Сірге жияр 9 page

Date: 2015-10-07; view: 724.

Темір қалқа – Дербент қамалы. Өте түсінікті, темірдей берік қалқа немесе қорған деген мағынада.

Өткү (өткөк). Қазіргі қазақшамен айтқанда, «Өткі» немесе «Өткек». Таудың, болмаса, қамалдың адам мен ат-көлік өтіп кете алатын аңғары, кетігі не болмаса тесігі деген сөз. Бұл, Маңғұлдардың (түріктердің) ұлы қорғанның іші-сыртқа қатынап тұратын үзік жеріне байланысты қойған атауы. Ол, кейін ұлы қорған деген сөзге балама болған. Атаудың мәнінде үлкен тарихи тектілік жатыр. Осынау лексикалық мағынадан, «Қытай қорғаны» деп теріс аталып кеткен ұлы дауалдың сипаттамасы шығады. Анығырақ айтқанда, ол алдеқалай «Көшпенділерден қорғану» үшін емес, керісінше қорғанның екі жағындағы елдің қатынасын ретке түсіру мақсатымен салынған сүзгі – «Өткек» болып табылады. Яғыни, ол – еш қандай да мемілекеттік шекара емес. Қайта, бірінші жағынан екі түрлі шаруашылық өңір арасына тартылған тосқауыл. Мақсаты, жібек және де басқа ерекше өнімдердің айырбасын шеңгелдеп, мемлекет пайдасына кепілдік ету. Екінші жағынан, екі түрлі етникалық өңір арасына қойылған тежеу. Нақты айтқанда, билікке қарсы күштердің жат халықпен ымыраласып кетуінен сақтану. Үшінші жағынан, қорғанның күн жағынан ұлан-байтақ Қорық өлкесін қалыптастыру. Ондағысы, орданың аугерлік және сейіл қимылын қамтатсыз ету. Сондай-ақ, ауыр апатты жылдарда малшаруашылығына кепіл болатын сақтық аумағын іркіп қалу. Осынау қорғанды, еш қашан да қытайлар салдырмаған. Шынтуайтында, ілкі түрік қақандары салдырған. Оның үстіне, замандар бойы түрки арыстардың меңгеруінде болып келген. Оны, Керей мен Уақтың күзетуі, осы пікірді растайтын бұлтартпас тарихи айғақ есептеледі.

Көжін (Көжен). Қазіргі қазақ тілінде көзен не болмаса күзен. Сөз түбірі «Көж», яғыни, «Көз». Көрікті, сұлу, ару деген сөз. «Көзел» (Гүзәл) сөзімен салыстырып көріңіз. Сондай-ақ, «Күзен» деген терісі аса бағалы, әрі төтенше әдемі келетін аң да бар. «Түгел тауарихты» аударушылар мен зерттеушілер, бұл сөздің мағынасын сан-саққа жүгірткен. Кейбіреулері, қытайдың «Фу-рын» (夫人) – ханым деген сөзінен шыққан деп те түсіндіреді. Бұның да қисыны жоқ.

Анда-құда. Қазіргі тілімізде «Құда-анда». «Анда» – ант (серт) зат есімінен шыққан. Анттас, серттес деген мағынада. «Құда» – құт (ырыс, бақыт) зат есімінен шыққан. Яғыни: Құты, игілігі ортақ бақытқа бірге кенелушілер деген мағынада.

Сақ-барақ. Сақ-төбет, саққұлақ төбет деген сөз. «Барақ» – төбет, ит мағынасында. «...қан жемесе барағым» деген жыр жолына қараңыз. «Сақ-барақ», Шыңғысхан үйінің итіне қойылған ат, яғыни, Шыңғысханның итінің аты – Сақ-барақ. Өкінерлігі, мәтіндегі «...атылып барып ала түсті» деген сөйлем жүлгесіне қарамай аударушылар мен түсіндірушілер, «Сақ-барақ»-ты қойшының аты деп тұрақтандырған. Ал, мәтіннің алды-артындағы сөзден де, Сақ-барақтың ит екені мен мұндалап тұр.

Әжеке. Тауып алған баласы Шегеқұдық, Шыңғысханды Ажа немесе Әжеке деп атаған. Онысы, жоғарыда айтқанымыздай көке, әкей деген сөз. Ал, Бөртені «Тіріген әйеке» деп атаған. «Тіріген» – тірілткен, жанымды алып қалған мағынасын береді. «Әйеке», ай сөзінен туындаған шеше, шешей сөзінің құрметті түрі. «Әйеке» және «Күнеке» сөзі қазақта әліге дейін қолданылады.

Сиырғамақ. Қазіргі тілдің дыбыстық жүйесімен сиырғамақ-сыйлау, марапаттау деген мағынадағы аталым.

Иртшы (жұртшы). Ханның көші-қонын басқаратын ұлық. Ол, жұртты жайлы жерден таңдап, үйді уағында тігуді, үй мүлік-малдарын дұрыстап орналастыруды т.с. жұмыстарды қадағалауға жауапты ұлық.

Мұран – үлкен өзен. Сөздің түбірі «Мұра», яғыни, атадан балаға қалатын, көп жылдар бойы жан-жақтан құралған байлық. Ал, «Мұран» – көп өзеннен құралған, ұзаққа ағатын ұлы өзен. Қазіргі тілмен айтқанда, дария.

Осы жүлгемен қарағанда: Әму мен Сырдың арасы – «Мауранна-қыр» емес, қайта «Мұраны қыр» – өзен жағасы, өзен арасы деген түркі сөзінен шыққан болса керек. Өйткені, көне тілімізде «-ы» (-и) қосымшасы іліксептігінің және тәуелдік жалғауының міндетін бір жолда қабат атқара берген. Ол ерекшелік, қазіргі құмық тілінде де сақталған.

Құрт – кәдімгі, іркіттен қайнатып істелетін құрт.

Ясамақ – жасау, құру, түзу.

Тұқ – Ту, Тұғ, кей түркі тілінде Байрақ деп те аталады.

«Түгел тауарих» мәтінінде мынадай сөздер берілген. Енді, соған талдау жасап көрелік.

Дестірде, «Әскерлерді мына нәрселермен қамдайды» деген сөйлем бар. Ондағы, мына нәрселер дегені төмендегілер:

«Қалан» – қос; «Ұлақ» – лау, кіре; «Сусұн» – сусын; «Аңғыршақ» – ыңыршақ. Қараңызшы, осы атаулардың барлығы түркілік сөздерден жасалған. Барша, сол кезде әскерлердің қажеті үшін қолданылатын осы заттарды, Орда тілінде дәл осындай атаған. Яғни, Орда – түркі тілін қолданды дегенге дәлел боларлық деректің бірі осылар саналады.

Айғыр – айғыр.

Яқұ (Жақы) – құлын жарғақ, жақы немесе тайжақы.

Қанышмақ – қану, тою.

Жыламақ – жылау. Шыңғысхан, Жебе туралы «Мынауың жыласарға жарайды екен» дейді. Сөйлемдегі «Жылау» сөзі, Шыңғысханның сол майдандағы төл сөзімен – түркі тілімен алынған. Ал, сөз қолдану стилі де түркілік. «Жыласарға жарау» ең үлкен сенімділікті, ең жанашырлықты білдіреді. Қазақта, «Жат сыйласарға, ағайын жыласарға» деген мақал бар. Бұдан да, Шыңғысханның түркі тілінде сөйлегенін көруге болады.

Башламақ – бастау, басшылық ету. «Бір күні (Жетей), Шыңғысханның шатырын күзететін түнгі кезекті бастап шықты» деген сөйлем бар, Дестірде. Мұнда да, сөйлем парсы тілінде жазылғанымен, әскери аталым болған «Башламақ» сөзі негізгі қалпында – түркілік қалпында берілген.

Қошауыл – қазіргі тіл бойынша қосауыл деп келуге тиіс. Он қосқа жауапты, кіші дәрежелі мәнсап.

Ақа уә іні – аға және іні.

Той – той, тілеу.

Аш – ас, тамақ. Осы екі сөз де (той және аш), Шыңғысханның көкелері татардың шырғасына түскен кезде, айтқан төл сөздерінің ішінен алынған.

Қарағай – қарағай. Мұны, Дестірді аударушылар «Татар сөзі» деп түсіндірген.

«Өтұғ» – өріс, жайылым, ақоттық. Егер, қазіргі тілімізге салса, «Оттық» болуға тиіс. Мәтінде, «Шыңғысханның отұғы...» деген сөйлем бар. Аударушылар, осындағы «Отұғ» сөзінің мағынасын түсіндіріп бере алмаған. Ал, түркі тілдерінде «От» – шөп деген мағынаны береді. Мысалы: Мал оттату, ақоттық, отлақ (ұйғырша) сөздері содан келіп шыққан. Қазіргі қазақшада: Оттық атауы меш пен қазандықтың отын қалайтын бөлігі дегенді білдіреді. Ал, жайылымды одан парықтандыру үшін, «Ақ» деген анықтама қосып ақоттық деп атайды. Керісінше, оның омониміне «Қызыл» деген анықтама қосады. «Қызылот қысырамас» деген мақал соған дәлел. Қорта келгенде, «Отығ» ақоттық сөзінің ата-бабасы.

«Кәкүл» – кекіл. Бұл да, Шыңғысханның төл сөзі. Үлек батырға: «Ұйықтап жатқанда, кекілімнен тартып ояттың» деп, разылық білдіреді. Бұның түркі сөзі екеніне, күні бүгін дәл сол мағынада және соған жуық тұлғада қолданылып келе жатқан кекіл атауының өзі-ақ айғақ. Ал, моңғолдар оны «Гедес» деп атаған.

Олжа – олжа. Адамдардың, әсірсе ер-азаматтың соғыстан, аңшылықтан алған үлесі, сыйлығы. Кейде, тұйықсыздан тапқан табысты да, олжа деп атайды. Бұл сөз, түп нұсқада солай қолданылған.

Бұйрық – бұйрық, әмір, пармен.

«Қымыз» (coumiz) – қымыз. Марко Поло өз дерегінде: Татарлардың (Құбылай маңғұлдарының) ерекше әдіспен «Өте тамаша ішімдік» жасайтынын айтқан. Сондай-ақ, оны «Қымыз» деп атайды деген. Ал, қазіргі моңғолдар қымызды «Айрақ» (әйрәг) дейді. Моңғол танушы дарынды ғалым Абай аға Мауқараұлының айтысында, моңғолдың кей диялектісінде қымызды «Чіге» деп те атайды екен. Бірақ, ешқандай диялектісінде «Қымыз» деп немесе соған жуық дыбыстайтындар кездеспейтін көрінеді.

Шыңғысханның көкесі Қадан Тәйжі, Меркіттің бегіне елші жіберіп одақтасу талабын қояды. Меркіт бегі, керісінше: «Қылышым қайраулы, алдымен Қаданның өз көзін оярамын» деп, сес көрсете жауап береді. Осы зілді жауапты елшісінен естіген Қадан Тәйжі, өз тілінде былай дейді: «Әгәр мән тұра аз саймағ дуанайдын бәрүн гөзәрәм». Енді, осы сөйлемді қазіргі қазақшаға бейімдеп бір байқайықшы: «Егер мен тұра (салып), аз (ғана) сайсам, Дауанайдың бәрін көзерім». Қадан Тәйжінің айтпақшы ойын, сіз де барандап отырған шығарсыз. Сонда да, қазіргі тілімізге аударып көрсетейік. «Егер мен, тұрасалып аз ғана сайысар болсам, Дауанайдың (Таулықтардың) барлығының көзін ойып алармын». Демек, Меркіт бегі бір ғана Қадан Тәйжінің көзін ойып алармын деп сес көрсетсе, Қадан Тәйжі бүкіл Меркіттердің көзін бірақ ойып алармын деп күш көрсеткен. Түп нұсқадан аударушылар мен түсіндірмешілер: «Осы сөйлемнің мағынасы түсініксіз» деп ескертпе жасаған. Әрине, олар сөйлем мағынасын моңғол тілінен іздеген. Алайда, ол тіл арқылы мұндай сөйлемнің мағынасын табу мүмкін емес. Өйткені, Шыңғысқанның көкесі Қадан Тәйжі өзінің төл тілі – сол замандағы түркі тілінің бір диялектісінде сөйлеген.

Енді, Қазанхан (Шшыңғысханның немересі Қлағудың шөбересі) туған кезде, оған жұлдыздама көтерген көріпкелден қалған мына төл сөзге назар салайық. Сөз нұсқасы мынадай: «Сақ амал сағ адат уа сақ амал ғайып дара талай». Алдымен, осы сөйлемдегі әрбір сөздің, жеке аудармасын жасайық.

Сақ (сағ) – сау, мінсіз, кемел.

Амал-1. Әдіс, ақыл; 2. құлшылық, ғибадат.

Адат-1. Әдет, дағды; 2. мінез-құлық.

Ғайып – тылсым, ғайып; құдіретше.

Дара – дара, өзгеше, елден ерек.

Талай – талай, салым.

Уа (ва) – және, тағы, сондай-ақ.

Толық аудармасы мынадай: кемел ақылды, мінсіз мінезді, сондай-ақ, иманы кемелінен, салымы ғайыптан болар.

Шыңғысхан: Борашы, Бөріқұл қатарлы достарынан ер жігітке бұ дүниеде не «Жырғамақ» деп сұрайды. Мұндағы «Жырғамақ», түркі тіліндегі жырғау (қызыққа бөлену, лаззатқа кенелу) сөзі. Бұл қазіргі қазақ тілінде де, соған жуық мағынада қолданылады. Осы арада, сөйлем жүлгесі парсы тілінде болса да, қаламие әдейілеп Шыңғысханның төл сөзін – «Жырғамақ» сөзін түркілік қалпында сақтап қалған. Мұндағы сөйлем мәнісі: «Ер жігітке бұл дүниеде не қызық» дегенге келетіні, қазақша (түркіше) білген адамға өздігінен-ақ түсінікті.

Жоғарыда келтірілген сөз-сөйлемдердің барлығы Шыңғысханның өзі, туысқандары (аға буындар мен соңғы буындар) және айналасындағылар қалдырып кеткен төл түркілік атаулар, тіркестер, сондай-ақ сөйлемдер. Енднше, олар неліктен түркі тілін қолданады? ендігі жерде, сөздің бетін сол сұраққа бұралық.

Тобықтай ғана түйін бар тоқсан сөзде баста «Алан», «Алаш» және «Алшын» сөздерінің бір түбірден тараған ұқсамаған тұлғадағы, ұқсас мағынадағы елесімдер (этнонимдер) екенінін баяндаған едік. «Сүйнама» деректері бойынша, түріктердің арғы тегі «Алшын»-нан (А-шы-на阿史那 ) шыққан. Олардың (түркілердің) аз ғана бөлегі, «Батыс теңіз» жақтан қашып келіп (шежіре бойынша, түркі ханзадасы мен қасқырдан туған он ұл) Алтын таудың (Алтайдың金山) арғы түкпіріне паналайды. Сол жерде, темір қорытумен айналысып, бір талай заман тұрған соң, өсіп-өніп күшейе бастайды. Ақыры биленуші орыннан, билеуші орынға шығады. Олар тегін ұмытпау үшін, Туларына Бөрінің бас суретін салады. Сол қасқырдан тараған он ұлдың біреуі, Барша туыстарына билеуші болады. Сондай-ақ, ұранын «Алшын» «А-шы-на) деп белгілейді.

Ал, Шыңғысхан Маңғұлдары ше? Егер «Құпия шежіре» мен «түгел тауарих» деректеріне зер салар болсақ, олардың да арғы тегі, теңізден өтіп келген (түріктердің аталары да «Батыс теңіз»-ден қашып келген болатын). Олардың да бір тегі Бөрі, бір тегі адам. Маңғұлдардың ата-бабасы да, жауынан жан сауғалап, Иен тауға бекінеді. Кейін, сол жерден есепсіз көп темірге ие болады. Түріктердің билеуші Руы өздерін «Алшын» – біз (А-шы-на) десе, Маңғұлдардың билеуші Руы өздерін «Алан-қауа»-ның ғайыптан тапқан үш ұлының ұрпағымыз дейді.

«Бөрі», «Теңіз», «Иен тау» және «Темір», сондай-ақ, «Алшын» мен «Алан». Бұл не қылған көп ұқсастық? Түрік қағанаты мен Маңғұл қағанатының арасында, жеті ғасырдай уақыт жатса да екеуінің шежіресі қалайша, бірінің ауызынан бірі түсе қалғандай ұқсайды?

Иә, олардың ұқсайтын жөні бар. Жөні бар ғана емес, сөзсіз ұқсауға тиіс. Өйткені, екі деректегі артқы көрініс-болып отырған тарихи шындық біреу ғана. Оның үстіне, түріктер мен маңғұлдардың діни сенімдері де ұқсас болған – екеуі де Көк Тәңірге сенген. Сондай-ақ, саяси мақсаттары да ортақ – тозған жұртының басын құрап, ұлы қағанат құру, яғни барша түркілерді бір тудың астына жинақтау.

Сонда, екеуінің шежіресіне де ортақ тарихи артқы көрініс болған шындық қайсы дейсіз? Ол, басқа ешкім емес, V ғасырда билік сүрген әйгілі Алан ұлысы. Аландар, бір мезет дәурендеген соң, бірте-бірте ыдырап шығысынан бой көтерген Қаңлылардан ығыса бастады. Аландардың әлсірегенін білген Парсылар мен Византялықтар да (өз бостандықтары үшін), алма-кезек соққылай берді. Сөйтіп, олардың ұлысы күйреді. Бұрынғы билеуші әулет, енді үркердей ғана тобымен аяқ жетпейтін алысқа-«Арқаның» (Алтын таудың) ар жағына қоныс аударды. Оның орнын басқан қаңлылар, бұрынғы аландықтарды елсіндірумен әлек болды. Одан қалса, тарихтан келе жатқан дағдыларын қайталап, парсылармен, ақ нәсілділермен алма-кезек шайқасудан қолы босамады. Бұл кезде, шығысқа кеткен Аландар ондағы түркі Руларымен кірігіп, өздерін-«Алшын» немесе «Алан» (Алаш) ұрпақтарымыз, асыл текті Көкбөрі нәсіліміз дейтіндей күшті Руға айналды. Ақыры, сол алшындардың қолымен VІ ғасырдың ортасына жеткенде ұлы түрік қағанаты құрылды. Сүйтіп, иісі түркі, жұрты бөрі басты, ақ тудың астына шоғырланды.

Жеті ықылымнан соң, Маңғұлдар Көк түріктердің ізін басып үмітін қайта жалғады. Олар, тарихты жаңғыртумен бірге, шежірені де жаңартты. Сөйтіп, өзінен көп ғасыр бұрын өткен «Алан» ұлысының атын арқа тұтып, есімін ұран қылып бүгінгі күнге – 15 ғасырға жалғады. Оның жаңарған тұғасы – «Алаш» өшпес ұран болып, мәңгілікке қалды.

Осынау елесім бірде «Алшын», бірде «Алан», енді бірде «Алаш» болып жұрнақтары өзгерсе де, түбірі мен түп мәнісі әлі озгерген жоқ. олардан бізге ұран болып Алаш, мұра болып Алшын қалды. Қорыта айытқанда: Түріктің «Алшын», Маңғұлдың «Алан» дегені, бір ғана Алан ұлысы еді. Ал енді, Теңіз ше? Ол – Арал мен Касспий теңізі. Сірә, сол кезде екеуінің суы белгілі арна арқылы тоғысып жатқан болар? Халқымыз айтпаушыма еді «Даря бір қырынан жатпайды» деп. Олар, Арал-Касспийден шыққан дейтін пікір тарихи қисынға да сияды. Түркілер ежелден тартып: Батыстан әлсіресе, шығыста күшейген, Күнегейде ыдыраса, теріскейден тұтасқан.

Көк бөріге келсек: Ол – кемінде 30 ғасырдан бері түркі текті жұрт кие тұтып келе жатқан жануар.

Темір кенін айтар болсақ: Бұл жердегі бәрінен маңыздысы – түріктердің темір қорыту және темір соғу өнерін өте ерте заманның өзінде-ақ жеттік игергені. Жоғарыда айтқанымыздай: Қазақтың теміршілік жөніндегі ырым-нанымдары сонау Аланнан Маңғұлға, одан бүгнгі бізге (Қазаққа) дейін жалғасып келеді екен. Бұның бәрі, ең кемі Алан ұлысы заманынан бастап бүгінге жеткен Темір шежіре, Темір тарих. Темір, түріктерді жаудан қорғап елдігіне кепіл болды. Түріктер, темірді ардақтап мәңгіліктің, қайсарлықтың нышаны ретінде қарады. Ұландарына «Темір» деп ат қойды. Басқаны қойғанда, ұлы Шыңғысханның есімі де темір атауымен байланысты. Темір сөзінің түбірі, «Тем» екені қазақтың ат қою дағдысынан да байқалады. Мысалы: Егіз немесе тетелес туған ұлдарына «Темір» және «Теміке» деп ат қояды. Ендеше, Шыңғысхан Маңғұлдары Көк түріктің көлеңкесіндей болып, оларға неге сонша жабысып қалып еді. Өйткені, олар да түріктер еді. Маңғұлдар Көк түріктердің тіке ұрпағы – төл мұрагері болатын. Сіз, «Түгел тауарих» бетін ашар болсаңыз, сөзді әу бастан-ақ «Түрік» деп бастайтындығын көресіз. Содан, әр кітап, әр бөлім, әр тарау сайын, керек десеңіз, әр-бір айдарша сайын бірінші сөз түрік сынды осы елесіммен басталады. Сөзді басқа қырынан айтайық: Осынау ұлы Дестір, тек қана Түрік тарихына арналған. Онда аталған ру-арыстардан, мынау қазіргі Моңғолдың атасы еді деп бас салатындай, «Ойрат»-тан басқа ешкім де жоқ. Ал, оның өзі де: «Шыңғысхан тарихының шет жұлығында ғана кезедеседі» (R. G «Дала ұыстары»).

Сонда, «Құпия шежіре» ше? Ол, қайда қалады дейсіз ғой. Ол да, дәл солай-тек қана түрік ру-арыстарының шежіресін баян еткен. Жоғары да айтқанымыздай, Шыңғысханның қосынын қалыптастырған және оны хан көтерген ру-арыстардың барлығы тұтастай Түрік текті болған. Алайда, бұл жерде оқырманды жаңылтатын және жаңылтып келе жатқан бір жәйт бар. Ол – осы шежіренің бізге қытай жазуымен таңбаланған, Моңғол тілімен баяндалған күйінде жетуі. Сондай-ақ, «Шежіре» атының «Моңғолдың Құпия шежіресі» болуы. Осы шежіре, Қытайдың «Мың әулеті» (明朝) заманының мұрасы есептеледі (егер, шын болса). Оның мәтіні, Қытай жазуы арқылы Моңғол тілінде жазылған. Әр бір жолдағы Моңғолша сөздердің тұсына жанасалай жарыстырып, ұсақ жазумен қытайша мәнісі ескертіліп отырған. Осы ұсақ ескертпелерді, зерттеушілер «Тұстық аударма» дейді. Кітаптың соңында, мәтіннің Қытай тіліне толықтай аударылған нұсқасы берілген. Мұны – «Тұтас аударма» дейді.

Осы тұтас аударманы, қытайша танитын мамандар оқып түсіне алады. Алайда, тек соны ғана оқумен шектелу, «Құпия шежірені» жете түсінуге шалалық қылады. Сондықтан, моңғолша мәтінді де оқуға тура келеді. Бірақ, бұл оңай-оспақ жұмыс емес. Мұнда, мамандар қытайша және моңғолша білумен бірге, сөзсіз түрде түркі тілдерінен де хабарлы болуы қажет. Себебі, шежіредегі тіл моңғолдыкы болғанымен, ондағы барлық ономастикалық атаулар түркі тілінде берілуден сырт, көптеген тіркестер де түркілік қалпында тіке қолданылған. Бұдан сырт, қазіргі Моңғол мен Түркіге ортақ жеке сөздерді есепке алмағанда, тек қана түркілерге тән жеке сөздердің өзі саманарқын. Былайша айтқанда, шежіре тілінде қолданылған ономастикалық атаулар түгел дерлік түркілік болудан сырт, көптеген тіркестер және жеке сөздер тікелей түркішеден көшіріп қолданылған. Осындағы, Моңғол және Түрікке ортақ сөздерді қосып есептегенде, шежірені баяндауға істетілген барлық сөздік қорының кемінде 20 пайыздайы түркілік болып келеді. Осылардан қарағанда, әлде кімдер түркілік түп нұсқаны қытайшаға айландырып пайдалану мақсатымен, түрікше-моңғолша және моңғолша-қытайша аудармашылардың еңбегне сүйенген. Соның әсерінен, бізге жеткен нұсқа моңғолша-қытайша сияқты көрінгенімен, ондағы түп төркін болған түркілік тіл мен артқы көрініс болған түркілік салттың табы онша өшпей, айтарлықтай сақталып қалған. Бәрінен де адамды ойға салатыны, осындай аударманың кімге керек болғаны. Біздің түйсігіміз, осының жәйсыз жағынан көбірек сезіктене береді. Бұл, Шыңғысхан құрған ұлы Алаш Ұлысының тарихын бұрмалаудың тағы бір құйтырқы амалы болса керек. Бұндай «Түп нұсқа», Қазан хан жаздырған ұлы Дестірді «Түзетуге» таптырмайтын құнды шикі зат. Егер, осы амал арқылы тарихи деректің иесі моңғол екенін дәлелдесе, онда Шыңғысхан сынды осынау ұлы тұлға да моңғол болады. Ол құрған алып Алаш ұлысы да, моңғолға тән деген сөз. Сонда: «Алаш Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, Алатай ат болғанда.» – деп толғайтын аса қуатты ұлттық мақтаныш жоққа шығады. Бұған қоса: Есерлерді айтақтап, естілердің көзін құртса, жалған тарихты жатпай тұрмай ызыңдап ұрпақтың құлағына құя берсе, «Ұлтсыздану ұранын» өзі-ақ шақыратын «Селекциялық» буын табиғи қалыптасар еді. Алаша хан – Шыңғысхан Қалмақ болған жерде, одан туған Ақша хан – Жошы хан қайда барады. Ендеше, шаңырағын күн сүйген әз Алтын орда да жат болды дей беріңіз. Ондайда, ешбір Қазақ Ноғайлы жерін аңсамас, «Үш қиянды» айтып-айтып шаршамас, салқын Сіберін (Сібірін) сағынбас. Бара-бара, Алатау – Алатоо балса, Мақта-арал – Пақто-арол болса, сауда да сонымен бітеді. Демек, Сарыарқа сары шикілдікі дей беріңіз. Өйткені, ол жер «Моңғол басқыншыларыныкі» ғой. Қорыта айтқанда, тосыннан тарих, ойдан ұлт жасау – таяу заман отаршылдарының ең сұрқия тапқырлығы. Сол арқылы, олар қаншама өркениетті жер бетінен аластады. Керісінше, қолдан жетілдірген улы шөпттерінің ұрығын – жалған өркениет тарихын отар елдің өзегіне шашып, тума гүлдер енді қайтып шешек жармастай етті. Біздің Алаш та, сондай сұрқылтайдың ең бір сойқанына тап болды. Әрі Көк Тәңірі қолдап, тарпатымыз құрып кетпей тамтығымыз қалды, әйтеуір. Бізді қорғап қалған Көк Тәңір болса, жерде ата-бабамыздың аруағы еді. Егер, ұлы Алаша хан – Шыңғысхан соншалық ұланғайыр ұлыс құрып бермеген болса, айналадан анталаған ашкөздердің бізге мұндай өмір жолын қалдырғыш ойлары жоқ болатын. Аталарымыздың мезгілге байланысты айтатынындай: Жуан едік жіңішкердік, алайда жіңішке болмаған соң үзілмедік. Дегенмен, берген бодауымыз орасан болды. Қаншама қоныстарымыз жаттың табанында қалды, талайлаған руларымыз «Ұлт» болып кетті. Өзгесін қойғанда, бес қазақтың біреуі Теміртордың аржағынан телміріп отыр. Ең ашыныштысы соларды «Бәлен екеңнің қазағы» деуге мәжбүр болғандығымыз. Мына сөз, осы жерден байыздай тұрсын. Енді «Маңғұл» (Маңқұл) және «Моңғол» елесімдерін сабақтап көрейік.