Алтын Орда. 4 page

Date: 2015-10-07; view: 1212.

ХХ ғ. басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуында XIX ғ. екінші жартысымен салыстырғанда едәуір өзгерістер болды. Осы өзгерістермен қатар ел өміріндегі саяси оқиғалар да қазақ ұлттық интеллигенциясының қалыптасуына әсерін тигізді. XIX-XX ғ. тоғысында пайда болған ұлттық интеллигенция тобы өлкедегі азаттық жолындағы күрестің өсуінде айтарлықтай рөл атқарды. Олардың қазақ даласында оқу-ағарту, мәдени шараларды дамытудағы еңбектері де әлемдік өркениеттке деген ұмтылысы мен талпынысын білдіреді.

Қазақ интеллигенциясының күресі қазақ халқының өлкедегі аграрлық мәселенің әділ шешуімен және отарлық езгіге қарсы күресімен тығыз байланыста қарастырылды. Азаттық күресіндегі қазақ интеллигенциясының алғашқы және табанды өкілдері Әлихан Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Бақытжан Қаратаев, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышпаев, Мұхаммед Хамедуллин, және т.б. болды. Қазақ интеллигенциясының құрамы өздерінің көзқарастарымен және іс-әрекеттерімен ерекшеленеді. Олардың кейбіреулері социалистік идеяларды ұсынды, социал демократтармен бірлесіп жұмыс істеді. Олардың тек сан жағынан ғана емес, сонымен бірге ықпалы жағынан да неғұрлым басым екінші бір бөлігі либералды-демократиялық позицияда болды. Олардың негізгі жетекшілері Ә.Бөкейханов, Б.Қаратаев және т.б. либералдық бағытты ұстанды.

1. Түрiк және Батыс Түрiк қағанаттары.

Түрік қағанаты 552-582 жж.552 ж. Алтай тауын мекен еткен түріктер Түрік қағанатын құрады. Алғашқы билеушісі Түмен өзін ағанмын деп жариялады. Терр. Қара теңізден бастап шығысында Корея жарты аралына дейінгі территорияны алды. 582 ж. Естемей Мұқан арасындағы талас-тартыстан түрік қағанаты батыс шығыс болып Алтай тауынан 2-ге бөлінді. Батыс түрік қағанаты 603-704 жж. Астанасы – Суяб. Ірі сауда қолөнер орталығы Тараз қаласы. Түріктер Тәңірге (көк аспанға) табынған. Табынатын жануарлары – көк бөрі. Жалауында қасқыр бейнеленген. Түрік жазуы: көне түрік жазуы, орхон, енисей жазуы, руна жазуы. Түріктердің билеушісі – Бумын қаған 553 ж. қаза табады. Оның мұрагері Мұқан қаған 558-572 жж аралығында дүниеге келеді. Ол кезде түрік қағанаты Орта Азияда үстемдікке ие болды. 561-563 жж. Түріктер Иран мен эфталиттерге қарсы одақ құрады. 587 ж. Бұқар түбінде эфталиттердің құл талқанын шығарады. Батыс түрік қағанаты (603-704 жж) өмір сүрді. Батыс түрік қағанатының орталық ауданы Жетісу болды. Терр. Қаратаудан Жоңғарияға дейінгі жерлер. 7ғ. Батыс түрік қағанаты 10 тайпа мемлекет атына ие болады. Б.Т.Қ.-на үйсіңдер, қаңлылар, түркештер, дулат, қарлұқ, теле, қыпшақ, оғыз, шығыл, басымал тайпалары енді. Жазғы ордасы Мыңбұлақ болды. Қаған – ең жоғарғы билеуші, қарулы күштердің қолбасшысы. Ұлық-орынбасар, Бұйрық-сот билігінің жүргізушісі, Тархан-сот қызметін атқарушы. Тудын – салықты басқарушы. Жабғу, шад, елтебер жоғарғы шешеңдері қаған жоғарғы шеңді туыстарына беріледі. Б.Т.Қ-ң негізгі халқын бодандар құрады. Тілі – түрік. Жазуы – Руна/Орхон, Енисей). 7 ғ. Б.Т.Қ.-на Қытай басқыншылық жасап, қағанаттығ құрамындағы түркеш тайпаларына қысымдық көрсетіп, Батыс түрік қағанатын жойды.

2. XVIII ғ. басындағы Қазақстан территориясындағы саяси жағдай.

18 гасырдын 30-40 жылдарындагы казак халкынын саяси дамуындагы курдели кезен.1740 ж- Иран амиршиси Надиршахтын Хиуаны талкандап,Сырдария онирин7деги жакындауы казактардын жагдайын ауырлата тусти.1741-1742 жылдар контайшы Галдан Цэрен Орта жуз бен Киши жузге екинши Актабан шубырынды жорыктарын жасады.1742 жылы Абылай султан жонгар туткынына тусип 1743 жылы киыншылыкпен босады.Киши жуз ханы Абильхайырдын бедели осип,Орта жуздин Аргын,Керей,Уак,Кыпшак рулары оны ага хан ретинде мойындады.Орта жуз ханы Абилмамбет Туркестанга,Абильхайырдын жауы Барак султан онт-шыг. Аймакка ыгыстырды.Осылай Киши жуз ханы ауыр жагдайга карамастан,казак жерин оз колына бириктируге тырысты.

Қазақ хандығында жүздер арасындағы түрақты саяси жэне экономикалық байланыстардың болмауы, қазақ феодалдарының өзара тартысы көрші мемлекеттердің шабуылдауына жол ашты:

• Солтүстік - батыстан - башқүрттар;

• Солтүстіктен - Сібір казактары;

• Оңтүстіктен - Қоқан, Хиуа хандықтары;

• Шығыстан - Жоңғария;

• Оңтүстік - шығыстан - Қытай.

Қазақ жеріне эсіресе қауіп төндіргені -жоңғар мемлекеті. Жоңғар

қоңтайшыларының басты мақсаты:

- Қазақ елінің тэуелсіздігін жойып, өзіне бағындыру.

- Қазақ жерін иемдену.

XVII ғ. соңы XVIII ғ. басы - жоңғар эскері Жетісудың бір бөлігін жаулап, Сарысу өзені алқабына дейін жетті.

3. Қазақстан қос үкiмет кезеңiнде. Ұлттық партиялардың құрылуы.

1917ж. «Алаш» партиясы құрылды. Қазақ газетінің төңіріне топтасқан қазақ интеллегенциясы Мұстафа Шоқай, Дулатов т.б. қазақ жерінде әр түрлі партиялардың қажет екендігін айтты. Бөкейханов, Байтұрсынов басқа да қазақ буржуазиялық инт/я Алаш партиясының жетекшісі болды. Партия мақсаты-қазақ халқын отарлық ізгіден азат ету. 1917ж. Қазақстанда тағы да бір ұлттық саяси ұйым п.б. Ол өзін Қырғыздың «Қазақ» соң партиясы делінді н/е үш жүздің партиясы д.а. бұлпартия большевиктік бағыт ұстады. 1917ж. 17-20 қыркүйекте «Итифок-Ис-Мұсылманин» партиясы құрылды. Шурами-Ислами партиясы оның мақсаты мұсылман халқын біріктіру болды. Әулиеата мен Меркеде қазақ жастарының рев/лық одағы құрылды. Ақмолада «Жас қазақ» ұйымы құрылды. 1917ж. төңкерілістен кейін Семей, Петербургте, Өскемен, Қостанайда «кадеттер» ұйымы жұмыс істеді. Кадеттер бөлінбес біртұтас Ресейді конституциялық монархияны қоныстандыру саясатын жақтады. «Эсерлер» ұйымы патшаға қарсы шықты. Жер халық меншігі деп жариялап, бедел жинап алды. Сөйтіп Қазақстанда көп партиялы жүйе қалыптасты.

1. Түргеш және Қарлұқ қағанаттары.

Түркештер (704-766, 756 жж) Жетісуда 701 ж. Түркеш қағанаты құрылды. Олар жетісуды мекендеген сары үйсіндер ұрпағы, ордасы Суяб. Ірі сауда орталығы – Тараз. Түркештердің кезіңде алғашқы ақша, динар, дирхандар пайдаланды. Алғашқы қағаны –Үймелек, Саға Сұлу. 8 ғ. Басында түркештерге арабтар шапқыншылық жасайды. Ташкент, Бұқара түбінде шапқыншылық болады. 748 ж. Қытайлар Түркештердің Суяб қаласын басып алады. 751 ж. Талас өзенінің бойында арабтар мен қытайлар соғысады. Түркештер арабтар жағында соғысады. Жеңілген қытайлар түркештер жерін тастап кетуге мәжбүр болады. Түркеш қағанаты өзара 2-ге бөлінеді. (сары, қара болып). 766 ж. түркештерді қарлұқтар басып алады.Қарлұқтар (766-940). Терр. Жетісу ордасы. Билеушілері жағбу. 840 ж. бастап қаған деп аталған. Іле, Шу, Талас өзендерінің бойында болды. Құлан, мерке, Баласағұн деген қалалар бой көтерген. Мұсылман діні кең таралған. Бұл мемлекет шығ.Түркістанның тұрғындары пұтқа табынушы шығыл және яғма тайпаларының Жетісуға басып кіруімен ыдырайды. Қарлұқтар әлсірегенде қарлұқ қағанының билігін Сатух Барахан қолына алады. Ол кезде қарлұқ билеушісі болған атасы Қараханның атымен қарахан мемлекеті еді. 766 ж. Тараз бен Суяб, Жетісу қарлұқтардың қол астына кіреді. 766-775 ж. Олар Қашгарды басып кіріп Ферғанаға ықпалын жүргізе бастады. Егіншілік жақсы дамыған. Байлар мен құлдар 2 тап болды, әкімшіл-әміршіл жүйе болды.

2. Жоңғар мемлекетiнiң құрылуы. XVII ғ. қазақ-жоңғар қатынастары.

Жонгарлар немесе Ойраттар-Монгол империясындагы Угедей улысы монголдарынын батыс бутагы.Териториясы:Хангай тауынын батысы-Гоби шоли-Ертис пен Енисейдин жог. Агысы.Ойраттардын Моголстанга алгашкы шапкыншылыгы 14 гасыр. Аягына таман басталды.Уайс хан 10 жыл ишинде ойраттардын 61 шабуылын тойтарыс берген.17 г. Басы- Батыс Монголия жеринде ойрат тайпалары шиелинескен курес жагдайында биригу кезенинде болды.1627жылы ойрат одагы ыдырады.Жонгарларды казактардын жайылым жерлери мен онтустик сауда орталыктары кызыктырды.Контайшы Сырдария бойы мен Жетисуды алуга умтылды.1635 жылы-Батыр контайшы Жетисудын коп болигин жаулап алды.Ал 1758 жылы Жонгария толык талкандалды.Онын орнына 1761 жылы империялык акимшилик бирлестик-Щынжан курылды.

1635 жылы қонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Осыдан соң, егер XVI ғ. аяғы мен XVII басында қазақ хандығына бытыраңқы ойрат тайпалары қарсы тұрған болса, XVII ғ. екінші ширегінде күштердің ара салмағы жоңғар тайпаларының пайдасына өзгере бастады. Қазақ-жоңғар қатынастары әсіресе, Батур-қонтайшы (1634-1654ж.ж.) билік құрған кезде ерекше шиеленісе түсті. Онан кейінгі болған жоңғар хандары (Сенге, Ғалдан) Оңтүстік Қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін және сауда орталықтары болған қалаларды өздеріне қаратып алуға тырысты.

3. Қазақстан жаңа экономикалық саясат кезiнде. ЖЭС нәтижелерi.

Партиялардың Х съезі (1911 ж. наурыз) азық – түлік салғыртын азық – түлік салығымен алмастыру туралы әскери коммунизмнен ЖЭС – қа көшу туралы шешім қабылдады. ЖЭС енгізуіне байланысты жерді жалға беру мен алу жалдама субъекті қолдануға рұқсат етілді. Несие тұтыну кооперациясын дамыту көтерілді. Әскери коммунизм тұсында енгізілген еңбек міндеттері еңбекке жұмылдыру жойылды. Ұсақ кәсіпорындар жеке адамдарға немесе кооперативтерге жалға берді.Машина жалға берілді, базар ашылды,кедейлер егістікті бірігіп жыртты. Қаз – да ЖЭС жылдары қиыншылықтар да болды. 1921 ж. жазда Республиканы қуаңшылық жайлар алдында жұт болды. Малдарының 80 пайызы қырылды. Ашығушылар саны республика халқының 1/3 бөлігін қамтыды.1921 ж. ашығуға Орал, Бөкей, Орынбор, Ақтөбе, Қостанай губерниялары кірді. Аштыққа індет қосылды. 1992 ж. маусымда Бат. Қаз – да ашығушылар, аурулар саны 82 пайызға жетті. Салықтар белгіленді. Қоғамдық өзара көмек көрсететін шаралар комитеті Қосшы одағы кеңінен таралды. ЖЭС кезінде тауар айырбасы айналымының маңызы артты. Тарихтың сол бір тарихи кезеңінде ЖЭС өркениетті кооператив құрылысы. Қаз – н экономикасының саласын......

1. Қазақстан территориясы қола дәуiрi кезеңiнде.

Мысқа қалайы қосу арқылы қола өңдірген. 2 мәдениет болды: 1. Андронов мәдениеті; 2. Беғазы Дандыбай мәдениеті. 1914 ж. Очинск қаласының маңында Андронов деревн. Қола дәуіріне жататын темір-ң табылды. Олардың шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болды. Андронов кезеңінде 2 түрлі жерлеу рәсімі болды: 1. өртеп жіберген (алғашқы кезең); 2. аяқ қолын бүгіп басын құбылаға қаратып бір жағымен жатқызу (орта кезең). Қазақтардың киіз үйлеріне ұқсас баспаналарда тұрған. Олар европоидтық нәсілде болған және көне түркі телде сөйлеген. Орталық Қазақстанда шалқасынан жатқызып жерлеу болған тура Атасу кез-і болған. Матриархаттың патриархатпен ауыса бастауы. Мал өсіру, жер шаруашылығы өзеңдер мен көлдер жағасында қоныс табу. 100-ге жуық қоныстарының табылуы. Олар өлікті өртеп жібергендігі олардың отқа табынуын көрсетеді. Ал қол-аяғын бүгіп жерлеуі ана құрсағында жатқан баладай жатқызу болды. Өліктің басын батысқа қаратқандары ол о дүниемен байланыс жасау деген ұғым бар. Оларда құрбандық шалу да болған. Оларда ошақ киелі болып табылған. Жаңа түс-н кел-і ошақ бастарын айналдыру. Өлік шығ-а ошақ басынан айналдыру керек еді. Тастағы суреттер де көп бейнеленген. Қаратау жотасынан 49 соғыс арбасының суреттерін тапқан. Көбінесе тастағы суреттер Қаратау, Маймақты, Тарбағатай, Бөкентау жерінен табылған. Мал түрлерін де түсірген.

2. Ноғай Ордасы.

Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған ірі мемлекеттік бірлестіктің бірі - Ноғай Ордасы. Ол ХП/-ХУ гасырларда Батыс Қазакстанның бір бөлігін алып жатты. Ноғай - Алтын Орда әскерінің олбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306 ж.ж.). Ол Кавказ, Персия, Польша, Венгрия, лгария, Сербия, орыс жерлерін шабылдаган. Египетпен дипломатиялық қатынас орнатты. Византия императорының зына үйленіп, туыстық қатынас орнатты. рке хан өлгеннен кейін Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болды. Оньң күрамындағы рулар Каспий маңына оныс аударып, Ноғай елі атанды. Ноғай Ордасының негізін салушы- әмір Едіге (1395-1419 ж.ж.). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411 ж.ж.), "үлы әмір" атанған. Шыңғыс эулетінен хан сайлау Едіге эулетінің келісімінсіз қабылданбайтын дэстүрге айналды. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан XIII ғ. екіңші жартысынан бөлектене бастады Ол Каспий манына коныс аударып,Ногай ели атанды.Ногай ордасынын негизин салушы –Амир Едиге.Ол Алтын Орданы 15 ж. Баскарып УЛЫ АМИР атанган еди.Ногай орд. Териториясы:Жайык-Едил арасы.ЕН ири тайпасынын атымен МАнгыт ЖУРТЫ атанган.Астанасы –Сарайшык..

3. Орал және Торғай облыстарындағы, Маңғыстаудағы көтерiлiстер.

Әкімшілік-басқару реформалары жекелеген маңызына қарамастан, қазақ даласында отаршылдык езгіні тереңдетті. Жаңа бекіністер салуға көшпелі шаруалардың жері тартып алынды, салықтар көбейіп, патша шенеуніктері мен отаршылдық басқару қызметіне көшкен феодалдық топтар қысымы бұқараның онсыз да ауыр жағдайын шиеленістірді. Өсімқорлық саудамен айналыса бастаған ақсүйектер күнкөрісінің барысы еңбекшілерге әкімшілік басқару жағынан қысымды үдетті. Мал-жайымен көшпелі өмір сүрген кедейлерге "Уакытша Ереженің" жерді пайдаланудағы жаңа кағидалары тіпті қолайсыз еді. Қазақ даласы бойынша барлығына міндетті (әрине, ауқаттыларды қоспағанда) шаңырақ салығы енгізілді. 1 сомнан 3 сомға дейін өсірілген бұл салық әсіресе әлеуметтік корғансыз жандарға тіпті ауыр еді. Земство салығын қосқанда 3 сом 50 тиынға көтерілген салық қазақ шаруаларының басым көпшілігін ауыр жағдайға душар етті. Патша үкіметінің осы салықты бай мен кедейге бірдей дәрежеде төлетуге шешім қабылдағанын ескерсек, шаруалар халінің мүшкіл болғанына көз жеткізу қиын емес.

1868 жылы желтоқсанда Торғай және Орал облыстарында отаршылдарға қарсы көтеріліс басталып, 1869 ж қазан айнына дейін созылды. 1869 ж. көктемінде көтерілісшілердің қаруланған отрядтары құрылады және олар басқару комиссиясына шабуыл жасап қарулы әскерлерге қарсылық көрсетеді. Көтерілісті Сейіл Түркебаев, Беркін Оспанов басқарып, олар Ембі өзенінің аумағын бақылауға алады. Көтерілісті басу үшін Мәскеу, Петербург, Харьков, Қазан әскери округінен, бекініс горизонттарын қоспағанда 20 зеңбірегі бар 5300 адам жіберіледі. 1870 ж. наурызда Маңғыстау түбегінде көтеріліс басталды. Оған Маңғыстау пристовы подполковник Рукиннің әскерлері мен қазақтардың көмегімен адай тайпасының қазақтарына «уақытша ережені» қабылдауына мәжбүр еткен Ембі өзенінің бойына дәстүрлі маусымдық көшпелілікпен айналысуларына тыйым салуы себепші болады. Бозашы түбегіндегі көтерілісті Досан Тәжиев пен Иса Тіленбаев басқарады. 1870 жылы 15 наурызда пристав Рукиннің және қазақтардың отряды адайлықтарды жайлауға бара жатқан жерінен тоқтату үшін Құрыш шатқалына барады. 22 наурызда көтерілісшілер бұл отрядты қоршауға алады. Көтерілісшілер мен патша жазалау отрядтары арасында болған шайқаста патша әскерлері жеңіліске ұшырайды. Жарақаттанған Рукин өзін-өзі атып тастайды.

1. Қазақстан территориясындағы қола дәуiрiнiң археологиялық мәдениеттерi

Мысқа қалайы қосу арқылы қола өңдірген. 2 мәдениет болды: 1. Андронов мәдениеті (Жайықтан Енесей өзендеріне дейін); 2. Беғазы Дандыбай мәдениеті. 1914 ж. Ачинск қаласының маңында Андронов деревн. қола дәуіріне жататын арх ескерткіштер табылды. Олардың шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болды. Андронов кезеңінде 2 түрлі жерлеу рәсімі болды: 1. өртеп жіберген (алғашқы кезең); 2. аяқ қолын бүгіп басын құбылаға қаратып бір жағымен жатқызу (орта кезең). Қазақтардың киіз үйлеріне ұқсас баспаналарда тұрған. Олар европоидтық нәсілде болған және көне түркі телде сөйлеген. Орталық Қазақстанда шалқасынан жатқызып жерлеу болған тура Атасу кез-і болған. Матриархаттың патриархатпен ауыса бастауы. Мал өсіру, жер шаруашылығы өзеңдер мен көлдер жағасында қоныс табу. 100-ге жуық қоныстарының табылуы. Олар өлікті өртеп жібергендігі олардың отқа табынуын көрсетеді. Ал қол-аяғын бүгіп жерлеуі ана құрсағында жатқан баладай жатқызу болды. Өліктің басын батысқа қаратқандары ол о дүниемен байланыс жасау деген ұғым бар. Оларда құрбандық шалу да болған. Оларда ошақ киелі болып табылған. Жаңа түс-н кел-і ошақ бастарын айналдыру. Өлік шығ-а ошақ басынан айналдыру керек еді. Тастағы суреттер де көп бейнеленген. Қаратау жотасынан 49 соғыс арбасының суреттерін тапқан. Көбінесе тастағы суреттер Қаратау, Маймақты, Тарбағатай, Бөкентау жерінен табылған. Мал түрлерін де түсірген.

2. Қазақ хандығының құрылуы.

Алғашқы қазақ хандығы 15 ғасырдың 50-70 жылдар арасында әбілхайыр хандығынның сұлтандары керей мен Жәнібек моғолстан билеушісі Есен Бұғаның берген жері Жетісудың шу-талас өзенінің жағасында 200 мыңдай адам көшіп келді. Олардың қоныс аударуының себебі - әбілхайырдың қол астындағы қанаушылығының күшеюі. 1465‐1466 ж құрылды. Қ х\ның алғашқы территориясы: Батыс Жетісу мен Талас. Қозыбас жерінде ұлттық ту тігілді. М.Х. Дулати дерегі бойынша Қх хижраның 870жылы құрылды. Қаз-ның алғашқы ханы болып керей (1458-1473ж.) Жарияланды. Одан соң жәнібек 1473-1480 ж сайланды. 1462 ж. Моңғолстан ханы есенбұға өлген соң, феодалдық талас-тартыстың салдарынан жетісудың қазақ рулары керей-жәнібектің қол астынан кіруі қазақ мем-нің нығаюына жол ашты. Жәнібек, керей жошы әулетінен шыққан сұлтандардың шығыс дешті-қыпшақты билеу жолындағы күреске қатысты. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр қайтыс болған соң өрши түсті. Дешті-қыпшақты билеудің маңыздылығы: сауда байланыстарының орталығы, мықты бекініс пен қалалар, құнарлы жер.

Бұл жерлереге соғыс М. Шайбанимен соғыс 30жылға созылды. Бұрындық пен Қасым хан тұсында жеңіспен аяқталды.

Соғыстар нәтижесіндегі қх\ң жері (ХVғ): Батыс Жетісу, Оңт Қаз қалалары, Қаратау аймағы, Сырдария, Сол аралдың төменгі ағысы, Орт қаз.

3. Патша өкiметiнiң қоныс аудару саясаты.

Ресейдегі крепостнрйлық құқықтың жойылуы аграрлық мәселені шеше алмады. Сондықтан да патша өкіметі елдегі әлеуметтік жағдайды реттеу және Қазақстандағы отарлауды жалғастыру үшін қоныс аудару саясатынбелсенді жүргізеді. Әскери казактардың қазақ жерін отарлауы орыс шаруаларын Қазақстанға қоныс аударуымен жалғастырылды. 60-шы ж.екінші жартысынан бастап Ресейден орыс шаруалары қоныс аудара бастады. Орыс және украин шаруаларының қоныс аударуы 70-ші жылдары жоспарлы түрде жүргізілсе, 80-ші ж. ол жаппай сипат алды.

1868 ж. Жетісу облысының губернаторы Г. Колпаковский «Шаруалардың Жетісуға қоныс аударуының уақытша ережесіне» қол қояды. Бұл ереже бойынша әрбір ер адамға 30 десятинадан жер бөлініп, салықтардан босатылды және шаруашылықтарын қалпына келтіру үшін 15 жылдық мерзімге 100 сом несие берілді. 1885 жылы «Облыс тұрғындарының жергілікті орналасу ережелері » бекітілді.

1886 жылы қоныс аударушыларды Түркістанға орналастыру туралы ереже қабылданды. 1889 жылы 13 шілдеде Ресей өкіметі өз бетімен қоныс аударушыларға тыйым салу үшін ереже қабылдады. Онда қоныс аударушылар жергілікті өкімет мүшелерінің рұқсатымен ғана жерге орналаса алды. Жетісу, Ақмола және Семей облыстары қоныс аударудың нақты аудандары ретінде анықталды.

1. Сақ тайпалары. Саяси тарихы.

Темір қорыта бастаған, көшіп-қону, мал шаруашылығы дамыды. Рулар арасы жер-су үшін соғыстар, ру одақтарының қалыптасуы:

1. сақ, б.э.д. ҮІІ-ІҮ ғ

2. кангюй, б.э.д. ІІІ ғ

3. үйсіңдер, б.э.д. ІІ-І ғ

4. ғұндар, б.э.д. І ғ

Сақтардың терр. Қазақстан, Орта Азия. Оларды грек деректерінде скифтер, парсы деректерінде – құдіретті еркектер, иран деректерінде – жүйрік атты турлар деп атаған. Сақтардың 3 түрі бар: 1. тиграхауд – шошақ басты сақтар; 2. парадория – теңіздің арғы жағындағы сақтар; 3. хаумоварг – хаома сусынын дайындайтын сақтар. Сақтар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы, сиыр, қой, түйе ұстаған. Малдың етімен, сүтімен қоректеніп, малдың терісін, жүнін пайдаланған. Сақтар өміріңде әсіресе жылқы өсіру маңызды орын алған. Жүйрік жарау әдемі аттарды көсемдер мен атақты жауынгерлер мінген. Сақтар парсы патшасы Кирмен соғысты. Сақ патшасы Томирис (Зарния). Томирис Кир патшаның басын алған. 519-518 жж. Парсы патшасы Дарий Жетісудағы сақтарға шабуыл жасап, сақтар жеңіледі. Сақ батыры Ширак Дарий әскерін шөл далаға апарып, өзі де өледі. Дарий әскерін де өлтіреді. 330-327 жж Александр Македонскийдің шапқыншылығына тойтарыс береді. Парсылармен бірігіп, гректерге қарсы Иарафон, Фермопиль шайқастарына қатысты. Ол Египет-Грецияда болған. 1969 ж. Алматы облысы Есік қаласынан 5 ғ. жататын 18 жасар сақ көсемінің мүрдесі табылған. Олардың нәсілі – Европоидтық көне түркі (үнді-иран) тілде сөйлеген, көне түркі жазу болған. Қызылордадан 300 шақырым жерде Ширақ-Рабат қаласы табылды. Ол апасиактардың астанасы болған. Археологиялық ескерткіштері: бесшатыр (Іле өзені), Есік (алтын адам).

2. Ақсақ Темiр мемлекетi, оның жорықтары.