Мiтiн жоймас адамзат ! 5 страница

Date: 2014-03-19; view: 766.

Сонымен, егер нақтылы өмір сүріп жатқан сезімдік, кемеліне келмеген Дүние мен қатар идеалды болмыс болса, ал бейболмыс тіпті болмаса, онда жағалай қоршаған мінді ортаны идеалды болмысқа сай етіп өзгертуге, жетілдіруге болады. ХХ ғ. өмір сүрген көрнекті Еуропа ойшылы Теяр де Шарденнің "Дүние әлі жаратылып біткен жоқ, - ол жаратылу үстінде. Оны әрі қарай жетілдіретін негізгі күш - адамзат",- деген ойының да Парменидтің болмыс түсінігімен ұштасып жатқанын байқауға болады. Сонымен, Батыс мәдениеті экстраверттік (extra,- латын сөзі,- сыртқа бағытталған деген мағна береді),- жағалай қоршаған ортаны танып-біліп, соның негізінде жетілдіруге бағытталған болып шықты.

Бұл арада "Шындық қайда, кімнің қолында,- Батыста, я Шығыста ма? ",- деген заңды сұрақ пайда болады. Батыс Рухы мыңдаған жылдарға созылған өркениеттік тарихында жағалай қоршаған ортаны жетілдіру жолында сан-алуан жетістіктерге жетті – оның айқын көріністері - ғарыштағы ұшып жүрген жасанды Жердің серіктері, бүкіл Дүниежүзін шырмап алған Интернет жүйесі, өмірдің шын сырын ашу жолындағы жасалып жатқан клональдау эксперименттері, миллиондаған әр-түрлі техникалық құралдар мен жабдықтар т.с.с.

Бірақ, сонымен қатар, өмірді нәзік те терең сезінетін ойшылдар ХІХ ғ. аяғынан бастап-ақ бүкіл ХХ ғ. шеңберінде Батыс өркениетінің шытынай бастағанын ашық айтқан болатын (О.Шпенглер, Х.Ортега-и-Гассет, Э.Фромм, Г.Маркузе т.с.с.). Материалдық Дүниені өз еркіне көндіріп оны өзгерту барысында Батыс адамы өзінің Құдай еместігіне бүгінгі таңда әбден көзі жетті. ХХғ. өткен екі Дүниежүзілік соғыстар, соның нәтижесінде қырылған миллиондаған адамдар, бүгінгі таңдағы экологиялық апаттар мен дағдарыстар, адамның материалдық жағынан бай болғанымен рухани-адамгершілік тұрғысынан жүдеуі т.с.с. бәрі де – Батыс өркениетінің тұйықтыққа келіп тірелгенін көрсетеді.

Ал Шығыс елдеріне келер болсақ, ғылыми-техникалық жетістіктерді игеріп, оны өз мәдениеті, дүниесезімімен ұштастыра білген елдерді саусақпен ғана санауға болады (Жапония, Малайзия, Сингапур, Оңтүстік Корея). Өз рухани мәдениетінің мыңдаған жылдарға созылған ерекше тарихы болса да, көп Шығыс елдері жаңа ғана дамып келе жатқан елдер қатарына жатады – онда кедейшілік пен қайыршылық, жұмыссыздық кең етек алған. Бір жағынан алғанда, Шығыс елдеріндегі халықтар Батыс mass medіa туындыларын қабылдамайды, өйткені, олардың рухани болмысына олар қайшы келіп қалың бұқараның наразылығын тудырады. Сонымен қатар, әлеуметтік мәселелердің шешілмеуі, дамыған елдердің экономика жағынан алға кетіп алшақтай түсуі, көп жағдайларда олардың кедей елдердің табиғи байлықтарын төмен бағаға сатуға мәжбүр етуі т.с.с. себептер, әсіресе, ислам ілімі терең тамыр жайған елдерде экстремизм мен терроризмнің етек алуына, сонымен қатар, "ғаламдасу үрдісімен " бірге кіретін Батыстың зорлық-зомбылық, порнографиялық т.с.с. мәдени үлгілерінен сақтану жолында көп қарапайым адамдардың "таза исламға қайтып оралу" идеясын насихаттайтын вахабизм сияқты кертартпа діни ұйымдардың құрамына кіріп, саяси эстремизмнің қайнар көзіне айналып жатқанын байқауға болады.

Олай болса, шындық Батыста да, Шығыста да толығынан жоқ сияқты. Бүгінгі таңдағы адамзат болмыс тірегін бір жағынан ашынған, қорқынышты үрейлік сезіммен, екінші жағынан, бітпейтін үмітпен іздестіруде… Бұл адамзат ізденістеріне, құрметті оқырман, сіз де, пісіп-жетіле келе, өз үлесіңізді қосарсыз деген үміттеміз.

Енді болмыс ұғымын әрі қарай талдасақ, оның құрамынан негізгі екі шындықты табуға болады: оның бірі – жағалай бізді қоршаған табиғат, материалдық әлем, екіншісі – рух әлемі, адамның жан-дүниесі мен санасы. Егерде бірінші өзімен-өзі объективті, адамның санасынан тәуелсіз өмір сүрсе, екінші – рух әлемі – адамның, яғни субъектің ішкі жан-дүниесімен, оның ырқы, қалауы, қажеттіктерімен тығыз байланысты. Егер болмыс ұғымы арқылы біз материалдық әлемді анықтасақ, сана арқылы болмыс өз-өзін анықтайтынын байқаймыз. Уақытында ұлы Л.Фейербах айтқанындай "Ұлы мәртебелі Табиғат (яғни, болмыс, С.М.) адам арқылы өз-өзін сезіну, түсіну дәрежесіне көтеріледі ".

Сана мен материяның өзара бір-біріне өтуі субъектіні тудырады, яғни ол материалдық денесі, сонымен қатар, санасы бар, өзінің сан-алуан қажеттіктерін өтеу үшін іс-әрекет жасай алатын пенде – адам. Сонымен, жоғарыда айтылған екі Әлем адамның бойында жинақталады екен. Адам дене ретінде өз қажеттіліктерін өтеп, басқа тіршіліктер сияқты осы болмыста өмір сүреді. Сонда адам болмысы осы тіршілікте болумен теңеле ме ? Бұл дүниеде құмырсқа да жаңбыр құрты да өмір сүріп жатқан жоқ па? -Әрине, адамды құмырсқаға, бұл тіршіліктегі қайсыбір жануарға теңеу үлкен қателік болар еді. Адамды шынайы адам қылатын – оның санасы, ішкі рухани өмірі, соның негізінде пайда болатын шығармашылық іс-әрекеті емес пе ?! Қайсыбір жануарды алсақ та, ол өз болмысын бұлдыр, көмескі сезінеді, өз өмірі мен өлімі, жалпы Әлем жөнінде тебірене алмайды. Тек адам ғана бұл өмірде тіршілік жасап қоймай, сонымен қатар, Дүниенің болмысы, өз халқының тағдыры, оның әржағында бүкіл адамзат, жалпы тіршілік жөнінде ойланып тебіренеді, "мен бұл Дүниеге не үшін келдім",- деген сұрақты өз алдына оқтын-оқтын қояды. У.Шекспирдің Гамлеті қойған сұрақ "to be ore not to be? – That іs the guestіon! " ( Болу ма, я болмау ма? – Міне, негізгі сұрақ !) – адамзаты қаншалықты өмір сүрсе, соншалықты өміршеңді болып қала бермек. ХХ ғ. ортасында бұл сұраққа әдейі арнап кітап жазған көрнекті американ философы Э.Фромм, қазіргі Батыс цивилизациясы адамның өмірдегі болмысын баю, иелену арқылы көреді,- деген тұжырымға келіп, оның тигізген барлық теріс әсерін көрсеткен болатын. Қазақ халқы өзінің трагедияға толық тарихында өз жолынан таймай "жігіт бір сырлы, сегіз қырлы" болу керек, әр күнді бағалап, оны қуаныш, той-думан, өнер-сайысқа айналдыру керек деп есептеген – бұл оның даналығын көрсетеді. Бірақ, бүгінгі таңдағы реформа кезінде біз осы сара жолдан тайып, Батыс дүниесезіміне, тойымсыздыққа қарай ауысып бара жатқан жоқпыз ба?,-деген сұрақ та ойландырмай қоймайды.

Адамның саналы шығармашылық іс-әрекетінің нәтижесінде Жер бетінде "екінші табиғат" болмысы пайда болды. Егер "бірінші табиғат" деп біз адам қолымен өзгеріске түспеген тағы табиғатты айтатын болсақ, "екінші табиғат" - адамның саналы іс-әрекеті арқылы өзгеріске түскен. Егер жануар өзіне қажеттінің бәрін таза табиғаттан тауып алатын болса, адам оған қанағаттанбайды. Сондықтан, ол табиғатты өзгертіп, өз мүддесіне сай етіп өмір сүреді. Оның бүгінгі таңдағы көріністері – алып қалалар, асфальт және темір жолдар, жасанды көлдер мен ормандар, мәшинелер мен неше-түрлі техникалық жабдықтар т.с.с. Олардың бәрі де саналы іс-әрекеттің туындылары. Олай болса, адамның санасы мен рухы осы екінші табиғаттың туындыларында сөнген, яғни, заттанған. Қайсыбір адамның қолымен жасалған заттың негізінде белгілі-бір идея жатыр. Сол жасалған затты пайдаланып, оны игерген кезде,- сөнген идея дереу "лап етіп жанып" тағы да сол адамның ішкі рухани өмірінің құрамдас бір бөлігіне айналады, яғни заттанған идея өзінің материалдық қабығынан босап, тағы да санаға айналады. Екінші табиғаттың бұл терең сырын жете түсіну үшін, оқырманға бір қарапайым мысал келтірейік. Егер сіздің мәшинәңіз сынып қалса, сіз сол сынған бөлшекті қолыңызға алып, ең алдымен ол қалай жұмыс істейтінін түсінуге тырысасыз, бұл жәйтті түсінген кезде, соны ойлап шығарған инженердің сол бөлшекте заттанған идеясын тағы да "тірілтіп" өз санаңыздың байлығына айналдырасыз. Егер сіздің техникаға икеміңіз болса, сол бөлшектің жетілмеген жерін анықтап оны тіпті қайта өзгертуіңіз де мүмкін. Оны қоғам рационализаторлық әрекет деп бағалайды. Идеяның затқа, заттың қайта идеяға айналу диалектикасын осы мысалдан көруге болады. Қорыта келе айтарымыз – мыңдаған жылдардағы адамзат қолынан шыққан туындыларда оның барлық дүниеден алған тәжірибесі, шығармашылығы, білімі заттанған. Әрбір Дүниеге келген жаңа ұрпақ соларды игеріп, оны әрі қарай дамытып, өзінің рухани байлығына айналдырады.

Енді, міне, сол "екінші табиғатты" тудырған адамның рухани болмысын талдауға да уақыт келіп қалған сияқты. Алғашқы жақындағанда, оны екіге бөлуге болады. Біріншіден, ол тарихи сахнада өмір сүріп жатқан нақтылы тірі адамның рухани өмірі – оны субъективті рух деуімізге әбден болады. Тірі адамның түйсіктері, сезім тебіреністері, ырқы, өзіндік сана-сезімі, ғылыми түсініктері, тіпті бейсаналық инстинктері – бәрі де оның ішкі рухани өмірін құрайды. Адамның ішкі өмірі сыртқы Дүние сияқты – тұңғиық, шексіз. Сондықтан да көне гректер адамды "микрокосм" ретінде қарап оны "макрокосмға", яғни, Дүниеге теңеген болатын. Бір адам басқа адамның ішкі дүниесін толық білмек түгіл, кейбір кезде өз ішінен бұрын білмеген қасиеттерді тауып алып таңғалады !

Әрине, адамның ішкі рухани болмысы сыртқа шығуға үне бойы талпынады, өйткені, адам басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсіп барып өмір сүре алады – Д.Дефоның "Робинзоны" тек қиялдан шыққан көркемдік бейне ғана емес пе ?

Олай болса, қоғам өмірінде интерсубъективтік (іnter,- латын сөзі,- екіаралық, көпаралық деген мағна береді) рух дүниеге келеді. Ол жеке өмір сүретін бір адамның ғана қазынасы емес, ол қоғамның, яғни, бір-бірімен байланыс, қарым-қатынасқа түскен көп адамдардың ортақ байлығы. Мысалы, сізге қоғамның белгілі бір саласын жетілдіруге бағытталған ой келді - ол тек сіздің ғана ойыңыз. Бірақ, сіз оны ақпарат құралдары арқылы қоғамға жария еттіңіз. Сіздің ойыңыз өзекті болып, оны көп адамдар қолдады – енді, міне, ол сіздің уысыңыздан шығып, қоғамның рухани құндылығына айналды, өйткені, ол басқа адамдардың санасына да ұялап, олардың ой-өрісіне өзінің әсерін тигізді. Сонымен, интерсубъективтік, яғни, объективтік рух қоғамның үстінде, аспандағы бұлт сияқты, жеке адамның санасынан бөлініп, дербес өмір сүріп жатқан идея емес, ол көп адамдардың санасында өмір сүріп жатқан, солардың мойындаған, ішкі рухының бөлігіне айналған құбылыс. Философияда объективтік рухтың формалары ретінде ғылым, өнер, дін, мораль, құқықтық нормалар т.с.с. айтылады.

Енді, субъективтік және объективтік рухтың өзара байланысы қандай ?, - деген сұрақ заңды түрде пайда болады. - Әрине, жеке адамның тұлға болып қалыптасуында қоғамдық сананың, яғни объективтік рухтың маңыздылығын асыра түсіну өте қиын. Дүниеге келген сәби ананың ақ сүтімен бірге оның сүйіспеншілігін, әлди-әлди өлеңдерін, неше-түрлі ертегілерін бойына сіңіріп, тілі шығып, өсе келе бала бақшасы, мектеп, жоғарғы оқу орнына барып тәлім-тәрбие алып тұлғаға айналады. Сонымен қатар, пісіп-жетіле келе оның бойында жаңа идеялар, туындылар пайда болып, оларды жарыққа шығарып қоғамдық сананы әрі қарай дамытады. Тек бұл арада айта кететін нәрсе, өкінішке орай, осы уақытқа шейін адамзаттың көпшілігі қоғамдық сананы пайдаланады да, тек элитарлық (elіte, - франц. сөзі, қоғамның үстем білімді, өнерлі азшыл тобы деген мағна береді) аз топ қана оны әрі қарай дамытады. Осыған өкінген ХХ ғ. ұлы испан философы Х.Ортега-и-Гассет халық бұқарасын тобырға теңеп, қазіргі кездегі рухани дағдарыстың себептерін "тобырдың көтерілісінен" көреді. К.Маркстің ойынша, тек қана жер бетінде коммунизм орнаған кезде ғана әр адам жан-жақты дамып, шығармашылық деңгейіне көтеріліп, қоғамдық сананы дамытуға қол жеткізеді.

Қоғамның рухани болмысын талдауда әдебиетте "абсолюттік рух" деген ұғым да кездеседі. Көбінесе, оны философия тарихында Құдайға әкеліп тірейді. Гегельдің ойынша, абсолюттік рухқа "өнер", "дін", "философия" жатады. Өнер арқылы абсолюттік рух өзін толық еріктіктің негізінде аңлайды; дін арқылы өз-өзіне беріліп қабылдайды; тек философия сатысына жеткен кезде ғана өз-өзін ұғымдар арқылы жете түсінеді,- сондықтан, Гегельдің ойынша, философиядан биік рух жоқ, ол рухтың ең биік сатысы.

Қорыта келе, біз болмыс ұғымының өз бойына бүкіл Әлемді (материя мен рухты, субъект пен объектіні), олардың өзара байланысын қамтитынын байқадық. Бұл шегіне жеткенінше кең ұғым, сондықтан, оның мазмұны да жиырылған түрінде оның ішінде жатыр. Енді біз оларды өз қисынының негізінде "сыртқа шығарып" жайып талдауымыз керек – сонда ғана оның астарында жатқан ұғымдардың жүйесі болмыс жөніндегі ілімді толыққанды суреттейді.

14.2. Материя философиялық категория ретінде

Болмыстың өмір сүру формаларын талдай келе, біздің алдымызға келесі сұрақ келеді: осы сан-алуан себептілік пен қажеттік, мүмкіндік пен кездейсоқтық т.с.с. жақтарымен құбылып жатқан болмыста не бар? – Оның шеңберінде әр-түрлі заттар мен құбылыстар, соның ішінде ішкі рухани өмірі бар адам да бар. Ең кең - шегіне жеткен - түрде алып қарағанда, әрине, оны материя мен санаға, рухқа теңеуге болады.

Адам саналы пәнде ретінде өзіндік санасын тудырады, сол себепті ол бүкіл Дүниені өзіне қарсы қойып қарайды (соның ішінде басқа адамдарды да өзінен бөлек санайды). Осы арада көп сұрақтар пайда болады: “Бұл Дүние не?”, “Мен неге бұл Дүниеге келдім?”, “Менің жаным осы денеммен бірге сөне ме, я болмаса, мәңгілік өмір сүре бере ме?”, “Дүние шектелген бе, я шексіз бе?”,- мұндай сұрақтардың санын жүздеп келтіруге болады. Оларға жауап беру барысында біз қажетті түрде материя мен сана категорияларына келіп тіреліп, олардың ара-қатынасын зерттеуге мәжбүр боламыз. Міне, осы арада философияның негізгі мәселесі пайда болады.

Соңғы жылдары “философияда негізгі мәселе – жоқ, оның барлық мәселелері – негізгі. Оны идеологиялық бүркеме ретінде уақытында Ф.Энгельс еңгізген”,- деген пікір пайда болды. Алайда, мұндай көзқарас шындыққа лайықты емес, оның өзін жаңа “идеологиялық бүркеме” ретінде қарауға болады. Ал шындыққа жүгінсек, бүкіл философия тарихының негізінде осы мәселені шешу талпынысы жатқанын байқауға болады.

Негізінен алғанда, сана мен материяның ара-қатынасын анықтауда 3 бағыт бар. Оның бірі –материализм, екіншісі – идеализм, үшіншісі – реализм.

Материализм бағытының негізгі категориясы – материя ұғымы (materіa,-латынша,-зат).

Бұл бағытты ұстайтын ойшылдар алғашында Дүниенің негізін нақтылы-сезімдік заттардан көрді (Фалестің - суы, Гераклиттің - оты т.с.с.). Мұндай көзқарастың көне замандағы шыңы – Демокрит пен Левкиптің атомдық теориясы. Дүниенің негізінде әрі қарай бөлінбейтін, сонымен қатар, әрі қарай өткізбейтін ұсақ бөлшектер жатыр, олардың табиғаты біркелкі, бірақ формалары әр-түрлі болуы мүмкін. Біз дүниетану жолында заттардың бетінде орналасқан дөңгелек формалы ең жеңіл атомдарды қабылдаймыз. Сонымен, рух дегеніміз - қозғалыстағы жеңіл атомдар.

“Ештеңеден ештеңе пайда болмайды”, сондықтан, атомдар мәңгілік өмір сүреді, олар ешқайда жоғалмайды. Дүниедегінің бәрі қажетті де себепті. Демокрит Құдайды мойындағанмен, ол жер мен көктің екі ортасында өмір сүреді, оның бұл Дүниеге қатысы жоқ,- деген батыл көзқараста болды.

Жаңа дәуірдегі ғылым мен техниканың дамуына байланысты ғалымдар материяны табиғаттың заты, оның қасиеттерімен теңеді.(Ламетри, Гоббс, Гольбах т.б.) Бұлардың ойынша, рухани өмір – материалдық элементтерден тұрмайды, ол материяның жалпы қасиетіне жатады. Бұл, әрине, алға жылжулықты көрсетті. Т.Гоббс “зат адамның санасында өзінің тікелей ізін қалдырмайды, оның тигізетін ықпалы адамның миына жеткенше біршама сатылардан өтеді…”,- деген пікір айтқан болатын.

ХХ ғ. басында материя жөнінде жаңа гносеологиялық (танымдық) тұжырым пайда болады. Ол негізінен алғанда, ғылыми-техникалық прогресспен, ескі атомистиканың күйзелісімен байланысты болатын. Материяны заттық субстратқа (негізге) теңеуге болмайды. Материя дегеніміз – объективті шындықты біздің санамызда бейнелейтін философиялық категория, яғни, ұғым.

Соңғы кездегі көзқарастарға келсек, олар біржақты гносеологизмге қарсы, - материяны субстанциялық- аксиологиялық (құндылық) тұрғысынан сипаттағысы келеді. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, материя – тек қана физикалық реалдық емес, сонымен қатар, рух та – мәңгілік материяның көп қасиеттерінің бірі болып есептеледі.

Ал енді идеалистік бағытқа келер болсақ, олар өмірдің рухани жағын негізгі деп есептейді. Заттардың субстанциясы (алғашқы негізі) – рухани болмыста жатыр. Идеализмнің дүниеге келуінің алғы шарттарына адамның өмірлік практикалық мүдделері жатқаны сөзсіз. Сондықтан, бұл ағым құндылықтар әлеміне көбірек көңіл бөледі. Егер материализм негізінен сыртқы Дүниені тануға бағытталған философия болса, идеализм, керісінше, адамның ішкі рухани өміріне көбірек көңіл бөледі. Адам, оның өмірі мен бақыты, үміті мен қайғысы т.с.с. сұрақтар идеалистік философияның негізгі мәселелеріне айналады.

Философия тарихында объективтік идеализмнің негізін қалаған ұлы Платон болды. Оның ойынша, тек рухани болмыс – шынайы болмыс, ал сезімдік дүние оның бұлдыр, жетілмеген, өтпелі көлеңкесі ғана. Бұл ойын Платон былайша дәлелдейді. Дүние жөнінде адамдардың әр-түрлі пікірі бар, оларды тек қана білім арқылы тексеруге болады. Білім ақиқатқа әкеледі, соңғының көрінісі - ұғымда жатыр. Егер сезімдік таным үне бойы өзгерістегі сезімдік-заттық дүниені бейнелесе, ұғым өзінің тұрақтылығымен сипатталады. Ал олай болса оған сәйкес өзгермейтін, жетілген, кемеліне келген эйдос әлемі бар. Ұғым арқылы біз заттың терең мәнін ашамыз. Олай болса, ұғым мен сезімдік танымды бір-бірімен салыстырсақ - олар болмыс пен елес секілді.

Оның ойынша, адам - қайшылықты пәнде. Оның денесімен қатар жан-дүниесі бар. Дене – сезімдік әлемге жатса, жанның Отаны – эйдос әлемі, сондықтан, ол –мәңгілік.

Әрине, Платонның философиясы қайшылықты. Бір жағынан біз сезімдік әлем мен эйдос әлемінің арасындағы қайшылықты көрсек, екінші жағынан, дене мен жанның ымыраласпайтынын байқадық.

Орта ғасырдағы діни философия идеалистік көзқарасты әрі қарай дамытады. Философияға бірқұдайлыққа өтуге байланысты сенім категориясы кіреді. Көне замандағы дана емес, сенетін адам ғана ақиқатқа жете алады деген пікір кіреді.

Эйдос әлемі Құдайдың ойына айналып, адамдардың санасындағы ойлар Құдайдың ойлары жөніндегі адамдардың толғауынан пайда болады. Құдай Дүниені жоқтан жаратқаннан кейін оның ойы зат әлемінің алдында келеді, ал адамның танымында зат алда жүреді. Орта ғасырда жан-дүние ұғымымен қатар рух пайда болады.

Бұл идеяларды дамытуға Жаңа дәуірде Р.Декарт өз үлесін қосады. Оның ойынша, жан – материядан бөлек субстанция және оның негізгі қасиеті – ойлауда. Егер материя тек кеңістікте созылатын енжар зат болатын болса, жан өз белсенділігімен танылады. Сонымен қатар, адамның санасында туа біткен қажетті идеялар бар: ол адамның “мендік” идеясы, математикалық идеялар, Құдай идеясы.

В.Г.Лейбниц идеалистік философияның жаңа түрін Дүниеге әкеледі Адам өзінің ішкі жан-дүниесінің бар екенін өз тәжірибесінде анықтайтын болса, онда басқа заттардың да жаны бар деп ойлауға болады. Егер Демокрит көзге көрінбейтін атомдарды мойындаса, Лейбниц көзге көрінбейтін өз-өзіне жеткілікті жандарды – монадаларды философияға еңгізеді. Мұндай көзқарастың шеңберінде Құдайдың өзі –монаданың монадасы ретінде қаралуға тиіс.

Неміс классикалық философиясында идеалистік философия әрі қарай дамиды. И.Кант өзінің трансцендентальдық философиясында шынайы болмыс бізге танылмайды,- деген пікірге келеді. Біздің танып білетініміз – тек құбылыстар әлемі. Біз өзіміздің априорлық, тәжірибеге дейін берілген сезімдік және ақыл-ой категориялары арқылы тәжірибеде берілген мазмұнды ретке келтіреміз. Бірақ, адамның осы априорлық категорияларға тәуелсіз бір қасиеті бар – ол адамның ішіндегі ар-ұжданы, адамгершілік заңы. Ол ерікті ырықты, адамның шексіз жетілуін, олай болса, өлместікті, ал онымен бірге Құдай идеясын талап етеді. Олай болса, шынайы болмысқа таным арқылы емес, оған тек діни сенім арқылы ғана жетуге болады.

Алайда, Канттың бұл идеялары оның әріптестерін қанағат етпей, олар ғылыми деректерге сүйене отырып, бүкіл Дүниені ақыл-ойдың қисынына сәйкес дамуы ретінде түсінгілері келді (Фихте, Шеллинг, Гегель). Осы идеяға сүйене отырып, ұлы Гегель философия тарихында бұрын-соңғы болмаған үлкен жүйе жасады. Оның негізінде Абсолюттік Идеяның өз-өзін тану жолында басқа болмысына, яғни, Дүниеге айналып, өзін соның шеңберінде ширатып, адамның санасы мен объективті рухты тудыруы, соның нәтижесінде Абсолюттік Рухтың сатыларына көтерілуі жатты. Яғни, болмыс пен құбылыстың арасында қазылған ешқандай ор жоқ, олар бір-бірімен диалектикалық байланыста деген тұжырымға келді.