Алтын Орда 2 page

Date: 2015-10-07; view: 685.

30Моғолс­тан мем­ле­кеті (XIVғ. ор­та­сы-XVI ғ. ба­сы)

XIV ғасыр­дың ор­та­сына қарай Шағатай ұлы­сы дер­бес екі иелікке – шығыс және ба­тыс бөліктер­ге бөлінді. Шағатай ұлы­сы қоныс ет­кен Мәуере­нахр­дың ба­тыс бөлігінде 50–60 жж. фе­одал­дық ыды­ра­ушы­лық әре­кеті жойылып, Әмір Темір мем­ле­кеті құрыл­ды.Ал оның шығыс бөлігінде Моғолс­тан мем­ле­кеті ор­на­ды. «Моғолс­тан» та­рихи-жағра­фи­ялық тер­мині «моңғол» ата­уынан шыққан. Моғолс­тан мем­ле­кеті алғашқы құрылған кез­де билік Шағатай ханға адал қыз­мет ет­кен Ду­лат тай­па­сы әмірлерінің бірі – Бо­лат­тың қолын­да болған. Шыңғыс тұқымы­нан шықпаған, сон­дықтан хан бо­луға құқы бол­маған­дықтан, Бо­лат өзінің айтқаны­на көнетін әрі жас 18 жас­тағы Шағатай ұрпағы Тоғылық Темірді 1348 жы­лы хан тағына отырғыз­ды.Моғолс­тан мем­ле­кетінің құра­мына Шығыс Түркістан, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан және Ор­та Ази­яның кейбір жер­лері кірді. Мем­ле­кет ше­кара­сы ба­тыс­та Таш­кент пен Түркістан ай­мағынан шығыс­тағы Баркөл мен Ха­ми қала­сына дейінгі, солтүстікте Бал­хаш, Тар­бағатай мен Қара Ертістен оңтүстіктегі Ферғана мен Қашғари­яның егінді ай­мақта­рына дейін со­зылып жат­ты. Моғолс­тан мем­ле­кетінің ор­та­лығы – Ал­ма­лық қала­сы. Ол Шағатай әулеті иеліктерінің шығыс бөлігінде қалып­тасты. Бұл мем­ле­кеттің негізін қалаған моңғол әмірлерінің бірінің ба­ласы – Тоғылық-Темір хан (1348–1362 жж.). Моғолс­тан құра­мына кіретін тай­па­лар: ду­лат­тар, қаңлы­лар, ке­рей­лер, арғын­дар, ба­ирин­дер, ар­латтар, бар­ластар, булғашы­лар және басқала­ры.Моғолс­тан­да мем­ле­кеттің са­яси бас­шы­сы және жер-су­дың жоғарғы иесі хан бол­ды. Бай-фе­одал­дар жерді шарт­ты иеле­нудің ик­та, инд­жу, сойұрғал сияқты түрлерін пай­да­ланған. Хан­дар мен ел би­ле­уші ақ сүйек­тердің пай­да­сына қала мен ауыл тұрғын­да­рынан, егінші мен көшпелі ха­лықтан күпшір, зе­кет, тағар, баж, ка­радж және тағы басқа да са­лықтар жи­нал­ды. Мем­ле­кетті басқару ісінде ханға Ұлыс­бек көмек­тесті. Ол ду­лат тай­па­сы әмірлерінен тағайын­далған.Моғолс­тан­ның алғашқы ха­ны Тоғылық Темір өзі би­леген түркі тілдес мұсыл­ман ха­лықта­ры ара­сын­да бе­делін арт­ты­рып, үстемдігін нығай­ту үшін ис­лам дінін қабыл­даған. 1362 жы­лы Тоғылық Темір қаза та­уып, Моғолс­тан­да билік Іли­яс-қожаға көшкен­де Мәуере­нахрға би­ле­уші бо­лып Қазаған­ның не­мересі Хұсайын тағайын­далды. Шайқас­тардың бірінде Темірдің екі са­усағы кесіліп, бір аяғы жан­шылды. Аяғы өмір бойы сырқырап ауырып, ақсақ бо­лып қалған соң, ол со­дан бас­тап Те­мир­лан (дұры­сы Те­мир­ленг, «ленг» пар­сы­ша – ақсақ) Ақсақ Темір атан­ды.Тоғылық Темірден кейін Моғолс­тан­ның ха­ны болған Іли­яс-Қожа 1365 жы­лы бұрынғы Шағатай иеліктерін біріктіру­ге әре­кет жа­сады. «Бат­пақты шайқасын­да» Әмір Темір жеңіліп қашып құтыл­ды. Әмір Темірдің Моғолс­танға жа­саған алғаш жо­рығы 1371 жы­лы бас­талды. 1372 жы­лы Әмір Темірдің өзі Моғолс­танға қай­та жо­рық жа­сап, Ыс­тықкөл маңын­дағы Сегізағашқа дейін ба­рып, сан­сыз тұтқын, сан жет­пейтін ол­жа түсіріп ора­лады. Осы­дан кейін Әмір Темірдің сол кез­дегі Моғолс­тан­ның ең ірі би­ле­ушісі болған әмір Қамар-ад-дин дуғлатқа қар­сы 1375–1377 жж. ара­лығын­да бірне­ше жо­рықта­ры жүрді.1375 жы­лы Жетісу жеріндегі Ша­рын өзені бойын­да бо­лып, Моғол әскер­лері талқан­далды. 1376 жыл­дың көктемінде Хо­резмді жа­улап алу­мен ай­на­лысып жатқан Темір Моғолс­танға Ка­мар-ад-дин­ге қар­сы 30 мың әскерімен әмір Са­сы-Бұға қып­шақты, Әділ-шақты және басқа да әмірлерін ат­тандыр­ды. 1377 жы­лы Ка­мар-ад-дин екі рет: біріншісінде – Қара­тау етегінде, екіншісінде – Шу бойымен Ыс­тықкөлге ба­ратын жол­дағы Бұғым шатқалын­да Әмір Темірден жеңіліске ұшы­рап, өзі қашып құтыл­ды. Ол Моғолс­тан­ды біржо­лата ба­сып алу­ды көздеді. Оған же­ту үшін 1380–1390 жж. ара­сын­да Темір ба­лала­рымен бірігіп, Моғолс­тан жеріне бірне­ше рет жойқын жо­рықтар ұйым­дастыр­ды.Ақсақ Темір басқан ізінен қан сорғала­тып, тек Моғолс­тан­ды ғана емес, со­нымен бірге тағы басқа да көпте­ген ел­дерді жа­улап ал­ды. Мәуере­нахр­дан өзінің қан­ды жо­рығын бас­таған ол әмірші болған 35 жыл ішінде (1370–1405 жж.) Хо­резмді, Пер­си­яны, Әзірбай­жан­ды, Ге­рат­ты, Гру­зи­яны, Ар­ме­ни­яны, Ақ Ор­да­ны, Ауғанс­тан­ды, Үндістан­ды, Еги­петті, Бағдат­ты, Си­ри­яны, Кіші Ази­яны жа­улап алып, та­бан ас­ты­на сал­ды.Әмір Темір құрған ора­сан зор мем­ле­кет, 1405 жы­лы ол өлген­нен кейін бы­тырап та­рап кетті. Моғол билігі Қызыр Қожа хан­ның не­мересі Уәйіс оғлан қолы­на көшті.1428 жы­лы Уәйіс хан қай­тыс болған­нан кейін, хан­дық үшін оның екі ба­ласы Жүніс пен Есенбұғы ара­сын­да та­лас бас­талды. 1434 жы­лы Есенбұғы хан тағына отыр­ды. 1462 жы­лы Жүніс Есенбұғы хан­ның қай­тыс болғанын естіп, өзінің Моғолс­танға хан­дық өкімет­ке заңды ми­расқор екендігін жа­ри­ялап, он­да 1487 жылға дейін билігін жүргізді.XVI ғасыр­дың ба­сын­да Жүніс хан ұрпақта­ры ара­сын­дағы ала­уыз­дық пен ішкі фе­одал­дық қырқыс Моғолс­тан хан­дығының біржо­лата ыды­ра­уына әкеліп соқты. Нәти­жесінде ежел­ден Жетісу мен Іле өңірін ме­кен­де­ген үйсін, ду­лат, қаңлы, жа­лайыр және тағы басқа қазақ ру-тай­па­лары Жетісу­да құрылған Қазақ хан­дығының құра­мына бірікті.

31 Ноғай Ор­да­сы (XIV аяғы – XVI ғғ.)

Ал­тын Ор­да ыды­рап, Ақ Ор­да­ның әлсіреуі нәти­жесінде Қазақстан­да бой көтер­ген мем­ле­кеттік құры­лым­дардың бірі – Ноғай Ор­да­сы еді. Ноғай Ор­да­сы Ал­тын Ор­да­дан XI­II ғасыр­дың екінші жар­ты­сын­да бөлек­те­не бас­та­ды. Бұл жағдай әмір Едіге тұсын­да 1396–1411 жыл­да­ры жалғасып, оның ба­ласы Нұр ад-ды­ның (1426–1440) кезінде аяқтал­ды. Ноғай Ор­да­сын­дағы бас­ты тай­па маңғыт­тар бол­ды. XI­II ғасыр­дың екінші жар­ты­сын­да маңғыт­тар Ал­тын Ор­да­ның уақыт­ша бас­шы­сы түмен ба­сы Ноғай иелігінің құра­мына кіреді. Осы­дан ба­рып «Ноғай Ор­да­сы» ұғымы пай­да болған.Ноғай Ор­да­сы Еділ мен Жайық ара­сын­дағы со­зылып жатқан жал­пақ да­ла мен құмды, та­улы жер­лерді ме­кен­деді. Оның халқы солтүстік ба­тыс­та – Қазанға, оңтүстік шығыс­та – Арал, Аты­рау өңірлерінің солтүстігіне, Маңғыс­тау мен Хо­резм­ге дейінгі жер­лерде көше-қонып жүріп ме­кен­деді. Сыр бойын­дағы қала­лар мен қамал­дардың бірқата­ры осы Ноғай Ор­да­сына қара­ды. Оның ор­та­лығы – Жайықтың төменгі сағасын­дағы Са­рай­шық қала­сы.Ноғай Ор­да­сының негізін қала­ушы Едіге бо­лып са­нала­ды. Ол XIV ғасыр­дың соңы – XV ғасыр­дың ба­сын­да 15 жыл Ал­тын Ор­да­да бүкіл билікті өз қолы­нан шығар­май, оны өзі тағайын­даған хан­дар арқылы басқар­ды. Едіге 1399 жы­лы Лит­ва-Поль­ша әскері мен Тев­тон ор­дені ры­царь­ла­рының біріккен жа­сақта­рына күй­ре­те соққы берді. 1408 жы­лы Едіге орыс әскер­лерін талқан­дап, Мәске­уге дейінгі жер­лерді жеңісті жо­рықпен жүріп өтті. Ал­тын Ор­да­дағы фе­одал­дық өза­ра қырқыс кезінде Ноғай ұлы­сын нығай­туға ты­рысқан жа­ула­ры Едігені 1419 жы­лы өлтіреді. Едіге өлген­нен кейін де Ноғай Ор­да­сын­да бүкіл са­яси билік пен эко­номи­калық жағдай оның ұрпағы – маңғыт әмірлерінің қолын­да бол­ды.Ноғай Ор­да­сы құра­мына Маңғыт­тармен қатар Қоңырат, Най­ман, Арғын, Қаңлы, Ал­шын, Қып­шақ, Кен­ге­рес, Қарлұқ, Ала­ша, Та­ма және басқа ру тай­па­лары кірді. Олар­дың бас­шы­лары ара­сын­да билік пен жер үшін то­лас­сыз тар­тыстар үнемі орын ал­ды. XV ғасыр­дың екінші жар­ты­сын­да ноғай­лар Жайықтың сол жағала­уынан өтіп, «Көшпелі өзбек­тердің» өріс-қоны­сын ба­сып ала бас­тай­ды. Ноғай ру-тай­па­лары­ның би­ле­ушілері Уақас би, Мұса мыр­за, Жаңбыр­шы мыр­за және басқала­ры Әбілхайыр ханға Сыр­да­рия бойын­дағы қала­лар­ды жа­улап алуға көмек­тескен. Кейбір кез­де ноғай­лар қазақ хан­дығымен соғыс­са, енді бірде та­тула­сып, олар­мен одақ құрып отырған.XIV-XV ғасыр­ларда Ноғай Ор­да­сын­да ер­те фе­одал­дық қаты­нас­тар қалып­тасқан. Әле­уметтік бай-фе­одал топ­тардың қата­рын­да хан­дар мен мыр­за­лар, сұлтан­дар мен би­лер, бек­тер бол­ды. Мұндағы жер-су, жайылым жер­лер сөз жүзінде ру­лық қауым­дастықтың меншігі бо­лып есеп­телгенімен, шын мәнінде қоныс­тар, мал өрістері, аң аулай­тын жер­лер бай топ­тардың иелігінде бол­ды. Ноғай Ор­да­сын­да өкімет пен елді басқару ісі са­яси ұйым­дасты­рудың ұлыс­тық жүйесі негізінде қалып­тасты. Шыңғыс тұқымы­нан шыққан хан­дар мен сұлтан­дарға Ор­да­дағы өкімет билігі, со­ның ішінде әске­ри, елшілік, әкімшілік т. б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Ор­да бірне­ше ұлыс­тарға бөлінген. XVI ғасыр­да Ноғай Ор­да­сы өздерінің солтүстіктегі көршісі Орыс мем­ле­кетімен са­уда-эко­номи­калық қаты­нас­тар және са­яси бай­ла­ныс­тар ор­на­тады.Ноғай Ор­да­сын­да да сұлтан­дар мен ақсүйек-фе­одал­дардың ара­сын­да хан­дық билік үшін та­лас-тар­тыс тоқта­май үнемі жүріп жат­ты. Осы ала­уыз­дық оның да түбіне жетті. XV ғасыр­дың бірінші жар­ты­сын­да Ноғай Ор­да­сы ыды­рап, оның ор­ны­на Қазан, Қырым, Аст­ра­хань хан­дықта­ры құрыл­ды. Оның Қазақстан жеріндегі бір бөлігі қазақстар­дың Кіші жүзінің құра­мына кірді.

33 Қазақ халқының қалыптасуы, «қазақ» атауының шығу тарихы.

Қазақ және Орталық Азияның басқа да түрік тілдес халықтарының этникалық негізін осы аймақты сонау тас және қола дәуірінен бері мекендеп келе жатқан ежелгі адамдар, одан бергі сақ-скиф, үйсін, қаңлы, ғұн, түрік, түкеш, қаерлық, оғыз, қимақ, қыпшақ, найман, арғын, керей т.б. тайпалар құрады. Қазақ халқының қалыптасуын ХІІІ ғасырдағы монғол шапқыншылығы біраз кейінге шегерді. Осы кезенде қазақ даласына біраз монғол тайпаларыда келді. Бірақ олар жергілікті халықпен сіңісіп кетті. Этнос немесе халық дегеніміз түр тұлғасы, мәдениеті, тілімен салт-дәстүрі ортақ адамдардың тарихы қалыптасқан тұрақты қауымы. Этностың қалыптасуындағы ең маңызды: басты белгі – жер тұтастығы. Қазақ халқы және оның этникалық територриясының қалыптасуы негізінен ХV-ХVІ ғасырларда аяқталды.

«Қазақ» деген термин бастапқы кезде көшпенділердің хан билігіне бағынғысы келмей тәуелсіз, еркін жүрген топтардың білдіретін әлеуметтік мағынада қолданылады.Жәнібек пен Керей хандығы нығая келе олардың қол астындағы барша халық қазақтар деп атала бастады. Бірте-бірте бұл термин этникалық мәнге ие болып халық атауына айналды. Осылайша қазақ хандығының дүниеге келуімен бірге «Қазақ» этнонимі – халық пайда болды.

36. Қасым хан

16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз тұсында «жерді біріктіру» процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. Қасым ханның (1511-1523 (1518)жж.) тұсында қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді.«Қасым ханның қасқа жолы» деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары жасалынды.Дегенмен Қасым хан тұсында Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған мемлекет болмады. Ол Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы қалыптасты.Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар тоқталған жоқ.

40.Тәуке хан (1652-1715)

Қазақ хандығының ханы, Салқам Жәңгір ханның баласы. Шешесі – қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі Күнделен-тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін қолға алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатты. Тарих дерегі сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек,Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде « қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш берекелі заман болып қалды.Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар Тәукені «Қазақ ордасының Ликургі» деп бағалайды.Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.

37.Хақназар (Ақназар) хан саясаты.

Қасым ханнан кейінгі бүліктердің салдарынан әлсіреген хандықты нығайтып,біріктіруге Қасым ханның баласы Хақназар хан (1538-1580 жж.) әрекет жасады. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі. Қазақ хандығының 300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан болған емес. Ол ел басқару,әскери-саяси істері жағында қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті. Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тахир хан және Бұйдаш хан тұсында бытыраңқы жағдайға түскен қазақ хандығын қайта біріктірді. Ноғай ордасындағы феодалдық топтардың күресін пайдалана отырып, Хақназар ноғай мырзаларының көбін өз жағына шығарып алып, Жайық өзенінің сол жағындағы территорияны қосып алды. 1557 жылы ноғай мырзасы Исмаил орыс патшасы IV Иванға менің немерелерім, туыстарым Жайықтың арғы бетінде қалып, қазақ ханына қосылып кетті деп хабарлады* Жайық өзеніне жапсарлас жатқан дала үшін күрес XVI ғасырдың 60-шы жылдарында да жалғаса берді. 1568 жылы орыс патшасы Ноғай ордасына жіберген Семен Мальцев “Ақназар патша мен Шығай ханзадының және Жалым ханзаданың қазақ ордалары және олармен бірге 20 ханзада Ноғайға келіп , ұрыс болды ”, - деп хабарлады. Бұл жеңістің нәтижесінде Ноғай жерлерінің бір бөлігі Хақназардың билігіне көшіп, қазақ хандығының жерін кеңейтіп, күш қуаты мен беделін арттырды, тарихи деректемелерде қазақ ханы “Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы” деп атаған. XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай ордасы ішкі феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық үстемдікпен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай ордасына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті. Бұл Қазақ хандығының қазақ тайпаларының және қазақтардың этникалық территориясын біріктіру жолында Хақназар ханның жасаған жеңісті қадамдарының бірі еді. Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың Батыс – солтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай ордасының ыдырауы, оның бір бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті. 1563 жылы Сібір хандығының билігін тартып алған Көшім хан ендігі жерде Қазақ хандығына дұшпандық позиция ұстады. Оның үстіне моғол билеушілері мен Қазақ хандығы арасында да қақтығыстар болып отырды. Осындай күрделі жағдайлармен есептескен Хақназар хан Қазақ хандығының сыртқы саясатын өзгертті. Сырдария бойындағы Қазақ хандығының үнемі жауласып келген МауараннахрдағыШайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға ұмтылды. Орта Азиядағы ең ірі қалаларының бірі Ташкентті басып алуға бағытталған әскери қимылдарын тоқтатты. Сөйтіп, Шайбани Әулетінен шыққан Бұхара ханы Абдолла екінші мен Қазақ ханы Хақназар қастаспай дос болып, өзаракөмектесу жөнінде «анттастық шарт» жасады, Хақназар ханның бұл дипломатиялық шарасы маңызды болды. Сонымен, Хақназар хан тұсында соғыс қимылдары тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың орта Азия халқымен сауда – саттық қарым-қатынасы, экономикалық байланысы одан әрі өрістеді. Мұның өзі Қазақ хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, халқының шаруашылық өмірінің оңалуына тиімді болды. Сонымен қатар Қазақ хандығы нығайып, қайта дәуірлей түсті.

45.Бөкей ордасы. Жәңгірхан (1823-1845жж.)

Кіші жүз - үш жүздің ішіндегі жерді ең көп иеленген өлке. Ол Жайық пен Тобылдаң бастап Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі алқапты қамтып (850 000 шақырым) жатыр. Оңтүстігінде Хиуа, Қоқан хандықтарымен, Түрікмен, Қарақалпак иеліктерімен, солтүстігінде Ресейдің Астрахан, Саратов және Орынбор губернияларымен, шығысыңда Ұлы және Орта жүз жерімен шектеседі._ ХІХ ғасыр басында Кіші жүздің біркатар ауылдары Ресей империясының құрамындағы Жайық пен Еділ өзендерінің төмеңгі ағысын қамтыды. Олар кейін Бөкей ордасы немесе Ішкі орданы (географиялык орналасуы бойьнша) құрды. 1801 жылғы 11 наурызда император I Павелдің Жарлығымен Кіші жүз қазақтарының осы жерде көшіп-қонуы заңдастырылды. 1803 жылғы есепке карағанда олардың мал саны едәуір болған (70мың түйе, 30мың жылқы, 250 мың ірі қара мал, 1 миллионнан астам қой).
Патша үкіметі Кіші жүз руларына Жайық пен Еділ арасында еркін коныстануға қайта мүмкіндік беру арқылы қазақтардың жер үшін күресін біршама бәсеңдетіп, оны өзінің отарлау саясатындағы басты бағыт деп қарастырды.
Бөкей Нұралыұлы (1804 - 1845жж) - Кіші жүздің белді сұлтандарының бірі. Саяси күреске ХVIII ғасырдың соңынан араласа бастаған. Өзінің туған ағасы Қаратаймен алакөз болып, кейіннен Айшуақ ханмен де жағаласты. ХIX
ғасырдың басында осы Ханның кеңесіне төраға болды, алайда тәкаппарлығы оның бағыныштылығына жол бермеді, орыс өкіметіне жағымды болды.
Жәңгір жас кезінен білімге құштарлығын байқатты. Астрахан губернаторының үйінде тәрбиеленді. Парсы, орыс, араб тілдерін білді. Сауда-саттыққа қамқорлық жасады. Ресей елінде белгілі қайраткер ретінде бедел мен билікке ие болды.