Ramy instytucjonalno-prawne polityki zagranicznej Polski

Date: 2015-10-07; view: 390.

3. Główne fazy i kierunki kształtowania strategii polityki zagranicznej RP

4. Wyzwania i wybrane problemy w realizacji polityki zagranicznej i bezpieczeństwa RP na początku XXI w.

- główne problemy powiązań i aktywności międzynarodowej

- znaczenie członkostwa w NATO i UE

- wyzwania i problemy współpracy polsko-niemieckiej

-

Pod względem gospodarczo-społecznym za najważniejsze wskaźniki powoli zmieniającej się pozycji międzynarodowej Polski można uznać przede wszystkim:

= zajmowanie przez Polskę w 2004 r. z wartością 241,8 mld $ PNB 26. miejsca w świecie (0,59% produktu globalnego) oraz 22 miejsca w świecie z udziałem 491,5 mld $ (0,88 produktu globalnego) przy uwzględnieniu siły nabywczej,

= zaliczenie Polski w aspekcie globalnym wg statystyki Banku Światowego do gospodarek grupy 40 krajów o dochodzie wyższym średnim. Dawało to w 2004 r. Polsce w skali światowej z dochodem Produktu Krajowego Brutto (PKB) per capita 6090 $ 72 miejsce, a w klasyfikacji z uwzględnieniem siły nabywczej –12 640 $ (64 miejsce). W Europie Środkowej Polskę wyprzedzały tylko Słowenia, Czechy, Węgry, Słowacja i Estonia. Z drugiej jednak strony należy pamiętać, iż PKP per capita Polski utrzymuje się od wielu lat na poziomie ok. 39% średniej „starej 15-tki” UE,

v Poważnym wyzwaniem dla przyszłości Polski są dodatkowo zarówno ograniczanie nakładów na rozwój nauki i techniki, jak też wzrost jej zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego. Mogą być one tylko przezwyciężone poprzez dążenie do zachowania dynamiki wzrostu PKB, intensyfikacji handlu zagranicznego, jak również systematycznego ograniczania deficytu budżetowego.

v Wprowadzenie w Polsce od początku lat 90.w wyniku reform gospodarki rynkowej doprowadziło do reorientacji jej handlu zagranicznego oraz napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych(ZIB). W ciągu lat 90. aż 80% handlu zagranicznego przypadało na wysoko uprzemysłowione kraje zachodnie, z czego 2/3 na państwa UE, w tym prawie 1/3 na Niemcy. Niewątpliwie ujemnym faktem polityczno-gospodarczym było między innymi:

= uzależnienia aż w 80% Polski od importu rosyjskich surowców energetycznych. W 2004 r. ujemny dla Polski bilans handlowy przekroczył łącznie 23 mld dolarów. Równocześnie narastała systematycznie od 1993 r. wartość ZIB w Polsce, które w 2003 r. wyniosły łącznie ok. 23 mld $ (0,63% światowych ZIB). Największe zainteresowanie rynkiem polskim wykazały kapitały Francji, Włoch, USA , Holandii i Niemiec,

= szybkie starzenie się społeczeństwa polskiego, w którym w 2004 r. ludność do 15 roku życia wyniosła 17,5% (dla porównania w 1960 r.- 33,5%), a powyżej 64 lat 12,9% (w 1960 r. – 5,8%).

Sytuacja powyższa stwarza poważne zagrożenia dla polskiego rynku pracy, na którym od początku XXI w. liczba bezrobotnych wynosiła w niektórych latach nawet ponad 18% wszystkich zatrudnionych. Spadek bezrobocia w latach 2005-2006 nastąpił zarówno w wyniku ponownego ożywienia i wzrostu gospodarcze-go, jak też masowej migracji Polaków do krajów UE, zwłaszcza zaś ludzi młodych do krajów Europy zachodniej, ze względu na niskie płace. Łącznie poza granicami kraju mieszka ok. 20 mln Polaków, z czego ponad 1 mln wyjechało po 2004 r.

Wśród wyznaczników zewnętrznych pierwszoplanowe znaczenie dla Polski miały przede wszystkim:

q całkowita zmiana otoczenia zewnętrznego Polski . O ile do 1989 r. Polska sąsiadowała z trzema państwami bloku wschodniego- ZSRR, CSRS i NRD, to w latach 1990-1993 liczba sąsiadów zwiększyła do sześciu państw – od zachodu, zjednoczone Niemcy(1990), po podziale Czecho-Słowacji w 1993 - Czechy i Słowacja, a po rozpadzie ZSRR w 1991 r. – Ukraina, Białoruś i Federacja Rosyjska (Obwód Kaliningradzki).

Konsekwencją powyższej zmiany były wspomniane już wyżej rozwiązanie RWPG (1990) oraz Układu Warszawskiego (1991), co stworzyło całkowicie nową sytuację geopolityczną dla Polski, ułatwiając zarazem reorientację jej polityki zagranicznej w kierunku zachodnim,

q nowe położeniu geopolityczne w Europie Środkowej, dzięki któremu Polska znalazła się jako kraj tranzytowy na ważnej osi strategicznej, łączącej wyspy brytyjskie, Francję i Niemcy z Ukrainą, Rosją i Białorusią. Stawiało to jednak przed nią szereg wyzwań i zagrożeń , związanych między innymi z koniecznością rozbudowy i modernizacji infrastruktury transportowej, jak też zwalczania nielegalnej migracji i zorganizowanej przestępczości,

q nowe położenie międzynarodowe wymagało dodatkowo od Polski pogłębienia i przyspieszenia procesu transformacji systemowej w taki sposób, aby doprowadziła ona do osiągnięcia stabilizacji i bezpieczeństwa wewnętrznego. Osiągnięcie tych celów miało istotne znaczenie dla uzyskania przez Polskę członkostwa w NATO (1999) oraz UE (2004). W ten sposób stała się ona częścią Zachodu, przejmując zarazem także ze swej strony większą odpowiedzialność za rozwiązywanie problemów ogólnoeuropejskich.

q ograniczone potencjał ekonomiczno-technologiczny, uniemożliwiający Polsce prowadzenie samodzielnej i mocarstwowej polityki międzynarodowej. Musi ona bowiem ze względów geopolitycznych uwzględniać zarówno interesy swoich bezpośrednich sąsiadów, jak też partnerów w UE i sojuszników w NATO. W tym kontekście istotne znaczenie dla powodzenia jej polityki zagraniczne ma przestrzegania takich zasad jak: wiarygodność, odpowiedzialność i sprawność w działaniu, prestiż państwa i elit politycznych oraz elastyczność w poszukiwaniu rozwiązań kompromisowych.

Periodyzacja polityki zagranicznej III RP:

- 1989-1992: nowe podstawy traktatowe, jak też cele i priorytety polityki zagranicznej formułowane przez rządy ugrupowań solidarnościowych 1989-1993, przejęte następnie przez nową koalicję lewicowo-centrową SLD/PSL w 1993 roku. Decydujące znaczenie miały tutaj zarówno sprawowanie urzędu prezydenta przez L. Wałęsę oraz kierowanie tzw. resortami prezydenckimi (sprawy zagraniczne, wewnętrzne i obrona) przez osoby blisko związane z prezydentem;

- 1993-1998: kontynuacja w ogólnych zarysach polityki zagranicznej stojącej pod znakiem batalii o zapewnienie Polsce członkostwa w NATO;

- 1999-2005: okres ten związany jest z rokowaniami członkostwa Polski w Unii Europejskiej;

- 2006-2007: zakwestionowaniem osiągnięć i sukcesów III RP i postulowanie istotnych modyfikacji w polityce wewnętrznej. Przedmiotem ostrej krytyki były niektóre aspekty polityki zagranicznej, zwłaszcza w odniesieniu do ustępstw i stylu realizacji polityki integracji europejskiej oraz pamięci historycznej, głównie na odcinku stosunków dwustronnych z Niemcami jako bliskim sąsiadem i partnerem oraz sojusznikiem;

- po 2007: po zwycięstwie w wyborach parlamentarnych przez PO, która utworzyła koalicja rządową z PSL; kontynuacja ogólnych celów polityki zagranicznej sprzed 2006 r. i dostosowywanie ich do nowych wyzwań.

Główne kierunki i priorytety strategiczne polityki zagranicznej Polski przedstawiają się w ujęciu syntetycznym w aspekcie dwu- i wielostronnym następująco:

= utrzymywanie dobrych i przyjaznych stosunków z wszystkimi sąsiadami przy równoczesnej preferencji dla całkowitej integracji ze strukturami euroatlantyckimi, co można określić jako kierunek prozachodni. Można w nim wyróżnić dwa wyraźne priorytety:

ü umocnienia bezpieczeństwa poprzez osiągnięcia członkostwa Polski w NATO i bliski sojusz z USA oaz ich obecności w Europie (1999),

ü wsparcia procesu transformacji społeczno-gospodarczej poprzez jej członkostwo w UE (2004);

= wspieranie współpracy międzyregionalnej (tzw. neoregionalizm) w Europie Środkowej,

= Po rozpadzie ZSRR i powstaniu WNP bardziej złożony był kierunek wschodni polityki zagranicznej Polski. Ze względu na bezpieczeństwo oraz interesy strategiczne Polski priorytetowego znaczenie nabrała współpraca z Ukrainą oraz Gruzją jako partnerami strategicznymi.

= Mniejszą rolę w polityce zagranicznej Polski odgrywały natomiast regiony oraz kraje pozaeuropejskie. Ze względów gospodarczych wyraźne priorytety przywiązywano współpracy w Azji z Koreą Płd. i Japonią, jak również z Chinami i Indiami jako największymi państwami azjatyckimi. Ze względów na powiązania i tradycje historyczne nawiązano ponownie stosunki dyplomatyczne z Izraelem, kontynuowano współpracę gospodarczą w wybranymi krajami arabskimi na Bliskim Wschodzie,

= Działalność w licznych organizacjach międzynarodowych w Europie i skali globalnej , głównie zaś w ONZ.

Wybrane problemy stosunków dwustronnych Polski i Niemiec

Podstawami prawnymi współpracy polsko-niemieckiej są dwa traktaty:

- o potwierdzeniu istniejącej granicy polsko-niemieckiej z 14 listopada 1990 r.,

- o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r.

Obydwa traktaty weszły w życie po ratyfikacji i wymianie dokumentów ratyfikacyjnych 16 stycznia 1992 r.

Pierwszy stanowił o ostatecznym uznaniu granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, a drugi określał szczegółowo nowe zasady i formy współpracy w aspekcie dwu- i wielostronnym. Należy jednak podkreślić, iż w jedno-brzmiących listach ministrów spraw zagranicznych znalazły się kontrowersyjne lub bolesne sprawy, w których obydwie strony nie doszły do porozumienia, bądź też miały odmienne interesy i poglądy.

Obejmowały one:

1) oświadczenie rządu federalnego o możliwości rozwoju i działalności osób pochodzenia polskiego, żyjących w Niemczech,

2) oświadczenie rządu RP o ułatwieniach osiedlania się Niemców w Polsce w perspektywie przystąpienia Polski do Wspólnot Europejskich,

3) oświadczenie rządu RP o powołaniu do życia i działalności Komisji ds. mniejszości narodowych i etnicznych, która będzie się zajmowała mniejszościami narodowymi, w tym także niemieckiej,

4) odmowa Polski odnośnie dopuszczenia na obszarach tradycyjnego osiedlania się mniejszości niemieckiej wprowadzenia oficjalnych nazw topograficznych w języku niemieckim,

5) wyłączenie spod regulacji traktatowych spraw obywatelstwa i majątkowych.

W ujęciu syntetycznym ocenę współpracy polsko –niemieckiej można ująć następująco:

v W okresie rządów CDU/CSU/FDP na czele z Helmutem Kohlem doszło w latach 90. do ożywienia dialogu politycznego, wymiany wizyt na różnych szczeblach federalnym i krajowym, parlamentarzystów i innych. W 1997 r. wprowadzono co dwa lata regularne konsultacje międzyrządowe między Polską a Niemcami, w których uczestniczyli ministrowie najważniejszych resortów. Mechanizm powyższy był generalnie kontynuowany w okresie koalicji SPD/ S 90/Z na czele z kanclerzem Gerhardem Schroederem w latach 1998-2005.

v W latach 1991- 2006 doszło systematycznej rozbudowy współpracy gospodarczej między obu krajami. Polska wraz z Czechami stała się najważniejszym partnerem handlowym oraz rynkiem dla inwestorów niemieckich w krajach Europy Środkowej. Ogólna wartość wymiany handlowej między obu krajami wzrosła z 7,2 w 1991 r. do 40 mld euro w 2006 r. Łączna wartość skumulowanych inwestycji niemieckich w Polsce za 2006 r. wyniosła zaś ok. 10 mld USD. Według oficjalnych danych niemieckich różne formy pomocy finansowej Niemiec dla Polski w latach 1990-1998 opiewały na ok. 22 mld DEM, czyli ok. 11 mld euro.

v Natomiast wśród kontrowersyjnych kwestii prawno- politycznych miedzy Polska a Niemcami o charakterze długofalowym należy wymienić dodatkowo takie kwestie jak: sprawa rozgraniczenia wód terytorialnych w Zatoce Pomorskiej, zwrot niemieckich dóbr kulturalnych przechowywanych od końca wojny w Polsce (w Bibliotece Jagiellońskiej).

v Bardziej złożonym i długofalowym problemem stała się kwestia realizacja postanowień traktatu z 17 czerwca 1991 r. w odniesieniu do mniejszości niemieckiej w Polsce oraz Polaków zamieszkałych w Niemczech (art. 20-22). Mniejszość niemiecka, której większe skupiska zamieszkiwały przede wszystkim województwo opolskie i śląskie, uzyskała szereg przywilejów, łącznie z obniżeniem progu klauzuli zaporowej w wyborach do Sejmu. Odmawiano jej natomiast nadanie praw mniejszości narodowej, argumentując to możliwością pojawienia się tendencji separatystycznych oraz faktem, iż ustawodawstwo polskie zabezpiecza wystarczająco indywidualne prawa przedstawicieli mniejszości

q Utworzenie koalicji SPD/S 90/Z po wyborach z 27 września 1998r. doprowadziło do stopniowego nasilania się irytacji oraz nieporozumień we współpracy polsko-niemieckiej. Obejmowały one nie tylko wspomniane wyżej kwestie dwustronne, ale dodatkowo problemy bezpieczeństwa i współpracy transatlantyckiej oraz zasad funkcjonowania oraz przyszłego kształtu UE.

Istotne różnice między Niemcami a Polską wystąpiły wyraźnie na tle stanowiska wobec polityki bezpieczeństwa europejskiego oraz współpracy transatlantyckiej z USA. W okresie przygotowania wojny przeciwko reżymowi Saddama Husajna w Iraku 2002/2003 Polska poparła jednoznacznie stanowisko USA i Wielkiej Brytanii, zaś Niemcy z Francją i Rosją należały do głównych przeciwników wojny przeciwko Irakowi.

Nowy wymiar osiągnęły napięcia i polemiki polsko-niemieckie w latach 2003-2004 generalnie wokół dwóch zasadniczych problemów, które odzwierciedlały jednak w aspekcie wielo- i dwustronnym odmienne podejście do ich aspiracji i roli w Europie:

Ø kontrowersji wokół uchwalenia Traktatu Konstytucyjnego dla Europy,

Ø nasilenie się fali roszczeń odszkodowawczo-restytucyjnych przez BdV, zwłaszcza tzw. Powiernictwa Pruskiego w 2004 r., co spowodowało roszczenia reparacyjne Polski.

Z chwilą powstania rządu mniejszościowego PIS jesienią 2005 r., a następnie utworzenie wiosną 2006 r. rządu PiS/LPR/Samoobrona, w stosunkach polsko-niemieckich dominowały generalnie cztery problemy sporne, których przezwyciężenie mogłoby wpłynąć na ich stopniową poprawę. Były to następujące kwestie:

ü konieczności oceny oraz ewentualnej modyfikacji dotychczasowych podstaw traktatowych współpracy wzajemnej,

ü polityki pamięci historycznej i kontrowersji wokół działalności Powiernictwa Pruskiego oraz ziomkostw i Federalnego Związku Wypędzonych( BdV ), a zwłaszcza projektu utworzenia w Berlinie CPW,

ü polityki bezpieczeństwa energetycznego, głównie zaś budowy gazociągu z Rosji do Greifswaldu dnem Bałtyku w szerszym kontekście relacji polsko-niemiecko-rosyjskich,

ü ogólnej wizji odnośnie charakteru współpracy wielostronnej Polski z Niemcami, w tym zwłaszcza w ramach NATO i UE, bądź też Trójkąta Weimarskiego.

§ Po wyborach w Polsce jesienią 2007 r. nastąpiła zmiana w stosunkach między Warszawą a Berlinem. Bez wątpienia poprawił się klimat wzajemnych relacji. Nie jest przesadą stwierdzenie, że do wyborów w 2007 r. był on zły, gorszego nie notowano od czasu zmian ustrojowych w Polsce w 1989 r.

Zmiana rządów w Polsce przyczyniła się do stonowania emocji w dyskursie publicznym, ale nie oznacza rozwiązania problemów.