ФОРМАЛАРЫ 5 страница

Date: 2014-03-21; view: 873.

Айта кететін бір жай, бұл белгіленген кезеңдер оку материалы мазмұнының үзінділерімен тьгғыз байланыста болады. Өйткені мүғалімдер мен оқушылардың мақсаттарының, олардың өзара іс әрекетінің толықтығымен әртүрлілігі, оқытудың шын мәнін ашады.

Оқу үрдісінің-оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттесуі. Бұл әрекеттесудің тетігі, оқыту мен оқудың субьектілерінің арақатынасы болып табылады.

Дидактикалық әрекеттесудің көмегімен өзара түсінушілікке, осы үрдіске қатыстысушылардың өзіндік сана сезімінің оянуына әкеледі реттеуші жүйе корреляциялық өзгетістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер дидактикалық әрекеттесу актісінің нәтижесі, сонымен қатар оқыту мен оқудың ілгері дамуындағы бағыты болып саналады. Осы нәтиже оқудың микронәтижесі деген атқа ие.

Микронәтиже - бұл оқушының оқу танымдық мүмкіндіктерінде болып жататын сандық өзгістер.

Оқу материалдарын меңгеру барысында және оқу оқу танымдық әрекеттерден тәжірибе молаюына байланысты, оқу үрдісінде оқушының оқу әрекеттерінің құрамы мен мазмұнынындағы сандық өзгерістерден, сапалық қайта құруға өту жүзеге асады. Бұндай өзгерістерде оқушының жаңа деңгейде оқу міндеттерін шешуге дайындайды.Дәл осындай үрдістер циклдік оқыту болып табылады.

Циклердің арасында арнаулы үзілістер болады. Бір аралықтан екінші аралыққа өту оқудағы өзіндік секіру болып саналады. Бұл оқушының білім алу субъектісі, тұлға ретінде жай-күйі. Бөлек циклдердің нәтижесі - бұл оқудың микронәтижелері, тұлға ретінде оқушылардағы сапалык өзгерістер циклдерініңнегізгі көрсетгіштері ол - мақсат, үрдісі және нәтиже.

Мақсат - алдын ала ұғынылған және жоспарланған

Мақсат - оқу нәтиже.Мақсатқа жету,адамның саналы мақсаттылы

циклдігінің көрсеткішіқәрекеттерді талап етеді. Ол ойдан шығарылмайды, ол

дамушы қоғамның талаптарынан туындайды. Ең басты

мақсатты таңдау оны жүзеге асыру жолдарын айқындайды: мектептің, мұғалімнің әдістері, жұмыс тәсілдері. Оқыту үрдісі циклдерін саралағанда, маңызды болып табылатыны ол оқу мақсаттарын нақтылау. Осы нақтылаудағы мұғалімнің басты мақсаты - оқушылар да мұны басқару деп түсіну: Педагогикалық әдебиеттер тәрбие мен оқытудың мақсаттарын зерттеуге, сондай-ақ, ол мақсаттарды өзінің күнделікті практикалық педагогикалық әрекеттерде нақтылауға қажет. Негіздер саналатын көптеген қызықты пайымдаулар бар. Мысалы, Н.Ф.Талызинанын (Формирование познавательной деятельности учащихся. М., 1983: "Теоритические основы разработки модели специалиста" М. 1986. ж\е т.б.) еңбектерінде оқытудың мақсаттарын талдаудың екі деңгейі бөлініп көрсетілген.

Бірінші деңгей-макро деңгейде оқытудың мақсаттарын нақтылау :бұл деңгейде оқытудын мақсаты адам өмір сүретін қоғамның, экономикалық жағдайларына қарай анықталады: Оқытудың бұл сатысындағы нақты мүмкіндіктері, оқушының келешекте шешуге міндеттер анықталады. Екінші деңгей-оқу мақсаттарын микроталдауы: бұл деңгейде оқыту мақсаты оқушыда қалыптасуға тиісті оқу — танымдық әрекеттің түрлерін көрсетуі керек.

Ғаламдық немесе ең басты мақсат-бұл өсіп келе жатқан жас жеткіншектерді адамдар, халықтар,түрлі нәсілдер, ұлттың, этностың, діни, әлеуметтік топтар арасындағы өзара түсіністікпен ынтымақтасуға қабілетті, жан-жақты үйлесімді дамыған мәдени -өнерлі тұлға, демократиялық мемлекеттің патриот азаматы етіп тәрбиелеу. Мақсаттардың екінші түрі-пәндік мақсаттар. Пәндік мақсаттар өз кезегінде жалпы ерекше пәндік және жеке мақсаттар болып бөлінеді. Барлық деңгейде мақсаттар өзара байланыста іске асырылады, міндеттерден көрініс табады.

Ерекше пәндік мақсаттар-бұл мақсаттар оқушының бойындағы белгілі бір пәннің міндеттерін орындалуының нәтижесімен байланысты.

Жеке мақсаттар -бұл оқу пәндерінің нақтылы тақырыптарының мақсаттарын оқып

үйрену. Мұғалімдердің, әсіресе жаңашыл мұғалімдердің тәжірибелерін талдау оқу

материалдарын меңгерудің әрбір цикліне төрт дидактикалық мақсаттарға бөліп алуға

мүмкіндік береді.:

-оқу материалдарымен танысу және оларды алғаш бекіту;

-репродуктивті және продуктивті деңгейде оқу практикасы кезінде оқылғанды еске

түсіру және дағдылар мен іскерліктер мен мүмкіндіктерді қалыптастыру;

-білім мен мүмкіндіктерді бақылау;

Оқу әрекеттерінің көрсетілген мақсаттарына сәйкес білім беру мазмұнын таңдауда

төмендегідей мәселелерді есепке алғаны жөн.

-оқушының жеке тұлғасын бағдарлану;

-оқу материалдары қалыптастыруды ірі құбылыстар арқылы іске асыру;

-өзіндік зерттеу жұмыстарың іскерліктерін қалыптастыру;

-оқу үрдісі циклдерінің құралдар тұтастығының көрсеткіші оқыту циклдігінің

құралдары.

Оқыту құралдары деп ол оқушыға оқу материалдарын түсіндірген кезде қолданатын материалдық заттарды түсінеміз.

Оқыту міндеттері оқытудың маңызды құралдырының бірі болып саналады. Оқытуды оқу міндеттерінің көптеген түрлері қолданылады. Оқу тәрбиелеу үрдістерінің дидактикалық мақсаттарына сәйкес оқу міндеттерінде оқушының оқу әрекеттерінің шығармашылық және қайтадан жаңғырту жақтары орын алады. Мамандардың айтуы бойынша, оқушының шығармашылығын тек оқу материалдарын игерудің бастапқы сатысында байқалады.

Ал шын мәнінде оқушының шығармашылық әрекеттері,оқу үрдісінің барлық циклдерінде бірін-бірі ауыстырып, толықтырып оқытудын деңгейіне жоғарлатады.

Оқыту үрдісінің келесі бір көрсеткіші нәтижелелік. Ол
Оқытудың циклдігіоқушының ең алдымен оқу материалының меңгеру

көрсеткіштер нәтижелерідеңгейімен, білімдік және тәрбиелілік

тәжірибесімен байланысты. Оқу үрдісі

циклдерінің көрсеткіші осындай, оқытудың мақсаты, тәсілі және нәтижелілігі. Осыдан келіп оқу үрдісінің төрт циклін бөліп алуға болады.

Бастапқы цикл. Бұл циклдің мазмұны оқу материалдары мен жалпы үлгісін қолдану әдістерінің жалпы схемасын меңгеру болып табылады. Ол уақытының көп бөлігін алады. Осы циклде жаңа материал бойынша дәріс алу мен оны бекіту бір-бірімен қатар жүреді. Ол оқушының, жүйелі түрде қиындығы жағынан әр деңгейлі оқу міндеттерін шешкенде жүзеге асады.

Бастапқы циклді төмендегідей окыту мақсаттары іске асады: а) оқушының оқу материалының негізгі идеясы мен практикалық маңыздылығын, тақырыптар схемасы және оның негізгі мазмұнын талдау арқылы жете ұғынып,түсіну: б)алған білімнің қыр сырларын меңгеру және оны өмірлік тәжірибеде қолдана білу.

Оқу үрдісінің бастапқы циклде оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттестігі, оқу негізгі қасиеттермен материалдарының белгілерін талдау бағытталады. Бұрын меңгерілген үйретіліп тұрмыстық-дәстүрлі және ғылыми білімдер оқу-танымдық міндеттер мен оқушылардың білім алу мүмкіндіктерінің арасында қайшылық оқу мен дамудың қозғаушы күші болып табылады. Оқыту үрдісінің бұл циклі үш кезеңнен тұрады; 1)жаңа оқу материалдарын қабылдауға және бекітуге оқушыларды даярлау; 2)жаңа материалды мұғалімнің түсіндіруі арқылы немесе мәселелі міндеттерді шешу барысында оқу материалы мазмұнын қабылдау; Сондай-ақ оқу міндеттері оқыту жүйесі оқу құралы ретінде бастапқы кезеңінде төмендегідей мақсаттардың орындалуын қамтамасыз ету керек.

а)алдында меңгерген материал мен жаңадан өтіп жатқан материалды салыстырып

оқып үйрену;

б)оқушының оқытылып жатқан пән ұғымдар, заңдылықтар, туралы жалпы түсінігін

қалыптастыру;

в)оқу мен дамудың бірлігі;

г)оқу материалының қатар оқытылуы мен бекітілуі;

Бастапқы кезеңдегі оқу үрдісінің нәтижелілік белгілері: 1) оқып үйренгенді өз

бетінше қайталау; 2)жаңа білімді жаңа фактілермен дәлелдеу; 3)оқу материалының

негізгі, белгілерін саралау; 4)типті міндеттерді шешуге дайын болу. Бұл бастапқы

цикл С.НЛысенкова, Н.П.Гузик, В.Ф.Шаталов, И.Волков және басқа жаңашыл

мұғалімдердің жұмыс тәжірибесінен неғұрлым айқын көрінеді.

Екінші цикл. Бұл циклге өткен материалдардың барлығын қайталау мен оларды қолдану

әдістерін сараптау жатады. Бұл циклдің басты мақсаты, білімді пәнаралық оқу

практикасында әдістемелік түрде оқу практикасында қолдануды үйрену.

Оқыту мен оқудың дидактикалық әрекеттесуі тақырыпқа байланысты фактілер жинауға және оны талдауға бағытталады. Екінші циклде, оқушы алған білім мен оны қолдану,

білім мен дағдының қалыптасуы аясындағы қайшылықтарға мұғалім басты назар аударуы

қажет, бұл қарама -қайшылықтар және оның шешімдері бір деңгейден екінші деңгейге

нақты білімге өтудің негізгі факторы болып табылады, бұл цикл төмендегідей негізгі

кезеңдерден тұрады:

-алған білімдердің жалпы схемасын және қолдану әдістерін нақтылау;

-алған білімді пәндік сипаттағы практикада қолдану, қалыптастыру;

-оқу материалдар мазмұнында бұрын ұғынылмаған немесе түсінген мәселелерді талдау;

-оқытудың нәтижелілігі. Бұл циклде білімдерден фактілерге, фактілерден білімдерге өтудің жедел темпімен сапалы жэне жылдам түрде оқу міндеттерінің орындалуы мен өлшенеді. Бұл циклдің негізгі мазмұны түсініктерді жүйелеу, қорыту, іскерліктерді ірілендіру, алынған және меңгерілген білімді мұғалімнің көмегімен және өз бетінше пайдалану.

Білімдену мен оқытудың дидактаикалық әрекеттесуі, ұғынған түсініктермен іскерліктерді

салыстыруға бағытталады. Оқушылардың оқу және танымдық әрекеттер ұйымдастыру

үшін өмірлік жағдаяттарға ұқсас түсінікаралық және пәнаралық оқу міндеттері

қолданылады.

Бұл циклдің нәтижелілігін мынадан көруге болады: 1)мәселелерді және міндеттерді шешу

барысында оқушының өз бетінше оны шешудің жаңа әдістерін ойлап табуы. 2) алған

білімін кез-келген күтпеген жағдайда қолдана білу.

Қорытынды цикл. Оқу практикасынның тиімділігін бақылау көмегімен алдыңғы циклдегі

Нәтижелерді есептеп тексеру. Бұл циклде білімдердегі әлсіз және күшті жақтары

анықталады. Оқу пәніндегі меңгерілген тақырыптар мен бөлімдермен бұдан әрі қарай

жұмыс жасау жолдары белгіленеді.

Оқу үрдісінің бөлініп көрсетілген циклдері жақсы ажыратылады. Әрбір циклде

түсіністермерн ұғымдардың жаңа қасиет сапалары, жақтары, қасиеттері бар. Олар мұғалім

мен оқушының оқу материалымен жұмысының жаңа саласын ашуға әсер етеді. Оқу үрдісінің циклдері-имек секілді оқыту үрдісінің барлық жақтарын көрсетеді: мақсаты-оқыту әрекеті-білім беру мен білімдену нәтижесі. Оқыту үрдісін циклдік талдау оның

үрдісінің ерекшеліктерін анықтайды.

Бірінші ерекшілік-оқу үрдісі білім беру мен оқудың тығыз байланысынан құрылған.

Оқыту барысында бұл бөліктер арасында үйлесімді дидактикалық әрекеттестік пайда

болады. Бөліктердің өзара келісімділігі үрдістің қызметін қамтамасыз етеді. Осы екі

бөліктердің үйлесімділігі әрекет субъектілерінің қарым-қатынасында орын алып, оқыту

нәтижелілігі артырудың кейінгі жолы болып табылады.

Екінші ерекшілігі оқу үрдісінің дамып отыруы-динамика бұл оқытудың уақыт ішіндегі

циклдік қозғалысы. Оқу үрдісі циклдері оқытудың дидактикалық мақсаттарына қарай

басқарылады. Бір циклды басқасына өту оқытудың басқалардың келесі талабы болып табылады. Оқыту үрдісінің үшінші ерекшілігі оқушының белгілі бір ақпаратты ұғыну кезіндегі ішкі-сыртқы факторлардың қалай әсер еткенін бір көргенін бағалап білуге болмайды.

Оқу үрдісінде жоспарланған бағыттан ауытқулар да кездесі. Ол ауытқулар азайту үшін төмендегідей ережелер қолданады. Оқытуды басқаруга қажеті бұл бірінші бірінші ереже. Ең басты мақсатқа жету кездейсоқ пен жоспарланған. Жетістіктер мен болып мен болуға тиістілер арасынан бір ымыраға келуі керек.

Бұл екінші ереже мұғалім басты бағыттарды дұрыс таңдап алға нақты мақсат қойған жағдайда,оқу үрдісінде ауытқу мүмкіндіктері азаяды. Оқушының алдында жоспарға сай нақты әрі дұрыс мақсаттар қою, ол мақсаттардың орындалуын бақылау, оқушыға оң септігін тигізеді.

2.4 Оқытудың қызметтері

Философия бұл жүйеде белгілі бір объектінің қасиеттерінің сыртқы көріністерінің қызметтерін анықтайды. Ал оқыту үрдісінің қызметтері оның қасиеті болып, оның бөліктерінің кешенді түрде іске асырылуын байланыстырып, оқушының өздігінен тұлға ретінде дамуын қамтамасыз етіді.

Дидактика оқыту үрдісінің үш қызметін бөліп қарастырады. Оқыту, дамыту, тәрбиелеу, қызметтері.

Білімдік қызмет оқушының оқу үрдісі танымдық әрекеттерге
Оқытудың білімкеректі білім, дағды және тәжірибе қалыптастыруға бағытталған

беру қызметіпедагогикидағы білім, арнайы теорияларды, фактілерді,

түсініктерді, заңдылықтарды, ережелерді оны сақтаумен
анықталады. Меңгерілген білімдер, ғалымдардың

қорытындыларына сәйкес, толықтылығымен, жүйелілігімен, түсінуімен және әрекет етуімен сипатталады. Бұл оқыту үрдісінде оқушылардың ғылыми негіздері бойынша іргелі мәліметтер менбелгілер бір жүйеде берілген әрекет түрлері туралы мәліметтер, өз білімдерінің көлемімен құрылымы сезініп оларды оқу және практикалық жағдайды қолдана алуға қол жеткізеді деген сөз. Бұл білімділік қызметке сай білімдер оқыту үрдісінде оқушының жетістігіне айналады, оның танымдық тәжірибесінің құрылымына енеді, жаңа ерекше міндеттерді шешу үшін бұрынғы білімдерін жинақтай алу, қосымша ақпарат іздеу және жаңа білім табу қабілет артырады. Білім беру функциясына қатысты керекті білімокушының іскерлігінен байқалады.Оқушының оқу материалдырын ұғынуы, оны қорыта білуі және сол алған білімін әр қилы жағдайда қолдана білуі, оның жан-жақты білгір тәжірибелі маман болып қалыптасуына септігін тигізеді. Сондықтан оқытудың білімдік қызметі оқыту білімдер мен қатар іскерліктер мен дағдылар қалыптастыруға бағытталған.

Іскерлік. Іскерлікті біз әрекеттің белгілі бір шығармашылық әдістерді меңгеру және оны меңгерген әдістермен олған қолдана білу болып табылады. Іскерлік арқылы меңгерген арнайы әдістемелік білім, ғылымның әр саласында істеуге мүмкіндік береді. Жалпы іскерліктер мен дағдыларға ауызша және жазбаша тілді ақпараттық материалдарды меңгеру, кітап оқу, кітаппен жұмыс, өзіндік жұмыстар жатады. Білімдік қызметі талдау оқытудың дамытушылық, қызметін сипаттауға әкеледі.Оқытудың дамытушы үрдіс жан-жақты бағытта жүреді: сейлеу, ойлау, тұлғалық қозғалыс өрісі, эмоционапды-жігерлік және қажеттілік-мотивациялық салалары жағынан даму отандық ғылыми-психологиялық мектеп пенпедагагикалық зерттеулерде оқыту тұлға дамуының көзі, кұралы ретінде көрсетеді. Психологияның маңызды заңдылықтарының бірі, Л.С.Выготский анықтағандай, оқыту дамуға әкеледі. Тұлға әрекет кезінде дамиды. Бұл оқытудың ұстанымдары, білім беру мазмұны мен әдістерін сұрыптау олар оқушының сөйлеу, ойлау,

сезіну қабілеттерінің дамуына бағытталған және ғылымдар Д.В.Эльконин, В.ВДавыдов, Н.А.Менчинская және т.б. зерттеу жұмыстарымен қатар даму мәселесінің теориалық және қолданбалы түрде зерттеуіне үлес қосты.

Осы зертеулер арқасында отандық дидактика үлкен жетістіктерге жетті:

Ойлау әрекеттерін кезеңдік қалыптастыру теориясы (П.А.Гальперин) мәселелі білім

берудің әдістері. (М.Н.Скаткин,И.Я.Лернер,М.И.Махмутов.) оқушылардың танымдық

әрекеттерін белгіленудіру амалдары, және т.б.

Оқытудың қазіргі кездегі ұйымдастыру мақсаттары тек білімдерді қалыптастыруға,

сонымен қатар оқушының ойлау жан-жақты даму, талдау, салыстыру, жүйелеу, байқау,

қорытынды жасау, әрекеттің мақсаты көрінеді.

Атап кететін бір жай, оқушының сенсорлық, қимыл-іс, сезім өрістері, интелектуалды

өріске қарағанда баяу дамиды. Сонымен қатар оқыту үрдісіндегі ең маңыздысы, қоршаған

ортада болып жатқан құбылыстарды толық және тура анық сезіну, қабылдау (кеңістік, түс,

жарық, дыбыс, қозғалыс, және т.б.

Баланың қимыл-іс өрісін дамыту үшін, оның оқуда, еңбекте, ойнағанда өздігінен талпыну

әрекеттерін қалыптастыру керек. Сонымен қатар оқушының белсенді түрде жан-жақты

дене еңбегінің дамуын қамтамасыз етуі керек, өйткені бұл оның денсаулығына пайдасын

келтіріп, интелектуалды, шығармашылық дамуына маңызды септігін тигізеді.

Эмоционалды өрістің дамуы, табиғаттың ықпалын,айналадағы адамдардың шеберлігін,

жалпы қоршаған ортаның құбылысын сезіну, оқытудың тағы бір мақсаты болып

табылады.

Сонымен тағы да бір еске түсірсек: кез-келген білім алу, арнайы дайындалған материал

бойынша өткізілсе, оқушының жан-жақты дамуын білім мазмұнында мақсат етіп көздесе,

оқушы өздігінен талпынып дамиды.

Оқытудың тәрбиелеуОқыту үрдісі сонымен қатар тәрбиелік сипатқа ие.

қызметіПедагогика ғылымы, оқыту мен даму сияқты

тәрбиелеу, кейбір сыртқы фактор (отбасы, микроорта, т.б.) әсерлердің ықпалынан қиындатылады, сондықтан да тәрбиелеу қиын үрдіске айналады. Оқытудың тәрбиелеу қызметінің маңыздылығы, бұл оқыту үрдісі барысында өнегелік және эстетикалық түсініктер, әлемге деген қөзқарас жүйесі, белгілі бір ортада арнайы нормалық ережеге сай заңдылықтарға бағыну түсінігі қалыптасады. Оқыту үрдісінде тұлғаның фактары, бұл ең алдымен оқытудың мазмұны бірақ пәндердердің көпшілігін тәрбиелік әлеуеті бірдей емес, ал гуманитарлық және эстетикалық пәндерде ол жоғары деңгейде болады.

Музыка, әдебиет, тарих, психология. көркем мәдениет өздерінің пәндік мазмұнына байланысты, адамды тұлға етіп қалыптастыруға мүмкіндігі мол.

Бірақ, бұл пәндер негізінде, автоматты тәрбиелеу туралы пайымдауға болмайды. Өйткені, оқу материалының мазмұны, кейде кенеттен оқушыларда ойдағыдай теріс реакция алып келуі мүмкін. Бұл оқушының тәрбие деңгейіне, қоғамдық-психологиялық, педагогикалық оқыту жағдайына, класстың ерекшелігіне, оқыту мен уақытына байланысты. Пәндердің мазмұны көп жағдайда оқушының әлемге, өмірге деген көзқарасын қалыптастырып, мытады, қажеттіліктерді, әлеуметтік мінез-құлқы, қүндылықтары, құндылық бағдары, дүниетанымы қалыптасады. Жанама түрде тұлғаны қалыптастырады. Сонымен бірге, оқыту мен тәрбиелеу бір-біріне бғынышты екенін білу керек. Оқыту оқушының тәрбиелілігін белгілі бір дүниенің, оқушы ынтасының мінез-құлқы мен қарым-қатынастың дағдыларының, қоғамдық этикалық норманы қабылдамайынша мүмкін емес. Бұл дәлел тәрбиесі қиын балалардың мектепттен шығып қалуы.

Оқытудың білімдік, дамытушылық және тәрбиелік қызметтерінің арасыидағы байланысы.Сонымен, педагогика ғылымы оқытутың үш қызметін бөліп көрсетеді.Олар өзара өте күрделі байланыста, шартты байланыста: бір-бірінен бұрың іске асады, бірінің -бірі себебі болып табылады, бірінің бірі салдары болады. Бұнда олрдың бірлігінің

диалектикалық сипаты көрінеді. Олардың қызметі практикада, біріншіден, оқушылардың білім алуын, тәрбиесін және дамуын қамтитын сабақтың кешенді міндеттері арқылы, екіншіден, мұғалім мен оқушылардың әрекетінің мұндай мазмұны сабақтың әрбір кезеңінде шешілуімен, үшіншіден, бұл қызметтердің бірлігі оқытудың турлі әдістердің, формалары мен кұралдарының бірлігімен төртіншіден, оқытуды бақылау мен өзін-өзі бақылауда осы үш қызметтің орындалуын бағалаумен іске асады (Ю.К.Бабанский). Міне осылар оқытуда қойылатын талаптар қазіргі дидактика қағидаларына сәйкес келіп, оны сапалы және табысты етпек.

2.5 Оқытудың әрекет ретіндегі пәндік сипаттамасы

Оқыту- оқытып-үйрету үрдісінің мағыналы кұрамдары ішіндегі Оқытуды әрекетең негізгісінің бірі. Оқыту құрылымында сабақ беру деп ретінде қарастыруоқитындармен тікелей де, жанама да тығыз байланыста болатын