Этыкет ліставання.

Date: 2015-10-07; view: 3951.

План

1. Маўленчыя паводзіны чалавека як разнавіднасць яго сацыяльных паводзінаў. Кампаненты стварэння маўленчай сітуацыі.

2. Правілы паводзінаў гаворачага.

3. Правілы паводзінаў слухача.

4. Этыкет тэлефонных размоў.

1. Маўленчыя паводзіны чалавека як разнавіднасць яго сацыяльных паводзінаў. Кампаненты стварэння маўленчай сітуацыі

Без зносін, як без паветра, чалавек не можа існаваць.

Здольнасць мець зносіны з іншымі людзьмі дазволіла чалавеку дасягнуць высокай цывілізацыі, пранікнуць у космас і ў нетры зямлі, апусціцца на дно акіяна.

Зносіны даюць магчымасць чалавеку раскрыць свае пачуцці, перажыванні, распавесці пра радасці і нягоды, пра ўзлёты і падзенні. Без зносін немагчыма фармаванне асобы чалавека, яго выхаванне, развіццё інтэлекту.

Зносіны дапамагаюць арганізаваць сумесную працу, азначыць і абмеркаваць планы, рэалізаваць іх.

Авалоданне мастацтвам зносін неабходна для кожнага чалавека незалежна ад таго, якім відам дзейнасці ён займаецца ці будзе займацца.

На першы погляд, здаецца, што змест паняцця зносіны ўсім зразумела і не патрабуе спецыяльных тлумачэнняў. А тым часам зносіны – гэта вельмі складаны працэс узаемадзеяння людзей. Як справядліва адзначае А. А. Лявонцьеў, у сучаснай навуцы пра зносіны існуе велізарная колькасць несупадаючых азначэнняў дадзенага паняцця. Гэта тлумачыцца полісістэмнасцю і шматграннасцю з'явы. Праблемамі зносін займаюцца прадстаўнікі розных навук – філосафы, псіхолагі, лінгвісты, сацыёлагі, культуролагі і інш. Кожны з іх разглядае зносіны з пазіцыі сваёй навукі, вылучае спецыфічныя аспекты для вывучэння і адпаведна фармулюе азначэнне. Паняцце зносіны набыло міждысцыплінарны характар. Натуральна, што і сярод

навукоўцаў той або іншай навукі таксама існуюць розныя погляды на зносіны.

Адзначым, што нароўні з тэрмінам зносіны шырокае распаўсюджанне атрымала слова камунікацыя. Часцей за ўсё яны выкарыстоўваюцца як сінонімы. Прывядзём слоўнікавы артыкул з "Лінгвістычнага энцыклапедычнага слоўніка": "Камунікацыя (лат. communicatio, communico - раблю агульным, злучаю, маю зносіны) – зносіны, абмен меркаваннямі, звесткамі, ідэямі і г.д. – спецыфічная форма ўзаемадзеяння людзей падчас іх пазнавальна-працоўнай дзейнасці".

Апошнім часам у навуковай літаратуры робяцца спробы развесці сэнс тэрмінаў зносіны і камунікацыя (напрыклад, тэорыя камунікацыі – тэорыя сувязі = тэорыя перадачы інфармацыі па канале сувязі), аднак агульнапрынятага меркавання па дадзеным пытанні не існуе. У нашай кнізе гэтыя словы ўжываюцца як сінонімы.

Чалавечыя зносіны, па дадзеных даследчыкаў, на дзве трэці складаюцца з маўленчых.

Менавіта пры дапамозе гаворкі часцей за ўсё адбываюцца зносіны паміж людзьмі. Маўленчая дзейнасць чалавека з'яўляецца самай складанай і самай распаўсюджанай. Без яе немагчымая ніякая іншая дзейнасць, яна папярэднічае, суправаджае, а часам фармуе, складае аснову любой іншай дзейнасці чалавека (вытворчай, камерцыйнай, фінансавай, навуковай, кіраўнічай і інш.).

Асаблівасць маўленчай дзейнасці заключаецца ў тым, што яна заўсёды ўключаецца ў шырэйшую сістэму дзейнасці як неабходны і ўзаемаабумоўлены кампанент. Так, напрыклад, адукацыя, навучанне, прапаганда ведаў неймаверныя без зносін, без маўленчай дзейнасці.

Прадпрымальнік, кіраўнік, архітэктар, рэферэнт, лекар, будаўнік, прадавец, выконваючы сваю асноўную працу, змушаны штосьці абмяркоўваць, раіцца, весці перамовы, задаваць пытанні, адказваць. Ад таго, наколькі ўмела ажыццяўляецца маўленчая дзейнасць, залежыць поспех любой прафесійнай дзейнасці.

Праблемамі маўленчых зносін займаюцца шматлікія лінгвістычныя дысцыпліны: кагнітыўная лінгвістыка, тэорыя маўленчага ўздзеяння, тэорыя маўленчых актаў (ТРА), прагматыка, псіхалінгвістыка, культура гаворкі і інш.

Паводзіны людзей у грамадстве ажыццяўляюцца ў межах пісаных і няпісаных законаў, якія выпрацаваны шматразовымі паўторамі аднолькавых праяўленняў у стандартных сітуацыях. Такія сітуацыі маўлення штодзённа паўтараюцца, і мы выкарыстоўваем тыя самыя фразы, маўленчыя клішэ: Прашу прабачэння. Скажыце, калі ласка, каторая гадзіна?

Патрабаванні этыкету заўсёды практычныя, ненадуманыя, яны заснаваны на правілах добрага тону, якія выпрацоўваліся стагоддзямі, даказалі сваю жыццёвасць і карыснасць для існавання і развіцця грамадства. Формы этыкету не з'яўляюцца застылымі, прынятымі раз і назаўсёды, яны змяняюцца з развіццём грамадства, сацыяльнага жыцця, псіхалогіі побыту і шмат у чым залежаць ад культуры грамадства, мэт узаемін, умоў жыцця і працы.

Этыкет – гэта заўсёды ўнутраная культура асобы ў арганічным спалучэнні з маральным воблікам чалавека. Што такое культура? Гэта сукупнасць дасягненняў чалавецтва ў вытворчых, грамадскіх і разумовых адносінах. Таму культурны чалавек – гэта той, хто дасягнуў высокага ўзроўню культуры, адпавядае яму. Штодзённа мы ўступаем у кантакты з рознымі людзьмі. Гэтыя ўзаеміны павінны рэгулявацца пэўнымі правіламі паводзін, якія заснаваны на агульнай культуры чалавека. У паняцце "культура" заўсёды ўваходзілі рэлігія, навука, адукацыя, маральныя нормы паводзін людзей і дзяржавы. "Культура – гэта велізарная цэласная з'ява, якая робіць людзей, што насяляюць пэўную прастору, з проста насельніцтва – народам, нацыяй",– пісаў акадэмік Д. С. Ліхачоў. Такім чынам, этыкет засноўваецца як на этычных, так і на культурных прынцыпах. Звод правілаў паводзін у грамадстве, іх захаванне дапамагае ўпарадкаваць адносіны ў калектыве, захаваць унутраную культуру асобы, яе самабытнасць і індывідуальнасць.

Маўленчы этыкет суправаджае чалавека з першага кроку да апошняга "бывай".

Урокі культуры ўзаемаадносін мы пачынаем атрымліваць ужо ў сям'і ад самых родных і блізкіх людзей: матулі, бабулі, бацькі, дзядулі, потым у дзіцячым садку і школе ад выхавальнікаў і настаўнікаў. Не раз дзіця пачуе напамінак "Што трэба сказаць?", пакуль не засвоіць элементарныя, жыццёва неабходныя правілы паводзін, грамадскія звычаі. Формы ветлівасці – словы ўдзячнасці і прабачэння. Хоць яны асабліва ні да чаго не абавязваюць, але з'яўляюцца важным паказчыкам культуры ўзаемаадносін. "Дзякуй", "Прабачце!", "Даруйце, калі ласка!", "Будзьце ласкавы!" – найбольш ужывальныя ў шматлікіх сітуацыях. Чалавек, які пагарджае прынятымі нормамі паводзін, у тым ліку і нормамі маўленчых паводзін, не можа спадзявацца на ўвагу і павагу ад іншых, а гэта значыць, і на поспех у жыцці.

У жыцці маладых людзей існуе шмат сітуацый, якія патрабуюць валодання правіламі маўленчага этыкету.

Зварот бывае афіцыйны або сяброўскі, да аднаго чалавека ці да кампаніі, да знаёмага ці незнаёмага, да мужчыны або да жанчыны, да равесніка або пажылога чалавека. Зварот на "Вы" перш за ўсё сведчыць пра культуру чалавека, падкрэслівае павагу да асобы, з якой размаўляе малады чалавек.

У час прывітання вельмі важныя інтанацыі і тэмбр голасу. Па ім адразу можна вызначыць настрой чалавека, паколькі пачуцці перадаюцца незалежна ад прамоўленых слоў. Звычайна лёгка вызначаюцца гнеў і сум, нервознасць або прыгнечанасць, радасць і захапленне. Маюць свае сігналы сіла і вышыня голасу. Выяўляюць пачуцці моўцы хуткасць маўлення і тэмп. У афіцыйных абставінах карыстаюцца нейтральнымі прывітаннямі: "Добрай раніцы!", "Добры дзень!", "Добры вечар!". З добра знаёмымі дапушчальна і "Прывітанне!", "Салют", "Маё шанаванне!", а таксама добразычлівыя пытанні "Як маешся?", "Як здароўе?", якія дапамогуць вызначыць, ці варта пераходзіць да дзелавой размовы. Могуць быць і дапаўненні да прывітання: "Рады Вас бачыць", "Даўно не сустракаліся" і г. д.

Добразычлівасцю, гасціннасцю, ветлівасцю, сардэчнасцю, спагадлівасцю і памяркоўнасцю ў адносінах да знаёмых і незнаёмых здаўна вызначаецца нацыянальны характар беларускага народа. Прыгадаем беларускія народныя прыказкі: Дзе пяюць, туды ідзі, дзе сварацца – абыдзі. Лёгка пасварыцца, цяжэй памірыцца. Як брыдкае слова сказаць, лепш язык выплюнуць. Трэба з людзьмі па-людску жыць. Прыглядай гасцей, каб хадзілі часцей.

Патрэба чалавека ў добразычлівых адносінах не менш моцная, чым неабходнасць у ежы і пітве. Кожны чакае павагі і дабрыні, таму і імкнёмся мы самі адказаць узаемнасцю на самыя нязначныя праявы ўвагі і клопату. Ідзе час, змяняюцца звычаі і норавы, але ў кожным грамадстве, сярод людзей рознага ўзросту, розных сацыяльных груп нязменнымі застаюцца прытрымліванне правілаў маўленчага этыкету, паважлівае абыходжанне і добрае слова. Ветлівасць, сціпласць, адукаванасць, пачцівасць, далікатнасць, як і іншыя хрысціянскія дабрачыннасці, лічацца ў нашым народзе каштоўнымі маральнымі якасцямі, авалодаць якімі павінен кожны чалавек. Гэтаму старэйшыя рознымі спосабамі вучылі сваіх дзяцей, да гэтага штодзённа заклікае царква. Народны погляд на маўленчы этыкет адлюстраваны ў беларускім фальклоры і мастацкай літаратуры.

2. Правілы паводзінаў гаворачага

Добразычлівыя (прыязныя) адносіны да суразмоўцы – гэта асноўнае правіла ва ўзаемаадносінах. Негатыўныя ацэнкі асобы суразмоўніка (ты дурань, расцяпа, бесталач, не мялі глупства і да т. п.) катэгарычна недапушчальныя, яны не будуць садзейнічаць дасягненню мэты камунікацыі і паспяховаму суразмоўніцтву. Гэта важна ўлічваць і ў сямейных узаемаадносінах на ўсіх узроўнях. Фразы, якія дзеці чулі з дзяцінства, да якіх прывыклі (Адчапіся! Яшчэ чаго не хапала! Ды ты што! і да т. п.), яны прыносяць з сабой у новыя сем'і і працоўныя калектывы, памнажаючы тым самым сферу нядобразычлівасці і хамства.

Другое правіла патрабуе дэманстрацыі зацікаўленасці ў размове, захавання дарэчнай у канкрэтнай сітуацыі маўлення ветлівасці. Неабходна ўлічваць узрост, пол, службовае ці грамадскае становішча адрасата. Тое, што можна сказаць добра знаёмаму, сябру, малодшаму або роўнаму па ўзросту ў неафіцыйных абставінах, не заўсёды будзе дарэчным ва ўзаемаадносінах са старэйшымі, малазнаёмымі, у афіцыйных абставінах. Заўсёды неабходна імкнуцца пазбягаць празмернай катэгарычнасці. Сёння нават кіраўніку калектыву прынята выказваць сваё патрабаванне ў выглядзе просьбы. Каб пазбегнуць прамога адмаўлення ад даручэння, можна патлумачыць сваё адмаўленне занятасцю: На жаль, не магу выканаць ваша даручэнне, у мяне адказная тэрміновая праца, я яшчэ заняты. Не варта забывацца своечасова падзякаваць і папрасіць прабачэння, павіншаваць і падтрымаць у неабходны момант.

Трэцяе правіла – накіраванасць на ўзаемаразуменне. Таму, хто гаворыць, рэкамендуецца не ставіць у цэнтр увагі ўласнае "я", не навязваць упарта суразмоўцу ўласныя думкі і ацэнкі, умець прыняць і зразумець пункт гледжання партнёра, пранікнуцца да яго эмпатыяй. Эмпатыя заснавана на ўменні, якое вызначаецца імкненнем паставіць сябе на месца іншага, зірнуць на ўсё яго вачыма, адчуць яго стан і пазіцыю і ўлічыць гэта ў сваіх паводзінах. Эмпатыя – гэта спосаб разумення без асэнсавання, калі эмацыянальнае ўніканне ў пазіцыю іншага адразу ж прыводзіць да адпаведных уласных дзеянняў. Эмпатыяй усе валодаюць з дзяцінства. Аднак з узростам гэты механізм усё менш бывае задзейнічаны. Нам некалі, не хочацца разумець кожнага, у нас безліч сваіх праблем. Галоўным становіцца давесці сваю пазіцыю. Паступова губляецца ўнікальнае адчуванне да іншага, губляецца здольнасць разумець яго і замяняецца стэрэатыпамі. Таму варта памятаць, што эмпатыя – гэта ў першую чаргу адносіны да партнёра, зацікаўленыя, адкрытыя, даверлівыя. Напрыклад, па-рознаму можна адрэагаваць на фразу: Я ўчора хадзіла ў тэатр. Той, хто гэта сказаў, чакае ад суразмоўцы зацікаўленасці і пытанняў: Што Вы там глядзелі? Ці спадабалася пастаноўка? А можна часам пачуць: Я таксама нядаўна хадзіў... Я там сустрэў..., і ўсё далей пра сябе. Зразумела, што жаданне падзяліцца сваімі ўражаннямі і пачуццямі ў такім выпадку знікае. Трэцяе правіла нагадвае, што ў размове з іншым варта крыху прытрымаць сваё "я".

Чацвёртае правіла нагадвае, што ў гутарцы неабходна ў цэнтры ўвагі трымаць суразмоўцу, улічваючы яго асобу, дасведчанасць у тэме, ступень зацікаўленасці прадметам размовы. Неабходна пастаянна карыстацца моўнымі сродкамі адрасацыі, падтрымліваючы ўвагу, разуменне, цікавасць. Такія выразы, як вы, напэўна, ведаеце..., вам, відаць, будзе цікава пачуць..., паўторныя звароты, мімічныя і жэставыя знакі ўвагі, усмешка вельмі важныя для вядзення размовы.

Не менш важнае значэнне мае правільны выбар тэмы размовы, дарэчнай у канкрэтнай сітуацыі, цікавай і зразумелай для партнёра. Зразумела, што ў вучэбнай установе ці на працы і ў сям'і мы выбіраем розныя тэмы для суразмоўніцтва. Аднак ёсць і агульныя тэмы (надвор'е, здароўе, харчаванне, спорт), якія сігналізуюць пра наша жаданне ўстанавіць кантакт і праяўленне ўвагі да суразмоўцы. Можна нагадаць школьнікам, што існуе тыповая нацыянальна абумоўленая тэматыка суразмоўніцтва. У Англіі часцей, чым у іншых краінах, размаўляюць пра надвор'е, У краінах з устойлівым спрыяльным кліматам гэта тэма не абмяркоўваецца зусім. Пра сямейныя адносіны не прынята размаўляць з незнаёмымі людзьмі, а ў краінах Бліжняга Усходу пытанне да суразмоўцы пра яго жонку, яе здароўе лічыцца непрыстойным. У Японіі, наадварот, гутарка павінна пачынацца з абмеркавання надвор'я, здароўя суразмоўнікаў.

Увогуле ж, кожны павінен імкнуцца да цікавых, змястоўных паведамленняў, дарэчных і зразумелых для слухачоў. Выразы ж, якія не нясуць у сабе пэўнай інфармацыі для слухачоў (На дварэ восень. Сонца свеціць, але не грэе. Ідзе дождж. Куры схаваліся ў паветку і г. д.), выклікаюць раздражненне ў суразмоўцаў і характарызуюць прамоўцу як нецікавага, зануднага чалавека.

Варта таксама ўлічваць, што ступень сэнсавага ўспрыняцця і канцэнтрацыі ўвагі ў слухачоў абмежаваная. Даследаванні паказалі, што найбольш спрыяльная даўжыня вуснага выказвання роўная 5–9 словам, а час вуснага паведамлення без паўзы можа доўжыцца ад 45 секунд да паўтары мінуты, не больш. Гэта значыць, што гаварыць варта кароткімі фразамі, сачыць, каб слухачы не стамляліся, даваць ім адпачыць, робячы паўзы, зноў актывізаваць увагу паўторнымі зваротамі, апеляцыяй да слухачоў, аўтарызацыяй і адрасацыяй тэксту.

Нагадаем некаторыя метакамунікатыўныя моўныя сродкі, якія інфармуюць слухача аб намеры аўтара ўвесці новы аспект тэмы, аб пабудове тэксту, паслядоўнасці думак, накіраванасці думак адрасату і інш.: Мы ўжо закраналі з вамі гэту тэму; Неабходна яшчэ раз спыніцца на ...; Вы,напэўна, ведаеце, што...; Вернемся да сказанага раней...; Цяпер мы з вамі разгледзім...; Вы пераканаліся, што...; Вам, відаць, будзе цікава даведацца... Такія выказванні канцэнтруюць, пабуджаюць, арганізуюць увагу слухачоў, стымулююць іх разумовую дзейнасць.

Важнае значэнне мае і ўменне суразмоўцы правільна весці адбор моўных сродкаў у адпаведнасці з выбранай стылістычнай танальнасцю тэксту. Улічваецца не толькі адрасат, але і сітуацыя ўзаемаадносін, афіцыйнасць / неафіцыйнасць абставін. Розныя тэксты будуць атрымлівацца ў нас, калі будзем размаўляць у побытавым асяроддзі з блізкімі людзьмі (дома, з сябрамі) і ў нейтральных абставінах, з незнаёмымі людзьмі (у транспарце, у магазіне, паліклініцы). I зусім іншае маўленне будзе гучаць у навуковым, вучэбным, прафесійным асяроддзі. Нельга сабе ўявіць, напрыклад, што бацькі скажуць сыну: Неабходна знайсці кансэнсус: хто будзе глядзець тэлевізар вечарам; Відаць, трэба будзе прыняць крайнія меры, звярнуцца да рэферэндуму. Праўда, часам дапускаюцца іншастылёвыя ўвядзенні, апраўданыя мэтай ужывання: адрасат іранізуе або парадыруе спецыяльна.

Яшчэ адна ўмова паспяховага суразмоўніцтва. Той, хто гаворыць, павінен заўсёды памятаць, што суразмоўца яго не толькі чуе, але і бачыць, успрымае невербальныя сігналы камунікацыі: жэсты, міміку, паставу, агульную манеру трымацца. Таму трэба перш за ўсё захоўваць прынятую ў канкрэтнай нацыянальнай і сацыяльнай культуры дыстанцыю паміж сабой і партнёрам.

Існуе пэўная мяжа ў выбары дыстанцыі паміж суразмоўцамі. Звычайна, чым больш людзі зацікаўлены адзін у адным, тым бліжэй яны сядзяць або стаяць у адносінах адзін да другога. Ад узроўню ўзаемаадносін людзей залежыць адлегласць паміж імі. Псіхолагі выявілі найбольш прыдатныя межы дыстанцыі паміж суразмоўцамі:

• інтымная адлегласць (да 0,5 м) адпавядае вельмі блізкім адносінам; можа сустракацца таксама ў спорце, танцах, дзе неабходна судакрананне партнёраў;

• міжасобасная адлегласць (0,5–1,2 м) – для размоў сяброў з дакрананнем або без дакранання адзін да аднаго;

• сацыяльная адлегласць (1,2–3,7 м) – для нефармальных, сацыяльных і дзелавых адносін, пры гэтым верхняя мяжа больш адпавядае фармальным адносінам;

• публічная адлегласць (3,7 м і больш) – на гэтай адлегласці не лічыцца грубым абмяняцца некалькімі словамі або ўстрымацца ад адказу на пытанні [9, с. 262–263].

Правілы захавання дыстанцыі значна змяняюцца ў залежнасці ад полу, узросту, узроўню культуры і нацыянальных традыцый. Вызначана, што адлегласць уплывае на самаадчуванне людзей: чым бліжэй знаходзяцца суразмоўцы, тым менш яны глядзяць адзін на аднаго, як быццам у знак узаемнай павагі. Наадварот, калі адлегласць вялікая, то ўдзельнікі размовы больш пазіраюць адзін на другога, карыстаюцца жэстамі для захавання ўвагі. Збліжэнне і аддаленне суразмоўцаў мае і псіхалагічнае значэнне. Існуе паняцце "сваёй тэрыторыі". Замах на "чужую тэрыторыю", як правіла, выклікае пратэст. Празмерная актыўнасць суразмоўцы, фізічнае прыбліжэнне можа быць успрынята як спроба навязаць сваю думку, як імкненне прыгнесці яго волю. У маўленчых узаемінах не зусім блізкіх людзей фізічны кантакт (дотыкі) часцей за ўсё непажаданы, ён адмоўна ўплывае на поспех суразмоўніцтва, сведчыць пра няўпэўненасць суразмоўцы або, наадварот, пра яго самаўпэўненасць, ганарыстасць. Неабходна таксама кантраляваць сваю жэстыкуляцыю, не размахваць залішне рукамі. Слухачу неабходна адчуваць, што яго паважаюць, пасылаюць яму дадатковыя добразычлівыя жэставыя і мімічныя сігналы, дадаткова стымулюючы ў ім кантакт увагі, рытмізуюць жэстамі сваё маўленне і выдзяляюць у ім галоўнае.

3. Правілы паводзінаў слухача

Існуюць свае правілы і для слухачоў. Калі да вас звяртаюцца з якім-небудзь пытаннем ці паведамленнем, неабходна ўважліва выслухаць моўцу, спыніўшы свае справы. Але той, хто гаворыць, павінен улічваць сітуацыю маўлення, каб не перашкодзіць занятаму чым-небудзь чалавеку. У службовых умовах не прынята турбаваць засяроджанага калегу, у транспарце не варта звяртацца да таго, хто чытае або размаўляе з некім іншым.

Калі мы ўжо сталі слухачамі, неабходна добразычліва, паважліва і цярпліва адносіцца да суразмоўцы. Слухаць трэба ўважліва і да канца, нават і ў тым выпадку, калі да вас звярнуліся і гавораць, на вашу думку, бязглуздзіцу. Гэта правілы добрага тону. Калі ж вы на самай справе не маеце часу, неабходна тактоўна прапанаваць перанесці гутарку на іншы час, растлумачыўшы прычыну вашай занятасці. Асабліва гэта правіла неабходна ўлічваць тым, хто займае больш высокую пасаду ці старэйшы па ўзросту.

Слухаючы суразмоўцу, не прынята перапыняць яго, збіваць з думкі, нельга ўстаўляць іранічныя або недарэчныя заўвагі ці ўвогуле пераводзіць слуханне ва ўласнае маўленне. Наадварот, варта рознымі спосабамі падкрэсліваць сваю зацікаўленасць у размове, у яго словах – позіркамі, мімікай, жэстамі, кіўкамі галавы, выклічнікамі (так-так, ну-ну...). У дыялогу неабходна своечасова ацэньваць маўленне суразмоўцы, пагаджацца або не пагаджацца з ім, адказваць на пытанні, на пабуджэнні рэагаваць словам або дзеяннем. Пры гэтым неабходна памятаць, што трэба ўмела спалучаць уменне слухаць і гаварыць, не займаючы ўвесь час сваім гаварэннем. Тут дарэчы прыгадаць прыказкі: Слова – серабро, а маўчанне – золата; Спачатку будзь выслухачым, а потым апавядачым.

Калі ж у размове прымае ўдзел некалькі чалавек, нельга імкнуцца адказваць на пытанні, адрасаваныя не табе. I толькі ў тым выпадку, калі адрасат не рэагуе (што ўвогуле з'яўляецца парушэннем правілаў культуры ўзаемаадносін), іншы слухач можа адказаць, згладжваючы сітуацыю ў агульнай размове і падтрымліваючы палілог.

4. Этыкет тэлефонных размоў

Вядома, якое вялікае месца ў сучасным жыцці займае тэлефон. Гутаркі па тэлефоне ў значнай ступені выцясняюць асабістыя зносіны і прыватную перапіску. Таму пры вывучэнні любой мовы важна ведаць, якія маўленчыя формулы прыняты пры гутарцы па тэлефоне. Пры гэтым жэсты і міміка не могуць быць выкарыстаны, і роля стэрэатыпаў зносін павялічваецца. Да таго ж часта існуе неабходнасць зрабіць гутарку больш кампактнай, карацейшай, што таксама ўзмацняе ролю традыцыйна ўжывальных частотных формул. Гэтыя формулы маюць нацыянальную своеасаблівасць. Да ліку такіх традыцыйных формул адносяцца перш за ўсё зачыны тэлефонных гутарак – першая рэпліка асобе, якая зняла трубку, спосабы запрашэння суразмоўцы да тэлефона і адказы на гэта запрашэнне.

Так, калі французы, немцы і ангельцы, зняўшы трубку, звычайна кажуць: Ici madame Duval (літар. Тут мадам Дюваль); Hier Meier (Тут Мэйер); Maggie Brown speaking (Гаворыць Мэгі Браун), то ў беларускім маўленчым калектыве прыняты наступныя рэакцыі на тэлефонны званок:

у гутарцы і нейтральна: Алё!; Так!

з адценнем афіцыйнасці: Слухаю!; Я слухаю//; Вас слухаюць//; Слухаю вас!

афіцыйны адказ: "прозвішча + слухае": Пятроў слухае //; "назва ўстановы": Паліклініка // Гасцініца //; "ля тэлефона + прозвішча": Смірнова ля тэлефона //

Пачуўшы падобны адказ, размоўца павінен папрасіць запрасіць да тэлефона таго, хто яму патрэбен:

у гутарцы: Можна Васю?; Вася дома?

нейтральна: Можна запрасіць Кацю?; Запрасіце, калі ласка, Кацю //

у кадыфікаванай мове: Будзьце ласкавы, Алену Іванаўну //; Калі ласка, Яўгенію Васільеўну //

Слухач можа адказаць:

у гутарцы і нейтральна: Гэта я //; Так / гэта я//; Зараз ён (яна) падыдзе//; Зараз я яго (яе) паклічу//; Яго (яе) няма дома //; Ён (яна) выйшаў (выйшла); Што яму (ёй) перадаць? Хто яго (яе) пытае?; Патэлефануеце пазней //; Прабачце / хто гаворыць (тэлефануе)?

з адценнем афіцыйнасці: Я вас слухаю //

састарэлае: З кім маю гонар?

Калі размоўца няправільна набраў нумар, ён можа пачуць: Вы не туды патэлефанавалі //; Вы памыліліся (нумарам) //; Тут такіх няма./

Правілы паводзінаў трэцяга.

Маўленчая культура і сістэма зносінаў у сям'і.

Маўленчыя паводзіны і культура зносінаў у гасцях.

Маўленчыя паводзіны гасцей.

Вылучаецца не менш за дзесяць важнейшых маўленчых сітуацый, якія маюць свой набор этыкетных слоў і выразаў.

Зварот– да аднаго чалавека ці да многіх; афіцыйны ці сяброўскі з рознымі адценнямі блізкасці; да знаёмага ці незнаёмага; да мужчыны ці жанчыны; да дарослага ці да дзіцяці, падлетка, юнака; на стадыёне, у фае тэатра, на рынку або ў амбасадзе сяброўскай краіны. Звычайна ўжо па ўжытым зваротку можна вызначыць сітуацыю маўлення і ступень блізкасці суразмоўцаў. Напрыклад: "Андрэй! А бадай жа ты скіс!" – радасна вы-гукнуў Янка. – Каго я бачу, ці не зманьваюць мяне вочы!" (Якуб Колас. На ростанях). Сітуацыя маўлення неафіцыйная, сустрэліся добра знаёмыя людзі.

Прывітанневыказваецца пры сустрэчы ў самых разнастайных сітуацыях або ў размове па тэлефоне: Добры дзень! Добры ранак! Добры вечар! Добрага здароўя! Прывітанне! Вітаю! Маё шанаванне! Здароў (-ва)! Здаровенькія былі! Чалом вам! Ніжэйшае шанаванне!

У беларускай этыкетнай традыцыі існуюць формулы вітання з пазначэннем адпаведнага дня тыдня: З панядзелкам вас (цябе); З аўторкам цябе і г. д.

Існуюць таксама формулы вітання, якія выкарыстоўваюцца, калі звяртаюцца да людзей, занятых пэўнай працай на працягу земляробчага цыкла: да сейбітаў (Зарадзі бог!); да тых, хто сушыць, малоціць жыта (Умалотна вам!); да жанчын, якія рашчыняюць, месяць і пякуць хлеб (Даходна вам! Багат на ўчын! У печ колам, з печы волам!) і інш.

Нашы продкі верылі, што словы, сказаныя ў неспрыяльны момант, маглі дрэнна ўздзейнічаць на чалавека, таму часта ўжывалі зычэнні-засцярогі: Дай, божа, у добры час гаварыць (вымавіць, сказаць), у благі (ліхі, дурны) маўчаць (памаўчаць); У добры час кажучы і інш. З вялікімі святамі ў беларусаў звычайна звязаны пэўныя прыкметы, традыцыі, некаторыя з іх адлюстраваны ў этыкетных выразах. Напрыклад, жадалі: Будзь здаровы (здароў, здаравенькі) на ўвесь год, як калядны лёд!

Адрасата, занятага ежай, вітаюць так: Смачна есці! Прыемнага апетыту! Хлеб ды соль! Рэплікамі ў адказ будуць словы ўдзячнасці або запрашэнне да стала: Просім. Просім да стала. Сядайце з намі. Просім на хлеб-соль.

У беларускім фальклоры ўжываецца і жартаўліва-нядобразычлівае: "Хлеб ды соль!" – "Ядзім, ды свой, а ты ў парозе пастой!" (Запісана Ф. М. Янкоўскім.)

Да прывітання ў беларусаў яшчэ прынята дадаткова спытацца і сказаць: Як маецеся? Рады(-а) вас бачыць. Што добрага чуваць? і інш. На такія пытанні адказваюць па-рознаму: Ды так сабе, нічога. Дзякуй за ўвагу. Дзякуй, жыву памаленьку ды паціхеньку. Як даглядаемся, так і маемся і інш.

Развітаннебывае сяброўскае і афіцыйнае; штодзённае і надоўга, назаўсёды; з пажаданнямі і без іх: Да спаткання! Да сустрэчы! Бывайце здаровы! Бывай! Пакуль! Да заўтра! Дабранач! Нярэдка дадаюцца і адпаведныя жэсты: ківок галавой, паднятая ўверх рука, пацісканне рук, абдымкі і інш.

Знаёмства, прадстаўленне– адрозніваюцца афіцыйнае і сяброўскае, са старэйшым па ўзросту і па статусу і з малодшым, з мужчынай і жанчынай. Афіцыйнае знаёмства: Знаёмцеся, калі ласка. Ваш новы дырэктар Антанюк Рыгор Іванавіч. Сяброўскае: "Каця, пазнаём нас!" – "Гэта Дзяніс, мы разам вучымся ў музычнай школе".

Удзячнасць– найбольш шырока ўжывальнае праяўленне этыкі: Дзякую вам! Шчыра ўдзячны! На словы падзякі прынята адгукацца ў розных маўленчых сітуацыях па-рознаму: Калі ласка! Няма за што! I вам дзякую за ўсё! Спажывайце на здароўе! Вялікі расці! (да дзяцей) і інш.

Віншаванне– са святам, з нейкімі значнымі падзеямі ў жыцці (дзень нараджэння, атрыманне ўзнагароды, улазіны, адкрыццё ўстановы). Да віншаванняў звычайна дадаюцца пажаданні: добрага здароўя, доўгіх гадоў жыцця, поспехаў у працы і вучобе, у творчай дзейнасці; дабрабыту, радасці і шчасця і інш.

Просьбыпачынаюцца са слоў: калі ласка, будзьце ласкавы; прашу цябе (вас); у мяне да цябе вялікая просьба; ці не змог бы ты (вы)... Пасля этыкетнага пачатку ідзе змест просьбы.

Запрашэнне:на вечарыну, на навуковую канферэнцыю, на дзень нараджэння, на адкрыццё выставы; позва ў суд за сведку, у ваенкамат для пастановы на ўлік і інш. У запрашэнні неабходна аба вязкова пазначыць дзень і час (пачатак і заканчэнне), калі адбудзецца мерапрыемства.

Прабачэнневыказваецца ў тым выпадку, калі нанесена нейкая шкода, страта адрасату прабачэння: Даруйце, калі ласка! Выбачайце! Прабачце мне! У прабачэнні няма ніякіх абмежаванняў для яго ўдзельнікаў: просьба прабачыць можа быць выказана як паміж раўнапраўнымі партнёрамі, так і зверху ўніз ці наадварот. Але варта нагадаць, што не ўсякая шкода можа быць выпраўлена пры дапамозе выбачэння, асабліва, калі гэта адносіцца да паводзін, забароненых законам. Гатоўнасць папрасіць прабачэння залежыць ад індывідуальных якасцей асобы (людзі, схільныя да агрэсіі, не просяць прабачэння, а сціплыя і стрыманыя могуць прасіць прабачэнне празмерна часта); ад камунікатыўных намераў моўцы (калі парушальнік нормаў зацікаўлены ў захаванні добрых адносін з чалавекам, якому прычыніў крыўду, то, хутчэй за ўсё, папросіць яго прабачыць; а калі адносіны не маюць вялікага значэння, ён, напэўна, не будзе рабіць гэта).

Акрамя названых прычын на рэалізацыю актаў прабачэння ўплывае сацыяльная дыстанцыя, статус, пол камунікантаў, ступень добраахвотнасці дадзенага суразмоўніцтва. Заўсёды, калі этыкет вымагае пэўнага спосабу паводзін, а суразмоўца па ўважлівай прычыне не мае магчымасці выканаць гэта прадпісанне, ён можа захаваць сваю рэпутацыю ветлівага чалавека з дапамогай прабачэння. Напрыклад, звоніць тэлефон у прысутнасці гасцей. Падняць слухаўку ці не? Ветлівасць у адносінах да гасцей патрабуе аддаць ім усю ўвагу і не размаўляць у гэты час па тэлефоне, а ветлівасць у адносінах да таго, хто тэлефануе, патрабуе пагаварыць з ім. Этыкет раіць у такім выпадку зняць слухаўку, папрасіць прабачэння, растлумачыўшы, што ў вас госці, і спытацца, калі можна ператэлефанаваць гэтаму чалавеку [2].

Ліст. Акрамя названых маўленчых сітуацый, якія патрабуюць выкарыстання адпаведных моўных клішэ, варта ўзгадаць яшчэ і наступныя: уступная і заключная частка дзелавога пісьма або сяброўскага ліста, ухваленне, пахвала, камплімент, спачуванне, суцяшэнне. Нягледзячы на высокі ўзровень стандартызацыі, этыкетныя выразы могуць быць надзвычай гнуткімі і выразнымі, могуць паддавацца індывідуальным і гістарычным зменам. Этыкет дапамагае самавыяўленню асобы, фарміраванню маральных якасцей і павышэнню агульнага культурнага ўзроўню кожнага маладога чалавека.

Але сучасная маўленчая практыка сведчыць і пра іншае – пра тое, што маўленчы этыкет і маўленчая культура патрабуюць большай увагі.

У час суразмоўніцтва настаўніку варта нагадаць школьнікам, што кожны від маўленчай дзейнасці, які існуе ў грамадстве (пісьмо, чытанне, гаварэнне, слуханне), патрабуе выкарыстання пэўных правілаў іх рэалізацыі. Нагадаем, напрыклад, што ў бібліятэцы, чытальнай зале не прынята гучна чытаць або нават шаптаць, мармытаць, бо гэта перашкаджае іншым, нельга гучна размаўляць паміж сабой у грамадскім месцы, бо гэта размова не прызначана для іншых. Асабліва ўважлівым неабходна быць у непасрэднай вуснай размове, бо тэкст ствараецца спантанна, непадрыхтавана, да яго ўжо не вернешся і нічога не выправіш. Пра гэта папярэджвае беларуская прыказка: Сказанага да губы не вернеш (гл. практ. 4*).

1. Гольдчн, В. Е. Речь м этакет. — М., 1983.

2. Гончарова, Н. М. Этакет н мы. — М., 1993.

3. Крііжановская, Ю. С, Третьяков, В. П. Грамматака обшенмя. — 2-е нзд. — М. : Смысл; Академ. проект, 1999. — С. 58—60.

4. Конюшкевііч, М. Белорусскнй речевой этакет в сопоставленмн с русскмм: сптуацмя прнветствня // Вопросы функцнональной грамматакн: дополнмтельные матерпалы Шестых Карскнх чтеннй. 25—26 января 1996 г. — Гродно, 1990. — С. 50—55.

5. Лыхачев, Д. С. Мстокн отечественной культуры // Новый мнр. — 1994. — № 3.

6. Львов, М. Р. Основы теормн речн : учеб. пособне для студ. высш. учеб. заведенмй. — М. : Мзд. центр "Академня", 2000. — С. 144—148.

7. Льюпс, Д. Язык эффектнвного обшення. — М. : Мзд-во ЭКСМО, 2004.

8. Нацыянальна-моўная канцэптуалізацыя часу ў формулах беларускага маўленчага эты-кету // Беларуская мова і мовазнаўства на рубяжы III тысячагоддзя : матэрыялы навук. канф., прысв. 70-годдзю Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі. — Мн. : Права і эканоміка, 2000. — С. 244—246.

9. Пнз, А. Язык телодвмженпй. — М. : АЙКЬЮ, 1996.

10. Ратмайр, Р. Прагматака язвннення: сравнмтельное мсследованме на матермале рус-ского языка н русской лнтературы. — М. : Языкм славянской культуры, 2003.

11. Саўко, I., Саўко, У. "Калі ласка! Дзякуй! Добры дзень!": да вывучэння тэмы "Маў-ленчы этыкет" // Роднае слова. — 1998. — № 7. — С. 87—89.

12. Супрун, А. Е. Нормы обшення: речевой этмкет // Лекцнм по теормн речевой дея-тельноста. — Мн. : Бел. фонд Сороса, 1996. — С. 167—172.

13. Формановская, Н. VI. Русскнй речевой этакет: лмнгвнстаческмй м методмческмй ас-пекты. — М., 1982; Употребленме русского речевого этакета. — М., 1984.

14. Формановская, Н. М. Культура обшенмя м речевой этмкет. — М. : МКАР, 2002.

15. Яковлева, Г. Г. Средства выраженпя вежлнвостн в разноснстемных языках // Язык н соцмум : матерналы III Междунар. науч. конф. — Мн., 2000. — С. 365—367.

Паўтарыць і падагульніць свае веды па этыцы маўлення і асноўных умовах паспяховага суразмоўніцтва школьнікі змогуць у час вывучальнага чытання адпаведнага тэарэтычнага матэрыялу (практ. 1). Па выніках чытання можна правесці суразмоўніцтва па схеме "вучань – вучні", прапанаваўшы загадзя падрыхтаваць пытанні, якія б яны хацелі абмеркаваць больш падрабязна. У першую чаргу варта засяродзіць увагу школьнікаў на стварэнні ўмоў паспяховых маўленчых зносін і канкрэтызаваць гэтыя ўмовы ў адказах на пытанні:

• У чым выяўляюцца прыязныя адносіны да суразмоўніка?

• Як можна прадэманстраваць зацікаўленасць у размове? Як праяўляецца ў размове накіраванасць суразмоўніка на ўзаемаразуменне?

• Што вы разумееце пад паняццем "настроенасць на інтэлектуальны і эмацыянальны свет суразмоўцы"?

• Назавіце моўныя сродкі, пры дапамозе якіх можна карэктна выказаць сваю нязгоду з меркаваннем суразмоўніка і ўстрымацца ад рэзкіх крытычных заўваг.

• Якімі моўнымі і пазамоўнымі сродкамі можна выявіць спачувальную ўвагу да суразмоўцы?

• Ці ва ўсіх жыццёвых сітуацыях можна і патрэбна кіравацца ўмовай: давярай суразмоўніку і шчыра выказвай свае думкі? (гл. практ. 10).

Гольдчн, В. Е. Речь м этакет. — М., 1983.

10.Гончарова, Н. М. Этакет н мы. — М., 1993.

11.Крііжановская, Ю. С, Третьяков, В. П. Грамматака обшенмя. — 2-е нзд. — М. : Смысл; Академ. проект, 1999. — С. 58—60.

12.Конюшкевііч, М. Белорусскнй речевой этакет в сопоставленмн с русскмм: сптуацмя прнветствня // Вопросы функцнональной грамматакн: дополнмтельные матерпалы Шестых Карскнх чтеннй. 25—26 января 1996 г. — Гродно, 1990. — С. 50—55.

13.Лыхачев, Д. С. Мстокн отечественной культуры // Новый мнр. — 1994. — № 3.

14.Львов, М. Р. Основы теормн речн : учеб. пособне для студ. высш. учеб. заведенмй. — М. : Мзд. центр "Академня", 2000. — С. 144—148.

15.Льюпс, Д. Язык эффектнвного обшення. — М. : Мзд-во ЭКСМО, 2004.

16.Нацыянальна-моўная канцэптуалізацыя часу ў формулах беларускага маўленчага эты-кету // Беларуская мова і мовазнаўства на рубяжы III тысячагоддзя : матэрыялы навук. канф., прысв. 70-годдзю Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі. — Мн. : Права і эканоміка, 2000. — С. 244—246.

17.Пнз, А. Язык телодвмженпй. — М. : АЙКЬЮ, 1996.

16.Ратмайр, Р. Прагматака язвннення: сравнмтельное мсследованме на матермале рус-ского языка н русской лнтературы. — М. : Языкм славянской культуры, 2003.

17.Саўко, I., Саўко, У. "Калі ласка! Дзякуй! Добры дзень!": да вывучэння тэмы "Маў-ленчы этыкет" // Роднае слова. — 1998. — № 7. — С. 87—89.

18.Супрун, А. Е. Нормы обшення: речевой этмкет // Лекцнм по теормн речевой дея-тельноста. — Мн. : Бел. фонд Сороса, 1996. — С. 167—172.

19.Формановская, Н. VI. Русскнй речевой этакет: лмнгвнстаческмй м методмческмй ас-пекты. — М., 1982; Употребленме русского речевого этакета. — М., 1984.

20.Формановская, Н. М. Культура обшенмя м речевой этмкет. — М. : МКАР, 2002.

21.Яковлева, Г. Г. Средства выраженпя вежлнвостн в разноснстемных языках // Язык н соцмум : матерналы III Междунар. науч. конф. — Мн., 2000. — С. 365—367.

УВАХОДЗЬЦЕ, КАЛІ ЛАСКА!

Часта ў маўленчай практыцы можна назіраць памылковае ўжыванне тых або ішпых нормаў, нягледзячы на тое, што ад правільнасці ўжывання лексемы, ад правільнасці выбару граматычнай формы і нават часціны мовы залежыць, ці правільна нас зразумеюць.

Вельмі часта ў паўсядзённым жыцці сустракаюцца вывескі, шыльды, рэкламныя шчыты і да т. п., тэкст якіх выклікае здзіўленне. У мінскім гандлёвым цэнтры "Паркінг" на дзвярах аднаго з салонаў вісіць шыльда: "Запрашаем калі ласка!". Такі самы тэкст сустрэўся ў гандлёвым цэнтры "Максімус" (сталічны мікрараён Сухарава), аднак ужо са знакам прыпынку – коскай: "Запрашаем, калі ласка!". Імкненне гаспадароў гандлёвых кропак выкарыстоўваць беларускую мову ў бізнесе надзвычай ухвальнае, аднак дапускаць такія лексічныя, сэнсавыя недарэчнасці нельга. Бо які сэнс маюць гэтыя надпісы? Слова запрасіць азначае: 1) папрасіць прыйсці, прыехаць, з'явіцца куды-небудзь; 2) прапанаваць каму-небудзь зрабіць што-небудзь; 3) назваць занадта высокую цану за рэч, якая такой цаны не варта (Тлумачальны слоўнік беларус-кай мовы: У 5 т., т. 2, с. 368; далей ТСБМ). Устойлівы выраз калі ласка ў названых надпісах ужываецца ў значэнні "запрасіць да чаго-небудзь, прапанаваць каму-небудзь зрабіць што-небудзь". Як бачым, сэнс лексемы запрасіць і выразу калі ласка ідэнтычны. Таму ўжыванне іх побач не толькі недарэчнае, але і памылковае, бо гэта тое самае, што напісаць: "Запрашаем, запрашаем!" або "Калі ласка, калі ласка!". Тут можна было б выкарыстаць фразы: "Уваходзьце, калі ласка!", што абсалютна сэнсава адпавядае пастаўленай мэце – запрасіць да ўваходу і пакупкі, ці "Ласкава запрашаем!".

На старонках перыядычных выданняў таксама можна сустрэць няправільнасці ў карыстанні беларускім словам. У газеце "Голас Радзімы" (22.12.2005) чытаем: "На працягу ўсёй урачыстасці я прабываў у стане асаблівага ўзрушэння". Лексема прабываць (незакончанае трыванне да прабыць) у беларускай мове мае наступныя значэнні: 1) пражыць, правесці некаторы час дзе-небудзь; 2) праслужыць, прапрацаваць некаторы час у якасці каго-небудзь; 3) пражыць, правесці час якім-небудзь спосабам (ТСБМ, т. 4, с. 302). У кантэксце артыкула, з якога ўзяты гэты выраз, трэба было б ужыць слова знаходзіўся, якое дапамагло б выразіць душэўны стан аўтара: "На працягу ўсёй урачыстасці я знаходзіўсяў стане асаблівага ўзрушэння".

Часта парушаюцца і граматычныя нормы беларускай мовы. У тэлеэфіры такія "ляпы" заўважаюцца літаральна кожны дзень. Напрыклад: "Для мяне няма нічога прасцейшага" (ЛАД, "Калыханка", 31.10.2005, 20²⁷). Ужыванне ў гэтым кантэксце прыметніка ў простай форме вышэйшай ступені параўнання па меншай меры недарэчнае, бо адразу паўстае пытанне: прасцейшага за што? Нават калі ў дадзеным выпадку ўжыць прыметнік у складанай форме вышэйшай ступені параўнання ("Для мяне няма нічога больш простага"), то зноў паўстае такое самае пытанне: а болын простага за што? У дадзеным выразе
мэтазгодна ўжыванне прыслоўя, а не прыметніка, тады кантэкст становіцца абсалютна зразумелым: "Для мяне няма нічога прасцей".