «Маңдай» деп атаған ұлы үстірттің батыс салмасында – Кәшімір жерінде мәңгі қалды. Биік рухы бізді жебеп жатқай!!!

Міне, осылай жоғарыда, «Құпия шежіре» мен «Түгел тауарих» мәліметтерін санамалай отырып, ұлы қақан Шыңғыстың қандай елден қағанат (ұлыс) құрғанын білдік. Енді, қандай тілмен билік сүргенін білуге құлшынып көрейік.

Хан сөйлейді халқының тіліменен

Түрік тарихында, хандар тек қана өзінің туған тегіне уәкілдік еткен. Сол себепті де, біздің ата-бабаларымыз өзінің патшаларын «Қан» (хан), «Қақ қан» деп атаған (кейін, үндестік заңына қарай қақан, қаған болып өзгерген). Түркі тілінде: «Қан» – тек, нәсіл, ұлыс деген мағыналарды береді. Бертін, осыларды «Өлшемдестіргенде» хан, қахан деп алынған. Ол да, «Бізде түк болмаған» дейтін мүсәпір көзқарастың кесірі де баяғы. Екі айланбай жатып мына сөз арабтан, анау парсыдан, ал мына біреуді моңғолдан алдық деп шыға келеміз. Сол сөздер: Ол тілдерде бар ма, жоқ па, бар болса сол тілдің өзіне қайдан келді? Оған назар аударып жатпаймыз. Басқаны қойғанда, осы «Қаған» атауы, түрік қағанаты кезінде жарыққа шыққан еді. «Қан» – патша деген сөз де, «Қақ қан» (қақан) – нақ патша, қандардың қаны деген сөз. «Қақ қан» сөзінің «Қақан» немесе «Қаған» болып өзгеруі, түркі тілінде ежелден бар тілдік құбылыс.

Мейлі «Қан» болсын, не «Қақан» болсын өз арысының, өз ұлысының тілінде ғана сөйлеген. (Тек, бағынды елдерге жіберілген сұлтандар мен басқақтардың немере-шөберелері ғана сол халықтың тілдік, мәдениеттік ықпалына ұшыраған). Ал, ондай болса: Шыңғысхан қай тілде сөйледі екен? Нақтырақ айтқанда, ұлы қақанның ана тілі Моңғол тілі болды ма, әлде түрік тілі болды ма?

Шыңғыс заманынан, бізге мұра болып қалған қыруар ономастикалық атаумен бірге, Шыңғысханның өз аузынан және аталары мен балаларынан қалған, сондай-ақ, сол замандағы адамдар айтқан біраз төл сөздер бар. Біздің назарымыз енді соларда болмақ.

I

Ұлыс. Дестірде бұл сөз: Ел, мемлекет деген мағынада қолданылған. Қазақтарда, осы аталым әлі күнге дейін сол қалпында сақталып келеді. Соған байланысты мемлекеттік сипат алған дабыралы мереке күндерді «Ұлыстың Ұлы күні» дейді. Григориян есебі бойынша 22-ші наурызда болатын күн мен түннің теңелісін жыл басы еткен ұлттық жаңа жыл мерекесінде: «Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын» деп тілек айтады. Демек, осы жыл ішінде мемлкет ісі жүйелі болсын, халықтың әл-ауқаты жақсы болсын деген игі ниет. Осы сөздің түбірі «Ұл» – ұлғай, үлкей деген мағынадағы бұйрық райлы етістік. Содан барып, ру-арыстар құралып Ұлы мемлекет болсын деген ишарадан осы аталым туындаған. Назар салсақ, Ұлыстың мағынасы да дәл осы ишараға тура келеді. Ол, әдеттегі: Ру, Арыс, Хандық, Бектік, дегеннен әлде қайда кең мағынадағы атау. Қазіргі Республика, Федрация немесе Конфедрация деген аталымдармен шендес тұрады. Осы сөздің жасалу жолын «Толыс», «Болыс» деген сөздердің жасалу жолдарымен салыстырып қарастырсақ түсінікті келеді. олар да «Тол», «Бол» деген бұйырық райлы етістіктен келіп шығып, кемелден немесе қарайлас, көмектес деген жаңа мағына беретін туынды сөз болып қалыптасқан. «Ұл» түбірінен түркілер азаматтыққа, мемлкеттілікке байланысты тағы да көптеген сөздер жасаған. Айталық, «Ұлы», «Ұлұқ» (көне қазақ тілінде және ұйғыр қатарлы қазіргі түркілер тілінде) олардың мәнісі елге еңбегі сіңген елеулі адам немесе ұлттық сипат алған зор көлемдегі іс дегендерді білдіреді. Үлкен, алып деген де мағынасы бар. «Ұлық»: Ұлы адам, ел ардагері (батыр) деген мәндерді береді. Содан барып, көбінде лауазым иесі, Ел билеуші деген арнаулы мағынадағы аталым ретінде қолданылып жүр. Ұлыс аталымын қазіргі зерттеушілер моңғол сөзі дейді. Бізше, олардың жаңылуына екі түрлі нәрсе себеп болған. Біріншіден, олар Шыңғысханның мемлекеттік тілі моңғол тілі болды деп қарайды. Екіншіден, қазіргі моңғол тіліндегі «Улс» сөзінің түркі тілінен қабылданғандығына мән бермеген.

Құрылтай. «Құрыл» – бытыранды бөлшектердің басын біріктіру, ұйыстыру, құрылыстыру секілді мағына беретін етістік пен «-тай» жұрнағы қосылу арқылы жасалған. «Құрылтай» елдің игі жақсыларының басын қосатын зор жиын, ұлы мәжіліс. Бұл сөз, қазақта күні бүгін сол қалпында қолданылады.

Иосұн (Жосын). Бұл атау, түркінің «Иос» (Жос) етістігінен туындаған. Жорту, Шұбыру, одан сырт осу (қамшымен) деген де мағына береді. Оған «-ын», «-ық» жұрнақтары қосылғанда: Малдың немесе аңның егілме құмға, көбік қарға, соны шөпке түскен белгілі бағыттағы шұбырынды ізі дегенді білдіреді. Ол, әдеттегі жол, шиыр немесе із дегеннен басқа ұғым. «Иосын» (Жосын) сөзінің ауыспалы мағынасы осыдан келіп шыққан: Ереже, қағида, заң, салт қатарлы мәнерді береді. қазақ күні бүгін, бұл сөзді дәл шыңғыс заманындағы мағынасында, кең көлемде қолданып келеді. Жосын сөзін өз ішіне алған талай-талай тіркестер, мақал-мәтелдер бар.

Қарачұ (Қарашы). Бұл, ежелден келе жатқан түркі сөзі болып, хан сөзінің қарсы мәндесі (антоним) ретінде қолданылып келеді. Кең мағынада: Ханның өзінен басқа, қарастылығындағы барлық халықты меңзейді. Тар мағында, хан отбасынан басқа және ханның тіке туысы емес тұтас мемлекеттегі барша ұлы – кіші тұрғындар дегенді білдіреді. Қазіргі ұғыммен шендестіргенде халық, азамат яки бұқара деген атаулармен қарайлас. Оның негізгі түбірі «Қара» – көр, бақыла, басқар мағынасындағы бұйрық райлы етістік. Содан, қарастырылғандағы ел, басқаруындағы халық мағынасын беретін осы «Қарышы» аталымы қалыптасқан. Бертінгі уақытта, бұл сөз «Қараша» деген аталыммен шатыстырылып жүр. Бұл аталымның түбірі де «Қара». бірақ, ол сын есім. қарапайым, жалпылық, жай деген мағына беретін сөз. Осыдан барып ешқандай мәнсабы жоқ, ешқандай діни немесе ғылыми атағы жоқ, тек қана еңбегіне сүйеніп жан бағатын өзіндік бас еркіндігі ғана бар төменгі жіктегі бұқара деген ұғым беретін «Қараша» атауы қалыптасқан.

Жат. Бұл да, ежелден қолданылып кележатқан түрік сөзі. Бөтен, басқа деген мағына береді. Одан жат ел, жат жер, жегжат, жатырқау және жатсыну қатарлы қыруар сөздер туындаған. «Түгел тауарих» кітабында да жат сөзін, дәл осындай мағынада қолданады. Ол ешқандай да Моңғол сөзі емес, қайта төл түркілік сөз. Ал моңғолдар оны түркілерден қабылдаған.