Алтын Орда. 3 page

Date: 2015-10-07; view: 1247.

3. 20-30-шы жж. қоғамдық-саяси жағдай. Жаппай репрессиялар.

1932 -33 жж. 2,5 млн адам қырылды. ССР–де Сталин соғысының саясатының қанды қақпанына түскен адам саны 40 млн. Сталин мемлекет басына 1922-53 ж. тоталитарлық саясатын жүргізді. Тоталитарлық саясат – жаппай қыру. 1)921ж. аштық 2) 1932 - 33 ж.аштық 3)1937 -38 ж. Сталиндік репрессия. 4). 1941 – 45 ж. ІІ д.ж.с. 1928ж. 27 тамызда ірі бай шаруаларын жартылай феодалдарды конфискациялау және жер аудару туралы декрет шықты. Зиялылар тобы 20-30 ж. мәдениет қайраткерлері Санжар Асфендияров, Жүргенов, Сейфуллин, Байтұрсынов, Жандосов, Әуезов, Жұбанов 20 – 50 ж. қазақ ғылымының қалыптасуы. Асфендияров, Затаевич, Байтұрсынов, Аймауытов, Жолдыбаев, ғылым академиясының базасы құрылды. 1932 ж. база құрыла бастады. 1946 ж. Сәтбаевтың ұжымдастыруымен Ғылым академиясы құрылды. Асфендияров Қаз – н көне заманнан бергі тарихының І бөлімін жазып шығарды. 20 – 30 ж. қазақ әдебиетінің қайраткерлері Сейфуллин «Көкшетау», «Тар жол тайғақ кешу», Мұқанов «Сұлушаш», Жансүгіровтың «Құлагер», И. Байзақов «Құралай сұлу», Аймауытов «Қартқожа».30 ж.Сталиндік жазалау шаралары болмағанда әдебиет әлдеқайда ілгері дамитын еді.

1. Наймандар мен керейiттер ұлыстары.

Батыс моңғолияны екен еткен наймандар Шыңғыс ханның тегеуіріне шыдамай ығысып Жетісуға келді. Ондағы қарақытайлықтарды жеңіп билікті өз қолына алды. Хрестьян дініндегі наймандар қарақытайлардың саясатын ары қарай жалғастырып, Жетісу халқын шоқындыра бастайды. Найман-8тайпа. Бұған қарсы мұсылмандар қозғалысы күшейді. Олар Шыңғыс ханның шапқыншылығынан ыдырайды. Шаруашылығы көшпелі шаруашылық аң, балық аулауды кәсіп еткен. Олар киіз үйде тұрған. Сауда айырбас түрінде жүрген. Найман жері ондық, жүздік, мыңдық деп бөлінді. Іс қағаздар ұйғыр жазуымен жүоргізілді. Керейлер деректеріне қарағанда избу тайпаларына байланысты ол түркі және моңғол тілді жұртын құрды. Олардың батысында найман, солт. меркктер, шығ. татарлар, оңт. тұңғыттар тұрды. Олардың көсемдерінде орда болды.1. Орхон өзенінің бойындағы қатынбалық. 2. оңт орда хунхе өзенінің теріскені. 1007ж керейлер наймандармен бірге хрестьян дінін қабылдады. Олар ұйғыр мәдениетінің ықпалында болды. Керей билеушісі Тоғырыл хан сарай қызметшілеріне ақсүйектер өкілін жинаған. 12ғ аяғында Тимучин татарлар талқандаған соң 1203ж керейлерді, 1206ж наймандарды өзіне бағындырды.

2. XV-XVIII ғғ. қазақтардың материалдық мәдениетi.

Қазақтардың көшу кезінде алып жүруге қолайлы түрғын үйлерінің негізгі түрі - киіз үй. Киіз үйді Еуразия кешпелілері 1мыңжылдықтың ортасында ойлап тапқан. Киіз үйдің 4 түрі болады: Салтанатты үй- 12 қанат керегеден түрғызылып, қонақтарды қабылдауға арналды.

Отау үй- жасауы неғүрлым бай, үйлену тойын өткізуге арналды. Шагын түрғын үй- 6 қанаттан қүралып, малшыларға арналды.

Жолама үй- 3-4 керегеден түрғызылып, эскери жорықтарға арналды. Күйме үй (көтерме шатырлар)- көшіп-қонуға арналған арба үстіне тігілген киіз үй. Бүл үйлер XVII ғ. жойылған. ХУ-ХУІ ғасырлардағы үйлердің түрі:

• Оңтүстік аймақтарда - жертөлемен жартылай жертөле;

• Солтүстік, солтүстік - шығыс аймақтарда - ағаш, тас, кірпіш үйлер.

Кииз уйдин агаш суйеги 4 боликтен турады.КЕРЕГЕ,УЫК,ШаНЫРАК,СЫКЫРЛАУЫК.

Кілемдер түрлері:

• Түксіз тақыр кілем.

• Түкті кілем.

• Орнектермен әшекейленген қабырғалық киіз кілем - түскиіз.

Сынатын ыдысты тасымалдауға арналып, жас шыбықтан тоқылатын дорба -шынықап.

Тоннын түрлері:

• Құнды аң терісін астарлап тігілген тон -ішік.

• Аң терісінен жібекпен тысталып тігілген тон - бас тон.

• Кек мауытымен тысталғаны - кек тон.

• Қамқамен тысталғаны - қамқа тон.

• Қүлын терісінен жаға салынған ұзын тон -жарғақ тон.

• Ешкі терісінен тігілген тон - қылқа жарғақ тон.

ХҮ-ХҮІІ ғасырларда жеңі жоқ жеңілсулық киім - кебенек,жұқа ақ киізден тігілген киім - қаттау,түйе жүнінен тоқылған ұзын сулық киім - шекпенкең тарады.

Кектем мен күзде ерлер аң терісімен жиектелген бас киім - борік,қыста үш қүлақшынды бас киім - тымақ,екі құлақшынды - елтірі малақайкиді. Әйелдіц бас киімдері:

• Қүндыз терісімен жиектелген бас киім -кэмшат берік.

• Алтынмен кестеленгені - алтын берік.

• Маржандармен эшекейленгені қалмаржан берік.

• Барқыт немесе қамқадан тігілген жаздық бас киім - тақия.

• Қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі - сәукеле.

• Алғашқы нэрестелі болғанда жас әйелдің киетін ақ матадан тігілген бас киімі -кимешек.

Ерлердіц аяқ киімдері:

• Биік екшелі, қонышы тізеден асатын етік - шоңқайма етік.

• Басы жоғары қайырылған жеңіл, жұмсақ етік - бір тана етік.

• Ешкі терісінен жасалғаны - мэсі.

• Тығыз қайыстан тігілгені - кебіс.

• Қыста киетін аяқ киім - саптама етік.

• Кедейлердің аяқ киімі - шоқай мен шәркі.

Әйелдердің аяқ киімдері:

• Үй тұрмысында киетін аяқ киім - кебіс.

• Жасыл түсті былғарыдан тігіліп, күміс жапсырмалар мен эшкейленген биік екшелі етік - кек сауыр.

Ерлердің ернектеліп, асыл тастардан кездер салынған, сүйек оюлар бастырылып эшекейленген қайыс белдіктері -кісе.

Қазақ халқы уакыттың басым кепшілігін ат үстінде өткізгендіктен ердің жасалу түрлеріне үлкен мэн берген. Ерді қайың ағашынан жасап, тұзды суға қайнатып, иленген түйе терісімен қаптайды.

Қару- жарақтар:

Жауынгерлік тулар екі міндет атқарған:

- Қасиетті символ.

- Шайкаста эскерді басқарудың тиімді құралы.

Дэстүр бойынша, бір ханда 9 ту болған, шайқаста тудың күлауы немесе жоғалуы эскердің жеңілгендііік білдірген.

Жебе- қайың ағашынан жасалатын қару. Садақтың адырнасын қойдың ішегінен жасаған.

Қылыш түрлері:

• Екі жүзді түзу қылыш - семсер.

• Мықты батырлар ғана үстайтын ауыр қылыш - алдыаспан.

Найза болаттан немесе темірден жасалуына байланысты ақ найза, көк найзаболып бөлінеді. Шоқпардың басы мен сабы түтас ағаштан жасалады. Бастары металдан кұйылған ауыр шоқпар - күрзі.XVII ғасырдың аяғында Орта Азия қалаларынан сатылып алынған мылтықтар пайдаланыла бастады.

Мылтық түрлері:

• Білтелі мылтық: білтемен атылып, күмістен эшекей салынған.

• Қара мылтық - эшекейсіз.

• Самқал - қысқа ұңғылы.

Қазақтардын материалдық мәдениеті көшпелі түрмыс салтына бейімделіп, ежелгі дәстүрді сақтағанымен ерекшеленеді.

3. Оңтүстiк Қазақстан қазақтарының Хиуа, Қоқан хандықтарына және Ресейге қарсы көтерiлiстерi.

Хиуа Қоқан феодаодары Сырдариянын томенгі агысы бойындагы Ыргыз,Торгай ,емба ознедерінің аңғарларындағы қазақтарды оздеріне каратуды коздеди.олар осалаларга шапкыншылык жасады,әсери бекинитер салды ол ушин казактардын кушин пайдаланды,алым салык жинады әскери кушти колданып.Хиуа Қоқан хандыктарына карсы котерилиске шыкты, басшысы Жанкожа Нурмухамедулы баскарды.себебі:Орынбор әкімшілігінің шешімі бойынша казактардын ериксиз жумыска , жолды пайдаланудагы керуендердеги кызмет корсетудегі ауыр салыктар,коныс аударушылардын саясаты.

1. Қазақстан тарихы курсының пәнi және мiндеттерi. Қазақстан тарихының кезеңдерi.

Қаз.тарихының маңызды кезеңі.

Тарих – араб сөзі. Қазақша мағынасы - зерттеу, оқиғалар жайлы әңгіме – дегенге келеді. Бұл ғылым, оның мектепте оқытылатын шағын бөлімі – тарих пәні өте маңызды, әрі қызықты бөлім, өйткені ол бүкіл адам баласының басынан өткен заманалар туралы шежіре шертеді. Оны білу кімге болса да қажет. Тарихты білу алдымен өзіңнің туып-өскен өлкеңді, елді оқып үйренуден басталады. Содан кейін бүкіл адам баласы бастан кешірген оқиғаларды баяндайтын дүние жүзі тарихы оқытылады. Тарих пәні археологиялық ескерткіштермен, қазба жұмыстармен тығыз байланысты. Тарих пәнінің маңызы осыда тұр. Кезеңдері:

1. алғашқы қауымдық құрылыс

2. құл иеленушілік құрылыс

3. феодалдық құрылыс

4. капиталстік құрылыс

5. социалистік құрылыс

6. нарықтық заман

Қазіргі отандық тарих ғылымы алдында жауапты да маңызды міндеттер тұр. Бүгінгі отандық тарих ғылымының басты міндеттерінің бірі қазіргі ұрпағымызды қазақстандық патриотизм рухында тәрбиелеу болып табылады. Ал патриотизм рухында тәрбие беру қоғамның өткені мен бүгінін байланыстыратын тарихи сананы қалыптастырмайынша мүмкін емес. Сондықтан да отандық тарихты оқып үйрену, оны ұрпақ санасына жеткізу бүгінгі күндердегі басты міндеттердің бірі болып табылады.

Қазақстан тарихы курсын жақсы меңгеру үшін оның қандай кезеңдерге бөлінетінін білу керек. Олар:

1. Ежелгі заман – Қазақстан аумағында алғашқы адамдардың пайда болуынан қола ғасырына дейінгі кезең (б.э.д 800 мың жылдан б.э.д VIII ғасырға дейін);

2. Ерте көшпенділер қоғамы – алғашқы тайпалық одақтар мен мемлекеттер ( б.э.д VIII – б.з.V ғ.ғ.);

3. Ерте түркі дәуірі – Қазақстан аумағындағы орта ғасырлық мемлекеттер ( V-XIII ғ. басы);

4. Моңғол шапқыншылығы, Алтын Орда және ұлыстар мен мемлекеттер кезеңі (XIII ғ. басы – XV ғ. ортасы);

5. Қазақ хандығы ( XV ғ. 60 ж. – XIX ғ. 20 ж. дейін);

6. Ресей бодандығы кезеңіндегі Қазақстан (XIX ғ. 20 ж. 1917 ж. дейін);

7. Кеңестер билігі тұсындағы Қазақстан (1917-1991);

8. Қазіргі Қазақстан (1991 жылдан бері).

2. Әбiлхайыр хандығы.

Ақ Орда мем-ті екіге бөлінді: Ноғай ордасы, Әбілхайыр хандығы н/е көшпелі өзбек мем-ті. Ордасы-Сығанақ. 1428 ж. Ақ орданың соңғы ханы Барақты өлтіріп билікке Шайбани ұрпағынан Әбілхайыр келді. Әбілхайыр хандығы н/е көшпелі өзбек хандығы д.а. 1428ж. Әбілхайыр Батыс Сібір территориясын өзіне қосып алды. 1456-1457ж. Сығанақ түбінде Әбілхайыр Үз-темір патша бастаған ойраттардан жеңілді. Әбілхайыр хан Сыр бойындағы қалалар үшін Моғолстан ханы Есен Бұғамен соғысады. Әбілхайыр қол аясындағы Керей мен Жәнібек әкелері Барақты өлтірген. Әбілхайырмен келіспей Әбілхайыр хандығынан бөлініп шығып Моғолстан ханы Есен Бұғаға барады. Есен Бұға оларға ең шұрайлы жерлері Талас-Шу өзенінің бойынан жер береді. Міне осы жерде 150 мың адамды құрайтын рулармен келеді. Бұл мем-т бір орталыққа бағынатын мем-т болмай, бірнеше иеліктерге бөлінеді. Олардың басында Шыңғыс тұқымдары тұрады. 50ж.ж. Әбілхайыр Мәуренахрдағы Темір ұрпақтарының талас-тартысына килігіп Самарқант Бұқараға тонаушылық жасайды. 1457ж. Әбілхайыр оңт. Шығыс және оңт. Қазақстан жеріне басыт кірген ойраттарға Сығанақ түбінде қатты соққы берді. Әбілхайыр 1468 ж. Керей мен Жәнібекке қарсы соғысқа шығады. Бірақ жолай қайтыс болады. Әбілхайырмен бірге мем-те құлайды.

3. Тың және тыңайған жерлердi игеру.

КОКП Орталық Комитетінін 1954 ж. қаңтар-наурыз пленумында анықталды. Пленумда «Еліміздегі астық өндіруді одан арн арттыру туралы тың жәке тыңайғзан жерлерді игеру туралы каулы б\ша Қаз-да, СібІрде, Аралда. егістік көлемін күрт артыру керек болды. 1954-55 ж. 1100-1200 млн пұт астық алуды белгіледі. 1954 ж тамызда Қазақстакда 6,5 млн жер жыртылды 1954 ж тамыздың 13-де КОКП Орталык Комитеті мен КСРО министрлср кеңесі Астық өндіруді молайту ушІн тың және тынайған жерлерді одан әрі игеру туралы жаңа каулы кабылданды. Қаз. Компартиясының 7 съезінде (1954 ж. қаңтар) онын ОК-ң І хатшысы Ж.Шаяхметов босатылып оның орнына Пономаренко сайланды. II хатшысының креслосына Брежнев отырылғызды. Тың жерлерді игеру мейлінше Қазақ. 6 облысында жүргізілді. Қостанай, Ақмола. Солт. Казақстан. Көкшетау, Торғай, Павлодар облыстарында. 1954 ж. 1 жартысында Ақмолаға жер игеруге 20 мыңнан астам адам келді Ресейден келушілерге жеңілдіктер жасалды әр отбасына 500 000 сом 10 мерзімге үй салу үшік 10 мың сом. 1500-2000 сом мөлшерінде мал сатып алу үшін ақшалай көмек берілді. Тың жерлерді игеру үшін әртүрлі мамакндар ғана емес кылмыскерлер де келді Мысалы. Келгекн 650 мың адамның ішінде тың игеруге кажстті мамандар 150 мын адам ғана болды. Тың игеруді жиілеу етіп 2 млн.ғл жуық адамдардың көшіп келуі орыстар. украиндер т.б ұлт өкілдері Қаз.. солтүстігі. хал ахуалдарды өзгертіп жіберді. 1954-62 ж. дейін тың игеруге КСРО-н европалық бөлігінен 2-млн-ға жуық адам келді. Мұның өзі қазақ халкының айтарлықтай бөлігіне ана тілін ұмытуға әкеп соқты. халыктың ұлттық намысы біртікдеп жоғала бастады.

1. Түркi тайпалар одағының құрылуы. “Түркi” этнонимi.

5 гасырда турки тилдес теле тайпасы Солт. Монголиядан Шыгыс Еуропага дейинги далада омир сурди,ал ОНТ. Кошип-кону жайылымдары Амудариянын жогаргы агысына дейн жетти.535 жыл-турик колбасшысы БУМЫН АЛтай даласындагы турки тилдес тайпаларды бириктире бастады.546 жыл-теле тайпасы туриктерге косылды.Улкен кушке ие ие болган Бумын 552 жылы 50 мын аскеримен АВАР мемлекетин талкандады.552 жылы-ТУРИК КАГАНАТЫ курылып,Бумын озин Каган деп жариялады.Териториясы:Жетису,Амудария,Сырдария аралыгы.Астанасы-СУЯБ.ТУРИК атауы алгаш рет 542 жылгы Кытай деректеринде кездеседи.Кытайлар туриктерди Гундардын урпагы деп санаган.Алгашында Турик этноними аскери шонжарлар деген магынаны билдирсе,кейн устемдик етуши тайпа осылай аталган.

Ұлы қоныс аудару оқиғасы (IV-Vғ.ғ) Қазакстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропа халыктарының тарихына үлкен өзгеріс енгізді.

V ғасырда түркі тілдес теле тайпасы Солтүстік Монғолиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далада өмір сүрді, ал оңтүстікте көшіп-қону жайылымдары Амударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. 535 жыл - түрік қолбасшысы Бүмын Алтай даласындағы түркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады. 546 жыл - теле тайпасы түріктерге косылды. Үлкен күшке ие болған Бұмын 552 жылы 50 мың әскерімен авар (жуань-жуань) мемлекетін талқандады.

• 552 жыл - Түрік қағанаты(мемлекеті) құрылып, Бүмынөзін қаған (билеуші) деп жариялады.

Территориясы: Жетісу, Амудария мен Сырдария аралығы. Астанасы - Суяб. "Түрік" атауы алғаш рет 542 жылғы кытай деректерінде кездеседі. Қытайлар түріктерді ғұндардың үрпағы деп санаған. Алғашында "түрік" этнонимі эскериіпонжарлар деген мағынаны білдірсе, кейін үстемдік етуші тайпа осылай аталды.

Бұмын кағанның ізбасарлары Қара Ыссықжэне Мұканқағандар түсында мемлекет Орталық Азияда саяси үстемдікке жетті. Түріктер Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды, Солтүстік Қытай мемлекетін бағындырды. VI ғасырда Қазақстан жері Түрік қағанатының иелігінде болды.Түріктердің Орта Азияны алудағы басты қарсыласы - эфталиттер. Бүл - Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі жерде созылып жатқан күшті мемлекет халқы.

• 561-563 жыл - түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен әскери одақ құрды.

• 564 жыл - Иран шахы Хүсрау Ануширван Тоқарыстанды жаулады.

• 567 жыл - Бүхар түбінде түріктер эфталиттерді жеңді. Орта Азиядағы жеңістерден кейін түріктер Үлы Жібек жолын өз бақылауында үстады.

Түріктер жэне олардың қол астындағы соғдылықтар Византиямен сауда байланысын жасауға үмтылды. Бүған Иран _ кедергі болады. Соған байланысты^5б^жыльі (еоғдьГ көпесі Маниах бастаған түрік елшілігі Константинопольге * (Стамбул) келіп, Византия императоры II Юстинианмен сауда жэне әскери шарт жасасты. Түрік-Византия одағы нэтижесінде:

- Иран түріктерге жылына 40мың алтын динар салық төлеуге;

- Сауда қатынасына бөгет болмауға міндеттенді.

• 575 жыл - Иран мен Византия келісімі нэтижесінде, Византия өзінің Кавказдағы вассалдарын түріктерге қарсы қойды. Түріктер жауап ретінде Киммерия Боспорын талқандап, Қырым мен Батыс Кавказға соғыс жорықтарын жасады.

Түрік қағанаты/ІО ^)ұлысқа бөлінді. Үлыс баскарушьісы^/шаюҮлыстық үстемдік белгісіретінде 10алтынжебе берілді.

Естемиқаған мен оның үлы Түріксанфатүсында қағанат элсіреді. Басты себептері:

- Ішкі тартыстар;

- Көрші елдермен соғыс.

Осы ауыр жағдайды пайдаланған Қытай империясы шапқыншылық бастады.

2. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының саяси жағдайы. “Жетi жарғы” заңдар жинағы.

1680 жылы Каз-н жеріндегі хандықтардың билігі Жәңгір баласы Тәуке (1680-1717жж) көшті. Ол өзін жақтайтын феодалдардың ел сыйлаған билердің қолдауына сүйене отырып, халықтың, елдің бірлігінің туын жоғары ұстады. Тәуке хан өкіметтің беделін көтеруге және оған үш жүздің руларын бағындыруға бағытталған шаралар қолданды. Оның тұсында «жеті жарғы» деген атаумен қазақ қоғамындағы әдеттегі құқық өлшемдерінің жинағы құрастырылды. Мұнда феодалдық құқық тәртібі мен мемлекеттік құрылымның негізгі шарттары белгіленгенді. Тәуке хан елдің бірлігін, ынтымағын ойлап, халықтың ру-руға, жүзге бөліну саясатын және бет-бетімен әрекет жасауды шектеу үшін аянбай күресті. Тәуке хан өз төңірегінде Ұлы жүзден Төле биді, Орта жүзден – Қаз дауысты Қазыбекті, Кіші жүзден Әйтеке биді кеңесші ретінде қызметке тартты. Сөйтіп қазақ халқының тарихына ірі құқықтық өзгерістер енгізді. Бұл оның халыққа кең тараған «Жеті жарғысымен» байланысты еді. Жеті жарғы көшпелі қазақтардың ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: - қанға-қан алу, біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға -1000қой, әйелге 500); -ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; -денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ-100қой, шынашақ-20 қой); -егер әйел ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); -төре мен қожаның құны қарашадан екі есе артық төленеді; -егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді; -ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы баласын қасақана өлтірсе, өлім жазасына кесіледі; -өзіне-өзі қол жұмсағандар бөлек жерленеді; -егер екіқабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса:бес айлық бала үшін-5ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға - әр айына 1түйеден (анықтама үшін 100 түйе-300 атқа немесе 1000 қойға тең); -әйел зорлау кісі өлтірумен тең қылмыс болып есептеледі. Мұндай қылмыс үшін еріне, немесе қыздың ата-анасына құн төленуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады; -егер ері әйелінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, өлтіруге қақылы, бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуі тиіс әйелінің көзіне шөп салды деп күмәнданған еркектің сөзін 4 сенімді адам теріске шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады; - біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелінің келісімімен әкетсе күйеуіне қалың төлеп қосымшасына қалыңсыз қыз беруі тиіс; -әйелді ренжіткен адам одан кешірім сұрауға тиіс, сұрамаса арыздығы үшін айып салынады; -қан араластыру (жеті ата ішінде өлімге немесе ағайындар берілген жазаға бұйырылады; -құдайға тіл тигізген (жеті адам куәлік берсе) таспен атып өлтіреді: -кәріп болған адам мал-мүлкінен айырылады; -құл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде; - ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрық байлаған күйі қара сиырға теріс мінгізіп, өзін қамшымен сабап, ауылды айнала шапқылатады, ал қыз қол-аяғы байланып анасының билігіне беріледі; -ұрлық жасаған адам үш тоғазымен қайтаруы керек; -ерінің ұрлығын біле тұра хабарламаған әйел мен баласы жазаға тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналады; -өсиет ағайындар мен молданың қатысуы арқылы жасалады; -барымтадан қайтқан мал төлемімен қайтарылуы тиіс; дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктеледі; -куәлікке екі немесе үш адам жүреді; - билерге билік айтқаны үшін кесілген малдың оннан бірі тиесілі; -егер айыпкер айыбын төлемесе, оны ру басының рұқсаты арқылы барымтамен алуға болады; -ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады; -егер әкесінен бөлек тұратын ұлдың өлгенде баласы болмаса, оның мал мүлкі әкесіне тиесілі. Тәуке хан заң баптарының орындалуын жүзеге асыруда хан бастаған барлық сұлтандар, рулардың ақсақалдары мен билеушілері халық істерін талқылау үшін күз айында бір жерге жиналып, маслихат өткізуді белгілеген . Халық жиналысында бірде-бір қазақтың қару-жарақсызкелуіне болмайтындығы және қарусыз адам дауыс бере алмайтындығы атап көрсетілген. Тәуке ханның «Жеті жарғысының» әрбір бабы сол заманның талаптарына сай келеді.

3. ХХ ғ. басындағы қазақ ұлттық интеллигенциясы.

20 гасырдын бас кезиндеги казак мадениетинин жана мазмунды каркындап дамуына асер еткен жагдайлар:1905-1907 ж. Революциялык козгалыстар.Демократиялык курестин шегинуи.Таптык куресттин кайтадан орлеуи.Баспа исинин жолга койылуы.Ултык демократиялык мадениеттин корнекти окилдеринин алгашкы енбектери 1905-1907жж революциядан кейн шыга бастады.1909ж А.КУнанбаевтин шыгармалар жинагы ресми баспадан шыкты.Демократиялык багыттан дами бастаган ТОРайгыров,Донентаев,Изтилуов,Копеевтин жане т б мурасы шыгыс адебиетиннен ерекше орын алды.20 гасырдын басында халык мадениетиндеги жан жакты двмыган сала-музыкалык маденет.Казак музыкасын дамытуга улес коскандар:Кенен Азирбаев,Балуан Шолак,Казангап Тилепбергенов,Дина Нурпейсова,Укили Ыбырай,Сугир жане т б.