Сірге жияр 8 page

Date: 2015-10-07; view: 587.

Қорық (Қорұқ). Бұл «Қоры» етістігінен туындаған атау. Ерекше қорғалатын, белгілі бір тәбиғи объектісі бар, немесе ерекше қастерленетін нысан орналасқан өңірді меңзейді. «Түгел тауарих» кітабында, бұл сөз Шыңғысханның сүйегі қойылған, арнаулы күзет орналастырылған қорғау аймағы деген мағына беретін, ресіми аталым ретінде қолданылған. Қорық сөзі түркі тілдерінде сол тұстан қазірге дейін дәл осындай орындарға қарата қолданылып келеді. Айталық, «Ұлттық қорық», «Жаратылыстық қорық» деген сияқтылар.

Ясақ (Жасақ). Яса (Жаса) деген бұйрық райлы етістіктен, «-қ» жұрнағы жалғану арқылы жасалған. Сақадай сайлап қойған, даярлап қойған, сайма-сай етіп жүйелестірілген қатарлы мағыналарды береді. Мысалы, Қазақ тілінде ресіми қосынды, әскерді (армияны) – жасақ деп атайды. Ал, Шыңғысхан заңдарының жинағының «Жасақ» аталуы, дәл осы грамматикалық заңдылыққа сай келеді. Заң-ережелердің ресіми түрде түзілген, жүйелі жинағы дегенді білдіреді.

Билік. «Би», яғни ел ағасы, ұлық, әкім деген зат есімге «-лік» жұрнағы жалғану арқылы жасалған, туынды зат есім: Бірінші, кесім, төрелік; екінші, әкімшілік ұйғарым, әкімшілік бұйрық: үшінші, үстемдік, әкімият қатарлы мағыналарда қолданылады. Осы атау, «Түгел тауарих» аудармасында: «Білік» деп түсіндірілген. Алайда, «Білік» сөзі – бірінші: білім, қабылет; екінші: ақыл, зиын; үшінші: ықпал, бедел сяқты мағыналар көлемінде қолданылады. Дегенмен, мәтінге зер салсақ қаламие ойы мен аударушы берген түсінік, екі далаға кеткен. Ондағы сөз, пәлен екенің (хан тұқымының) «...айытқан тағылымы мен билігі» деген мазмұнда кезедеседі. Мәндікеге (логикаға) жүгінсек: Білік айтылмайды, қайта билік айтылады. ал, «Билік айту» тіркесі қазақта ежелден бүгінге дейін, дәл осы Дестірдегі қолданыспен бірдей қолданылып келеді. Ендеше, аударушы бұл қатаға қайдан ұшырады?! Ол, түп нұсқаны моңғол тілімен түсіндірмек болудан келіп шыққан. Өкіншке орай, «Билік» сөзі ол тілде болмаған. Тек қана, түрік тілінен моңғолдарға енген тағы бір сөз – «Білік» ұшыраса кеткен соң, бас салып соны пайдалана салған. Іс-жүзінде, «Білік» пен «Билік» тұлғалық жақтан қарайлас болғанымен, мағыналық жақтан өте алшақ екенін жоғарыда ашалап айыттық.

Қарақорым – бұл, баршаға түсінікті болғанындай, Шыңғысхан қағанатының Астанасы. Осыны, ғалымдар моңғолша «Хар-хора» деген сөз деп қарайды. Ал, «Құпия шежірені» ұзақ жыл зерттеген, ішкі моңғолдың Ердентай қатарлы ғалымдары, оны «Қара қорым» деген түрік сөзі деп мойындайды. Расында, ол түріктң «Қара» – ұлы үлкен сөзі мен «Қорым» – қала, Астана сөзінен келіп шыққан. Демек, «Ұлы Астана» деген сөз. Бұлай аталатын себебі: «Қара қорым» қағанатқа қарайтын, көптеген хандықтардың астаналарының астанасы еді.

Сайып-қыран. Осы сөз, ұлы қақан Шыңғысқа марапат ретінде қолданылған. Оның мәнісін аудармашылар бақыты зор, мерейі үстем деген сөз деп түсіндіреді. Бірақ сөз төркінінің қайдан шыққанын айта алмайды. Ал, шынында ол «Сайып» және «Қыран» деген екі түркі сөзінен құралған. Мұндағы «Сайып» сөзі «Сай» деген бұйрық райлы етістіктен туындаған: Найзала, қылышта, жой деген мағында. Оған «-ып» жұрнағы қосылып ел тағдыры, ұлт тағдыры сынға түсетін қан-майдан, сайыс алаңы деген мән беретін «Сайып» сынды әскери аталым келіп шыққан. Сонда, «Сайып-қыран» сөзі майдан жеңімпазы, жеке батыр: былайша айтқанда, ұлт намысы үшін майданға түсетін теңдессіз жеңімпәз, қыран деген мағына беретін аса мәртебелі атақ. Түсінуге жеңіл болу үшін «Сайып»-ты, «Байып» сөзімен салыстырып көріңіз. Мұндағы «Бай» ақырластыр, аяқтат дегенді білдіретін бұйрық райлы етістік. Оған «-п» жұрнағы қосылғанда істің ақыры, қортындысы, баяны деген мағынадағы «Байып» сөзі келіп шыққан. Біздің, мәлім бір жағдай туралы: «Байыбына бара алмадым» дейтініміз – тиянағына, түбіне жете алмадым деген сөз екені баршамызға түсінікті. Егер, сөзді қайталап пісірер болсақ: «Сайып» сөзі майдан, арыс деген түркі сөзі де, одан туындаған «Сайып-қыран» атағы арыс жеңімпазы, жеке батыр, ұлт ардагері деген мағына беретін төл түркілік аталым.

Қатұн. қазақ тілінде, қатын болып күні бүгін қолданылып келеді. сөз төркіні түркінің «Қат» – қос, біріктір деген бұйрық райлы етістігінен туындаған. Осы заманғы тіліміздегі қосақ, құдай қосқан қатарлы атаулармен туындау жолы бірдей. Ішкерлей айытқанда тәңір қосқан мәңгілік ажырамайтын қосақ, сыңар деген мағынада. «Қатұн» сөзі ертеде қастерлі атау болған. Ханның әйеліне (алғыншыққа, бәйбішеге) қарата ханым деген сөздің орнына жүрген. Мұнда да жоғарыда айтқанымыздай, ханның өзімен тең тұрғыдағы мәртебелі әйелі, сыңары деген ұғым беріп тұр. Бұл сөз қазіргі түркі тілдерінде, сәл ғана айырмашылықпен «Қатын» (қотұн) болып әлі де қолданылып келеді. Бірақ, хандық жүйенің ыдырауына және Ислам дінінің ықпалының тереңдеуіне байланысты, бұрынғы айбаты мен айшығын жоғалтқан. Тек қана, некелі әйел немесе мәлім бір ер адамға тәуелді әйел деген жалпылық мағынадағы аталым ретінде қолданылып жүр. Тіпті, Бертін келе қатын (қотұн) деп атау дөрекі естілетін болды. Бірақ, қалай болмасын бұл сөздің сонау ертеде-ақ «Қат» (қос) етістігінен туындап, қазірге дейін кең көлемде қолданылып келе жатқан, төл түркілік атау екендігінде ешқандай талас жоқ.

«Алтұн дептер». Бұл, «Түгел тауарих»-тың шикізат негізі және құбыланамасы болған әйгілі тарихи еңбектің аты. Ғалымдар, осы кітап атын моңғол сөзінен келіп шыққан дейді. Іс-жүзінде, ол нағыз түркілік сөзден жасалған атау. Мұндағы «Алтұн» сөзі барлық түркі тіліне ортақ және моңғол тіліне де тән – алтын деген сөз. Ал «Дептер»-ге келсек, ол түркінің «Де» етістігінен туындаған «Деп» зат есімі мен тағыда сол сөзден («Де» сөзінен) келіп шыққан «Дер» жұрнағының бірігуінен жасалған. «Дептер»–дің мәнісі: Ойды айтушы, пікірді баяндаушы дегенге келеді. Басқаша айытқанда, айтар ойдың жинағы, топтамасы деген сөз. Қазіргі ұғыммен салыстырғанда (мағыналық аударма жасағанда): бұл кітаптың аты «Алтын кітап», немесе «Алтын баян» болуға тиіс. Ал, біреу таласпаса «Алтын дәптер» деген сөзге түсінік жасаудың өзі түкке керексіз жұмыс. Ол, моңғолдың зерттеушілеріне ғана «Түсінікті» болса, керісінше, тілі шыққан түркінің бәріне бірдей ұғынықты күнделікті сөз. Бірақ, жырындыға жолығып басың даулы болса не шара?! Жалпақ жұрт түгел білетін атадан қалған алал мүлкіңнің де өзіңдікі екенін дәлелдеу үшін, шыжаққа түсуіңе тура келеді. Егер, өйтпесең уақыт оза келе мұрагер емес, қылмыскер болып шығасың.

Қоршы. Ерекше адам, маңызды орын, бағалы нәрселер қатарлылардың амандығына кепілдік ету жүктелген адам, немесе қосын. Түркі тілдерінде, «Қор» түбірінен туындаған: Қоршы, қорушы, қорғаушы, қорықшы қатарлы сөздер бар. Осы сөздердің бәрінің мағыналары бір. Ал, маңыздылығы жағынан сәл-пәл парықталады. зерттеушілер мұны («қоршы»-ны), моңғол тіліндегі «Хорчин» (Қорамсақ) сөзіне теліп, бірыңғай садақпен жасақталған қосын деп түсіндіреді. Алайда, қағанатта қандай қару бар болса, қоршыларда соның бәрі болған. Ал, мәтіндегі «Садақ асыну» тіркесі сақадай-сай тұру ұғымында айтылған.

Кезек, кезік және кешіктен. аудармалар мен түсіндірмелерде, бұл үш сөз мүлде парықталмаған. Зер салған кісі, түп нұсқаның ой желісінен қаламиенің оларды парықты қолданғанын көруіне болады. Зерттеушілер, олардың парқына назар салмай-ақ, Досайсома моңғол тілінде солай деп өте шығады. Олардың ойынша: Шыңғыс әулеті қолданған сөз – шексіз түрде моңғол сөзі. Әлгі сөз, қазіргі моңғол тілінде бар ма, жоқ па? Ол жағы тым маңызды емес сияқты. Бұл сөздердің тұлғасы өз-ара ұқсаңқырағанымен, лексикалық мағыналары мүлде парықты. Ендеше, мынаған қараңыз:
Кезек – смена, барлық күзет міндетін өтеушілерге ортақ аталым (термин). Мысалы, «Күндізгі кезек», «Түнгі кезек», «Сенің кезегің қашан» дегендей қолданылады. Кезік – «Кез» етістігінен шыққан. Кезуші, шарлаушы деген мағынада. олардың міндеті, орданың көлеміндегі шағын аумақты, жаяу шарлап мұқият тексеріп тұру. Кешік немесе кешіктен. Кешік-өткел деген зат есімнен келіп шыққан. Олардың міндеті: Орданың алдында тапжылмай тұрып алып, кіріп-шыққандарды мұқият қадағалап тексеруден өткізіп тұру.

Тұрғақ және торғауыт. Бұл екі сөз де жоғарыдағы айтылғандар секілді, шатасып кеткен. Шынын қусақ, олар өз алдарына дербес мағынасы бар, бөлек-бөлек аскери аталым.

Тұрғақ. «Тұр» етістігінен туындаған. Белгілі орында, қарауыл басында немесе биік тұрғыда тұрып алып өзіне міндеттелген орынды не аумақты қадағалап тұратын күзетші, қарауылшы.

Торғауыт. «Торға» етістігінен туындаған – торуылшы, шарлаушы мағынасында. Олар – сайлауыт атты шарлаушылар. Міндеттері: Үлкен аумақ ішінде шарлау жүргізіп, жаудың тұтқиыл басып кіріуінен сақтану және ішкі бүлікшілердің алдын алу.

Жасауыл. Жасау етістігінен туындаған. Жергілікті орындарда, немесе орда көлемінде ұйымдастырылатын шағын сандағы жасақ.

Кептеуіл. Кепте етістігінен туындаған. оның мәнісі – бір заттың сыртынан және бір затты нығыздап қаптау. Сонымен қатар, оның керісінше, бір затты екінші бір заттың ішіне нығарлап салып қою. Ал, кептеуіл қосынының міндеті – түнде Шыңғысханның тұрағын шыр айнала, иін тіресе қоршап тұру. Сүйтіп, жат ниетті адамдардың кіріп кетуіне еш мүмкіндік қалдырмау. Демек, олардың міндеті – атынан-ақ көрініп тұрғанындай, орданы кептей қоршап тұру.

Ата-бек. Ата – ұлы әке, ата тек; ауыспалы мағынасында үлкен, құрметті дегенге келеді. Бек – ханның алыс туыстарына не хан тұқымы емес ақсүйектерге берілетін нышандық немесе ресіми шен. Ата-бек аталымы, жоғары дәрежелі бек дегенді білдіреді. Ол көбінде, шеткері аймақтарға жіберілген, кейде, жерлік ұлт ақсүйктерінен тағайындалған жоғары дәрежелі өкілге берілетін мәнсап. Бұлардан сырт, ата-бек атағы ханзадалардың арнаулы тәрбиешісіне де берілген.

Басқақ. Басушы, бастықтырушы деген мағынада. Бағынған елге, не қалаға қалдырылатын аскери ұқықты. Ол, өзіне қарасты өңірдің орнықтылығына жауапты болады. Әкімдердің де төбесінен бақылайды.

Бике. «Би» деген зат есімнен шыққан. Мәртебелі әйелдерге берілетін, не болмаса, оларды шақырғанда қолданылатын құрметті атақ, немесе, қәратпасөз. Одан туындаған «Бикеш» деген де атау бар. Оны, бойжеткен немесе қыз сөзінің орына сыйлау емеуірінінде қолданады. Өкінерлігі, қазақ аудармашылары да «Бике» сөзін «Беки» деп алады. Уәжі тағыда сол – «Моңғол сөзі» дейді. Ал, моңғолда ондай сөз болмаған. Бике деген төл түркілік сөз. Керек десеңіз «Бикем-ау» деген халық әні де бар. Ол аз болса, «Қайынбике» деген сөз тағы бар. Қорыта айтқанда, «Бике» төл түркілік атау болып, ақсүйек әйелдерге жалпы беттік қолданылады. Оған дыбыстық және мағыналық жағынан жақын келетін, «Бегім» деген де атау бар. Бірақ, ол билік ұстаған немесе ханым (қатұн) болған әйелдерге ғана қолданылады. Демек, ертедегі түрки науғылар (титулдар) өте бай болған және ерек талғампаздықпен жасалған. Ал, солардың тіке мұрагері болған қазақ тілі де байлық пен талғампаздық жағынан ешбір тілді алдына салмайды. Ендеше, біз неге пәреткісіз болуымыз керек.

Әжеке. «Ажа» мен «Еке» ден құралып екі сөздің өз ара кірігуінен жасалған. Ажа – ақсақал, ауыл ағасы. Еке – ерлердің атына, не атағына қоса айтылатын құрмет сөзі. Ол, негізі аға дегенді білдіреді. Көне түркі тіліндегі «Ақа» сөзінің жіңішке сыңары. Көбінде, тіке туыстығы жоқ үлкендерді жақын тартып шақырғанда қолданылады. Осы айтылғандардан қарағанда: «Әжеке» - әкей, көке, ағай сөздерінің орнына қолданылған құремттеу сөзі екені айқын көрініп тұрады.

Егеше немесе ағаша. Ол - әпеке (әпке, әпше), апай деген сөз. Қазырғы күнде ұйғырлар «Ігічә» деп қолданады. Ал, қазақтар ертеде «Егеше», кейін «Ағаша» деп қолданған.

Аға. Көбінде өзінен үлкен, бірақ, жас кісіні онша алшақ емес ер адамға қарата қолданылады. Кейде, әйелдерге қарата да апай сөзінің орнына жүре берген. Әсіресе, мәртебелі әйелдерге көп қолданылған. Тағы бір ерекше қолданылысы: Келіндер, күйеуінің әпкесін не апайын қайынаға деп, «Аға» деп шақырған.

Батыр. Кей аударушылар не зерттеушілер, бұл сөзді де моңғол тіліне бейімдеп «Батұр», немесе «Баһадүр» түрінде алады. Шынын қуғанда, бұл «Бат» етістігінен туындаған түркілік сөз. Баттың мәнісі – қатты заттың жұмсақ затқа тап түсіруі. Ауыспалы қолданыстағы мағынасы - өктем, күшті, жеңімпәз. Осындай негізден барып: «Бат» етістігінен «Батыр» атауы туындаған және оның «Батыл», «Батымды» деген тура мәндес сөздері де пайда болған. Ал енді, ерте кезде «Баһадүр» деген де құрыметті атақ болған. Ол, біріккен сөз. Ондағы: «Баға» (бақа) тұлғасының семантикалық мағынасы – бақ дарыған, кие қонған дегенді білдіреді. Содан барып: құн, салауат деген лексикалық мағына туындаған. Соңы, «Дұр» (дүр) тұлғасы: алып, ұлы ардагер қатарлы мағыналарға ие. Біздің «Дүлену» сөзіміз содан қалған. Яғыни, өзін дүр секілді етіп көрсетпек болу деген сөз. Сонымен, осынау біріккен сөздің мағынасы: Бағалы ер, ел сыйлаған ер дегенге келеді. Ол, басқа тілдерге баһадур, баатур болып ауысқан. Сүйтіп, тұлғасы да мағынасы да жуық келетін «Батыр» мен «Баһадүр», қашан да бірінің орнына бірі таласумен келеді. Енді келіп, итке қос артқандай демекші: Оған моңғол тілін «Ара ағайын» қылдық.

Ноян. Осы сөздің жасалу жолы «Жоян», «Қыран» және «Асан» сөздерімен бірдей. Алайда, «Ной» түбірінің Ту баста нендей мән бергенін, дәп басып таба алмадық. Біздің білетініміз, «Ноян» сөзінің қазақ тілінде ежелден бар екендігі ғана. Есесіне, кейбіреулер оны моңғол тілінен кірген деп қарайды. Әйгілі тарих ғалымы Ниғымет Мыңжани «Қарылғаш» романында, «Ноян» сөзін қасқа мен жәйсаң мағынасында қолданады. Түркі тілдерінде «-и», «-у», «-қ» (-ғ) әріптері бірінің орнына бірі қолданыла беретін заңдылықты ойластырғанда: Қазақтың «Ноқта», «Ноған», «Ноқы» сөздері осы «Ноян» (Ной-ан) сөзімен түбірлес болса керек деген жорамал айтамыз. Көз жетіді болуы үшін, оған «Той» және «Тоқ» сөздерін мысал ретінде келтірейік. Олардан: Тою және тоғаю сөздері туындаған. Ендігісін («Ной» мен «Ноқ»-ты), сіз екшеп көріңіз.

Сүгүрші (Сүгірші). Біз бұл атаудың түбірлік мағынасын таба алмадық. Әйтеуір, «Сүгүр» (Сүгір) туынды түбірінен шыққан түркі сөзі. Олай дейтініміз, Сүгірші Найман шежіресінде адам аты ретінде кездеседі. Ал, қазақ арасында Сүгір, Сүгірбай есімді адам жиі кездеседі. Березин, бұл жөнінде «Қанжарлы қорғаушы» мағынасындағы түркі сөзі болар деп жорамал айтқан екен. Тағы бір түсіндірмеде, «Хандардың желпушісі» делінеді. Ондай болғанда «Сүгүр» – суыр, яғыни, сұғыр сөзінің жіңішке түрі болады да, «Сүгірші»: Салқындатушы деген мағына береді.

Жарғышы (жарғұшы). «Жар» етістігінен шыққан. Бір тұлғаны екіге айыру, екіге бөлу мағынасын береді. Осы түбірден жарғы атауы шыққан. Ол – ақ пен қараны ажырататын өлшем. Қазіргі сөзбен айтқанда, заң немесе заңнама. Оған тағы «-шы» жұрнағы қосылу арқылы, «Жарғышы» – заң атқарушы деген аталым қалыптасқан.

Қазақта, әз Тәукенің «Жеті жарғысы», «Қара қылды қақ жару» тіркестері әлі сақталып келеді. Міне, бұлардың барлығы да, түркі тіліндегі «Жар» (яр) етістігі мен «Заң» ұғымының қатыстылығын көрсетіп береді.

Көк тамға. Таңба атауы, қазіргі түркі тілдерінде де солай – «Тамға» немесе «Таңба» делінеді. Құжатқа, малға, тасқа және басқа да маңызды затқа салынатын, өлшемдестірілген ерекше белгі. «Таң» етістігінен келіп шыққан. Бейне таңып тастағандай түспейтін, кетпейтін мәңгілік белгі мағынасында. Бұл арадағы «Көк тамға», қақанның жергілікті ұлықтарға беретін, көк лағыл тастан ойылған таңбасы.

Сусыншы. Аудармашылар, осы атауға дәйекті түсінік бере алмаған. Ал, қазақшада «Сусынға жауапты адам» деген сөз екені өзінен-өзі көрініп тұр. Бұл түрдегі ұлық, орданың: қымыз, шұбат, шарап, май және айран-шалап қатарлы сусындық тағамдарына жауапты болады.

Борашы. Қақанның астық және басқа заттарын сақтайтын қамбасына, яки қоймасына жауапты жоғары дәрежелі ұлық. Үшбу атау, түркінің «Бора» – жиналу, шоғырлану, үйілу мағынасындағы етістігінен шыққан. Қазақтар қазір де: кесектен жиналған, тақтайдан қиылған, шіліктен тоқылған астық сақтайтын ыдысты «Бора» немесе «Борман» деп атайды.

Ақташы. Аудармашылар, бұл атауға да тиянақты түсінік бере алмаған. Жалпылама «Жылқышы» деп аудара салған. «Құпия шежіре» кітабында, бұл сөз «Атшы» деп берілген. Бізше де, осы дұрыс. Атау, түркінің «Ақтау» яғыни «Пішу» деген сөзінен келіп шыққан. Ол еркек жылқыларды ақтауға, ақталған пішпелердің амандығын сақтауға, сондай-ақ, олардың арасынан жорық аттарын, тұлпарларды ылғап алып бағып-баптауға жауапты ұлық. Демек, ақташы дегеніміз, осындай мәнсап иесі. Бұл қызметтің сол замандағы жеңіс-жеңіліске, тіпті, ұлт тәуелсіздігіне қатысты аса маңызды іс болғаны даусыз.

Құсшы. Орда үшін бүркіт, қаршыға, сұңқар, тұйғын, лашын қатарлы қыран құстармен аң-құс аулайтын қызметшілердың ортақ атауы. Сондай-ақ, оларға жауапты ұлықтың да мәнсап аты. Құсшылықтың өз кезінде, маңызды шаруашылық болғанын қазақтың «Малшы-құсшы» тіркесінен де көруге болады.

Бөгуіл. Орданың күнделікті ас-суына, әсіресе, хан тамағының сапасы мен тазалығына жауапты ұлық. Бұл аталым түркінің «Бөгу» – сылқя тою, мейлінше тою деген мағына беретін етістігінен шыққан.

Түмен. сан есім, он мың дегенді білдіреді. Қазір де солай қолданылып жүр. «Түм» (Тым) – төтенше, айырықша, өте қатарлы мағына беретін үстеу мен «Он» деген сан есімнен құрам тапқан. Кейін, үндестік заңына қарай, фонетикалық өзгеріске түсіп «Түмен» (Тұмон) болып қалыптасқан. Яғыни, төтенше көп он дегеннен туындаған. Ол, сан есім болумен қатар, әскери аталым ретінде де қолданылады. Түменбасы деген мәнсап содан келіп шыққан.

Ой көзімен, байыптап қарасаңыз, жоғарыда келтірілген ономастикалық атаулардың қайсы бірі түркілік емес. Шындап келгенде түбірінен тартып, туындау жолдарына дейін басқа түркіні қойғанда, Қазақтың-ақ тіл аясына сыйып тұрмайма. Сонда, моңғол ұлты өз тілінен ондай атау таба алмағаны ма? Сөзсіз таба алар еді. Себебі, моңғол тілі де бай тіл. Бірақ, істің мәні тіптен басқаша. Шындықтың ауылы, бұрыннан біз айтып жүретін жақта емес. Оған алдағы жерде көз жеткізетін боламыз.

II

Біз, енді Шыңғыс заманындағы оның өзі, туыстары және айналасындағылар айтқан төл сөздерге тоқталып көрелік (мұның ішінде олар жағынан қойылған кейбір атаулар да бар).

Бұл жерде, сөзді бастамас бұрын: Осы мазмұнға тіке қатысы болмаса да, екі сөз жөнінде тоқтала кетуді жөн көрдік:

Бірінші, әйгілі Жошы ханның аты жөнінде. Зерттеушілер: оның атын моңғолдың «Зочин» (Жолаушы) сөзінен шыққан деп қарайды. Алайда, «Түгел тауарих» кітабында Жалайыр Саба батыр, Бөртені алып келе жатқанда, жолда босанып қалуына байланысты былай дейді: «Осындай тұтқиыл жағдайда дүниеге келгендіктен, аты Жошы қойылды». Бұдан, баланың аты жолаушылыққа емес, аласапырандылыққа қатысты ишарамен қойылғандығы анық көрініп тұр. Ал, Мұхамед Хайдар Дулати дерегінде, оның аты «Жошы» немесе «Шушы» деп екі түрлі айтылатындығы жазылған. Демек, Жошының аты түркінің «Шошы» (Қорқу) немесе «Шушы» (Шулатушы, Дулатушы) сөздерінен келіп шыққан. Кейін, бізге Жошы деген аты ғана жеткен. Бұл жерде, Көне түркі және Сібер (Сібір) түркі тілдерінде, «ш»-ның орнына, «ж» қолданыла беретінін ескеру қажет.

Екінші бірі, Шыңғысханның мойнына белбеу салып тілек тілеуі жайында. Мойнына көген (бұршақ), құр немесе белбеу салып тілек тілеу, қазақтың төл ырымдық дағдысы. Мұнда, бұршақ салып тілек тілеу – бала тілеуге арнаулы қолданылады. Ал, қалған екеуі кез-келген көкей тесті тілек тілегенде қоладаныла береді. Барлығының мәнісі: Тәңірден осы тілегімді қабыл ет, тілегім қабыл болмаса өзімді ал деп өтінгендікті білдіреді. Кейде, жақсы көретін адамы ауыр науқасқа немесе басқалай қатерге ұшырағанда, оның орнына мені ал деп тілек тілегенде де осы ырым жасалады. Енді, мұндағы тоғыз қайтара тоңқаңдауға келсек, қазақта тоғыз саны санның ең үлкені есептеледі. Сондықтан: Ескерту жасағанда, қадағлай тапсырғанда, серт бекіткенде тоғыз қайталап айту немесе тоғыз қайтара ырым-ишара жасау арылғандықты, таусылғандықты, шегіне жеткендікті білдіреді. «Тоғыз қайталау» тіркесі осындайдан шыққан.