Беларускі нацыянальны рух.

Date: 2015-10-07; view: 476.

У сувязі з наступленнем немцаў на Вільню ў жніўні 1915 г. спынілася выданне газеты «Наша ніва». Разам з хваляй бежанцаў на ўсход выехалі Я. Купала, Я. Колас, А. Бурбіс, В. Іваноўскі і іншыя нацыянальныя дзеячы. Усе даваенныя нацыянальна-культурныя суполкі і таварыствы распаліся.

Аднаўленне арганізаванага нацыянальнага руху пачалося са стварэння таварыстваў дапамогі пацярпелым ад вайны і бежанскіх камітэтаў. Апошнія ўтвараліся ў гарадах Расіі, дзе пражывала шмат беларусаў (Петраград, Масква і інш.). У Петраградзе дзякуючы намаганням 3. Жылуновіча (Цішкі Гартнага) і Э.Будзькі ў лістападзе 1916 г. пачалося выданне дзвюх невялікіх штотыднёвых газет “Дзянніца” (кірыліцай) і “Светач” (лацінкай). У пачатку 1917 г. з-за адсутнасці сродкаў іх выхад спыніўся.

Частка былых кіраўнікоў «Нашай нівы» (браты Луцкевічы, В. Ластоўскі) засталася ў занятай немцамі Вільні і ўзначаліла Беларускі камітэт дапамогі пацярпелым ад вайны, які стаў цэнтрам нацыянальнага руху на акупіраванай тэрыторыі заходняй Беларусі.

У канцы 1915 г. беларускія, літоўскія, польскія і яўрэйскія арганізацыі ў Вільні дамовіліся аб стварэнні канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага з мэтай дабіцца аднаўлення агульнай літоўска-беларускай дзяржавы, «на фундаменце незалежнасці Літвы і Беларусі».

Пазіцыі канфедэратаў удакладняліся ў адозве да грамадзян (“Грамадзяне!”), выдадзенай у лютым 1916 г. На літоўска-беларускіх землях, занятых нямецкімі войскамі, намячалася стварэнне незалежнай дзяржавы з соймам у Вільні, выбраным агульным, роўным, простым і тайным галасаваннем. Усім нацыянальнасцям у яе межах гарантаваліся роўныя правы. Аднак неўзабаве палякі заявілі аб сваім імкненні ўтварыць польскую дзяржаву з уключэннем у яе склад беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх зямель. Літоўцы таксама распачалі перамовы з нямецкімі ўладамі аб стварэнні асобнай літоўскай дзяржавы. У выніку канфедэрацыя распалася.

Германскі ўрад пасля таго, як акупаваў Вільню, абвясціў аб тым, што беларускія землі будуць падпарадкоўвацца “Польскай кароне”. Пачалася паланізацыя. У беларускім нацыянальным руху адбыўся раскол. Група на чале з В.Ластоўкім заснавала тайную арганізацыю “Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі”. Мэта – незалежная Беларусь.

На змену ідэі адраджэння ВКЛ у 1916 г. прыйшла іншая – аб стварэнні саюза незалежных дзяржаў – “Злучаных штатаў” Беларусі, Літвы, Латвіі і Украіны ад Балтыйскага да Чорнага мораў – Балтыйска – Чарнаморскага саюза. Аўтар ідэі – А.І.Луцкевіч. З гэтай ідэяй беларуская дэлегацыя на чале з В.Ю.Ластоўкім выступала на міжнароднай канферэнцыі народаў Расіі ў 1916 г. у Стакгольме і Лазане.

У пачатку 1916 г. германскі фельдмаршал Гіндэнбург у загадзе аб школах акупіраванага краю абвясціў беларускую мову раўнапраўнай з польскай, літоўскай і яўрэйскай.

3 мэтай абароны нацыянальных інтарэсаў беларускага насельніцтва быў утвораны саюз беларускіх нацыянальных арганізацый на чале з Беларускім народным камітэтам у Вільні. Пад яго кіраўніцтвам у 1916—1917 гг. на падуладнай немцам тэрыторыі Беларусі ўзнікла даволі шырокая сетка беларускіх школ, было распачата выданне падручнікаў, наладжана выданне газеты «Гоман» («Нотап») кірыліцай і лацінкай. Яна пачала выходзіць у Вільні ў снежні 1915 г. пад рэдакцыяй В. Ластоўскага 2 разы на тыдзень.

У красавіку і чэрвені 1916 г. прадстаўнікі Беларускага народнага камітэта ўдзельнічалі ў міжнародных канферэнцыях, якія адбыліся ў Стакгольме (Швецыя) і Лазане (Швейцарыя). Там яны прасілі падтрымкі народаў Еўропы ў справе вызвалення Беларусі ад чужаземнага прыгнёту.

У канцы 1916 г. Беларускі народны камітэт імкнуўся дамовіцца з Літоўскім нацыянальным камітэтам аб стварэнні агульнай літоўска – беларускай дзяржавы. Літоўцы адмовілі. Яны парвалі сувязі з усімі нацыянальнымі арганізацыямі і ўтварылі ў Вільні Літоўскую дзяржаўную раду (Тарыбу) – вярхоўны дзяржаўны орган Літвы. Беларусы атрымалі ў Тарыбе 2 месцы.

Паступова галоўнымі цэнтрамі беларускага нацыянальнага руху становяцца Петраград, Масква і іншыя гарады Расіі, дзе бежанцы – беларусы стваралі свае суполкі.

ЛЮТАЎСКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ Ў БЕЛАРУСІ

Утварэнне Саветаў рабочых і сялянскі дэпутатаў.

У канцы лютага 1917 г. у Петраградзе масавыя забастоўкі, мітынгі і дэманстрацыі перараслі ва ўзброенае паўстанне.Пачатак ім паклала святкаванне 23 лютага (па старому стылю) Міжнароднага жаночага дню. 25 лютага забастоўка стала агульнай.

2 сакавіка цар падпісаў акт адрачэння ад трона. Улада перайшла да Часовага урада. Расія была абвешчана дэмакратычнай рэспублікай. Рэвалюцыя мела буржуазна – дэмакратычны характар. Рыхтаваліся выбары ва Ўстаноўчы сход – будучы парламент.Устаноўчы сход – найвышэйшы, дэмакратычна выбраны орган улады, які мае паўнамоцтвы для вырашэння пытанняў дзяржаўнага і грамадскага ладу краіны.

У краіне ўсталявалася двоеўладзе – Часовы урад (улада буржуазіі) і Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў(рэвалюцыйна – дэмакратычная ўрада пралетарыяту і сялянства).

Палітыку Часовага ўраду на Беларусі праводзілі мясцовыя арганізацыі партыі кадэтаў, якая пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. фактычна стала кіруючай. У яе склад уваходзілі прадстаўнікі заможных слаёў насельніцтва, афіцэрства і інтэлігенцыі. Галоўнай перашкодай на шляху да дэмакратызацыі кадэты лічылі Саветы рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў.

1-4 сакавіка ў гарадах Беларусі распаўсюдзіліся звесткі аб перамозе рэвалюцыі ў Петраградзе.

У гарадах і мястэчках ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў, народная міліцыя. У Мінску міліцыя была створана 4 сакавіка. Яе ўзначаліў М.В.Фрунзе.

Аформіліся мясцовыя арганізацыі раней забароненых партый – РСДРП, эсэраў, Бунда і інш.

У Мінску Савет рабочых дэпутатаў утварыўся 4 сакавіка. Большасць дэпутатаў складалі меншавікі, бундаўцы, эсэры.

Савет прызнаў уладу ў Мінску гарадскога грамадскага камітэта парадку, выбранага ў ноч з 3 на 4 сакавіка.У камітэт былі дэлегаваны прадстаўнікі Савета.

Камітэт прапанаваў правесці 6 сакавіка агульнагарадскую маніфестацыю ў гонар перамогі рэвалюцыі.

Лозунгі “Няхай жыве дэмакратычная рэспубліка”, “Няхай жыве Устаноўчы сход!”.

6 сакавіка Часовы ўрад прызначыў губернскіх камісараў, да якіх пераходзіла мясцовая ўлада. Яны выконвалі функцыі губернатараў.

8 сакавіка ў склад мінскага савета былі ўключаны прадстаўнікі салдат, і ён стаў Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў. На тым жа пасяджэнні Савет вызначыў асноўныя напрамкі сваёй дзейнасці. Першачарговымі прызнаваліся задачы, звязаныя з дэмакратызацыяй войска і арганізацыяй фабрычна-заводскіх камітэтаў, прафесійных саюзаў рабочых і служачых, а таксама сельскіх, валасных і павятовых сялянскіх камітэтаў.

3 мэтай забеспячэння арганізаванага ўдзелу салдат у грамадска-палітычным жыцці і іх грамадскіх патрэбаў Савет пастанавіў неадкладна правесці ў ротах, батальёнах, палках, дывізіях і арміях Заходняга фронту выбары салдацкіх камітэтаў. У чыста ж ваенных пытаннях салдаты павінны былі падпарадкоўвацца ўсім распараджэнням вайсковых уладаў.

Двоеўладдзе ў войску. Часовы ўрад і ваеннае камандаванне імкнуліся захаваць у арміі «адзінства, згуртаванасць і цвёрды ўнутраны парадак», г. зн. яе баяздольнасць. Такія ідэі прапагандавалі і прадстаўнікі партый эсэраў, меншавікоў і бундаўцаў, што складалі большасць у Саветах рабочых і салдацкіх дэпутатаў.

7 – 17 сакавіка ў Мінску прайшоў з'езд ваенны і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Заходняга фронту. Падтрымаў ідэю абароны “рэвалюцыйнай Айчыны”.

З'езд таксама падтрымаў загад № 1 Петраградскага савета і адпаведную пастанову Мінскага савета аб дэмакратызацыі войска.

Паводле зацверджанага з'ездам Палажэння ствараліся выбарныя салдацкія камітэты Салдацкія камітэты атрымалі магчымасць уплываць на камандны склад войска шляхам пісьмовай атэстацыі камандзіраў.

Самавольнае ўвядзенне рабочымі 8-гадзіннага рабочага дня і самавольныя захопы зямлі сялянамі дэпутаты з'езда асудзілі.

Выбары салдацкіх камітэтаў пачаліся ў сакавіку — красавіку. У канцы жніўня 1917 г. на Заходнім фронце дзейнічалі каля 7300 камітэтаў. Усё часцей здараліся факты адмовы цэлых дывізій падпарадкоўвацца камандаванню, яшчэ больш масавым стала дэзерцірства.

На фронце склалася двоеўладдзе (ваенная ўлада і ўлада камітэтаў), што паскорыла далейшае разлажэнне арміі. Найбольш актыўна і мэтанакіравана такой дзейнасцю займаліся бальшавікі, якія па ініцыятыве У. Леніна ў красавіку 1917 г. узялі курс на сацыялістычную рэвалюцыю і заваёву ўлады.

Пазіцыі сялянства. Да звяржэння самадзяржаўя сяляне Беларусі ў цэлым аднесліся станоўча. У першыя месяцы рэвалюцыі найбольшы ўплыў сярод іх заваявалі эсэры. Гэтаму садзейнічала масавая агітацыя ў беларускай вёсцы салдацкіх камітэтаў, якія ў той час у пераважнай большасці стаялі на эсэраўскіх пазіцыях.

Уплыў эсэраў выразна адбіўся на рашэннях з'езда сялянскіх дэлегатаў Мінскай губерні і неакупаваных паветаў Віленскай, які адкрыўся ў Мінску 20 красавіка 1917 г.

Па пытанні аб ванне яны выказаліся за хутчэйшае заключэнне справядлівага міру без анексій і кантрыбуцый, а да таго моманту прызналі неабходным для Расіі працяг вайны для абароны сваіх зямель і народаў.

Анексія — захоп чужых тэрыторый; кантрыбуцыя — выплаты золатам і іншымі каштоўнасцямі, якія спаганяліся з краін, што пацярпелі паражэнне ў вайне, на карысць пераможцаў.

Вырашэнне аграрнага пытання ён пагадзіўся адкласці да Устаноўчага сходу.

З'езд асудзіў самавольныя захопы зямлі. Такія ж, па сутнасці, рашэнні былі прыняты вясною 1917 г. на губернскіх з'ездах сялян у Магілёве і Віцебску.

З'езд беларускіх нацыянальных арганізацый. Вясной 1917 г. аформілася Беларуская партыя народных сацыялістаў (БПНС). Да яе далучылася група буйных памешчыкаў на чале з Р.Скірмунтам. Патрабаванні – аўтаномія Беларусі, канфіскацыя толькі царскай зямлі і польскіх памешчыкаў.

У красавіку ўтварылася Беларуская хрысціянская дэмакратыя.

Актывізавалі сваю дзейнасць Бунд, Яўрэйская сацыял – дэмакратычная рабочая партыя (ЯСДРП). Разам з меншавікамі і эсэрамі яны падтрымлівалі часовы урад.

Пасля перамогі Лютаўскай рэвалюцыі ў ліку іншых дэмакратычных партый аднавіла сваю дзейнасць і Беларуская сацыялістычная грамада.

25 – 27 сакавіка 1917 г. у Мінску па ініцыятыве БПНС адбыўся з'езд прадстаўнікоў беларускіх нацыянальных арганізацый (з'езд “беларускіх дзеячаў”). Старшынёю з'езда быў выбраны старэйшы дзеяч беларускай культуры, адзін з заснавальнікаў БСГ Казімір Кастравіцкі (Карусь Каганец).. Ад імя Петраградскага савета яго вітаў 3. Жылуновіч (Цішка Гартны), Мінскага савета — Кузьміцкі.

Па нацыянальньм пытанні з'езд выказаўся за дзяржаўна-тэрытарыяльную аўтаномію Беларусі ў складзе Расійскай федэратыўна-дэмакратычнай рэспублікі. Вышэйшым органам мясцовай улады павінна была стаць Беларуская краёвая рада, выбраная дэмакратычным шляхам. Да выбараў Рады з'езд аб'явіў сябе «вышэйшай краёвай інстытуцыяй» (уладай), а сваім выканаўчым органам — Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), якому даручалася ўзгадніць гэтае пытанне з Часовым урадам і падрыхтаваць выбары ў Беларускую краёвую раду. У склад БНК увайшлі толькі члены БСГ. Беларускімі прызнаваліся Мінская, Гродзенская, Магілёўская, часткі Смаленскай і Чарнігаўскай губерняў.

Для дакладнага вызначэння этнічных граніц Беларусі была прынята прапанова аб стварэнні спецыяльная камісіі ў складзе вядомых вучоных М. Любаўскага, М. Доўнар-Запольскага, Я. Карскага і А. Шахматава.

У БНК быў выбраны вядомы палітычны дзеяч, багаты памешчык-прадпрымальнік, у мінулым дэпутат I Дзяржаўнай думы Раман Скірмунт, які ў час Лютаўскай рэвалюцыі далучыўся да беларускага нацыянальнага руху.

БНК са свайго складу выбраў прэзідыум з 5 асобаў, у які ўвайшлі Р. Скірмунт (старшыня), П. Аляксюк і В. Фальскі (намеснікі старшыні), Л. Заяц (скарбнік, адказны за фінансы) і В. Тарашкевіч. Скірмунт быў уключаны і ў склад дэлегацыі для перагавораў з Часовым урадам.

Найважнейшай была справа, звязаная з пашырэннем уплыву на сялянства.

Але спаборнічаць у гэтых адносінах з салдацкімі камітэтамі Заходняга фронту, якія абапіраліся на дапамогу ўсіх расійскіх дэмакратычных партый і найперш эсэраў, БНК не мог.

Часовы ўрад стаяў на пазіцыях адзінай і непадзельнай Расіі. Беларуская дэлегацыя атрымала адказ, што пастаўленыя ёю пытанні можа вырашыць толькі Устаноўчы сход.

Адбыўся раскол у БСГ. З яе складу выйшлі некалькі арганізацый Петраграда і матросаў Балтыйскага флоту. Па ініцыятыве А.Чарвякова ў Петраградзе была створана Беларуская сацыял – дэмакратычная рабочая партыя (БСДРП) на базе рэвалюцыйнай левай плыні БСГ.

У красавіку – верасні 1917 г. аднавілі сваю работу Палескі камітэт РСДРП (б) у Гомелі і Мінскі камітэт, партыйная арганізацыі ў Слуцку, Віцебску, Оршы, Рэчыцы.

У чэрвені 1917 г. група дзеячаў беларускага нацыянальнага руху на чале з В.Ю.Ластоўкім выступіла за поўную дзяржаўную незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць Беларусі ў яе этнаграфічных межах. Ластоўскібыў першым сярод беларускіх палітычных лідэраў, хто выказаў ідэю поўнай незалежнасці Беларусі.

8 - 12 ліпеня 1917 г. у Мінску адбыўся ІІ з'езд беларускіх нацыянальных арганізацый. Рашэнне аб ажыццяўленні нацыянальна – тэрытарыяльнай аўтаноміі – шырокага ўнутранага самакіравання ў складзе Расійскай дзяржавы.

Замест БНК была створана Цэнтральная рада беларускіх арганізацый. (з кастрычніка 1917 – Вялікая беларуская Рада). Орган рады – газета “Вольная Беларусь”. Рэдактар газеты ў 1917 – 1918 гг. – Я.Ю.Лёсік – член БСГ, пісьменнік, мовазнаўца, аўтар падручнікаў па граматыцы беларускай мовы.

Нягледзячы на намаганні Цэнтральнай рады, беларускі нацыянальны рух заставаўся раз'яднаны.