Алтын Орда 3 page

Date: 2015-10-07; view: 587.

44. Сы­рым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақта­рының көтерілісі (1783–1797 жж.)

Көтерілістің се­беп­тері мен алғышарт­та­ры. 1773–1775 жыл­дардағы Е. Пу­гачев басқарған ша­ру­алар соғысы­на қатысқан қазақтар­дың негізгі та­лап­та­ры қанағат­танды­рыл­ма­ды;

· Көпте­ген сұлтан­дар, би­лер басқа да Кіші жүздің ықпал­ды адам­да­ры пат­ша үкіметінің са­яса­тымен келіспеді;

· Кіші, Ор­та жүздердің кейбір аудан­да­ры Уфа, Си­бирск гу­бер­ни­яла­рына бағын­ды­рыл­ды;

· Жайық бойын­дағы ка­зак­тардың, жаңадан қоныс аударған көпес­тердің оз­бырлығы жергілікті қазақтар­дың ашу-ыза­сын келтірді. Сон­дықтан көтерілісшілер бұрынғы жер­лерді қай­та­рып алу, Жайық ка­зак­та­рының, Нұра­лы хан­ның оз­бырлығына шек қою сияқты мәсе­лелерді мақсат етіп ал­ды­на қой­ды.

Қозғаушы күштері. Бас­ты қозғаушы күштер көшпенді қазақ ша­ру­ала­ры бол­ды. Бұлар­мен қатар пат­ша үкіметінің са­яса­тымен келіспе­ген үстем тап өкілдері (ба­тыр­лар, би­лер) де қатыс­ты. Көтеріліске қатысқан Кіші жүз ру­лары: жағал­бай­лы, шекті, беріш, та­бын, шөме­кей, алаш, сер­кеш, таз, бай­бақты, алаш, қара­кесек, төртқара т. б. Көтерілісті бай­бақты ру­ының стар­шы­ны ба­тыр Сы­рым Датұлы басқарған.Көтерілістің ба­рысы. 1783 жы­лы Сы­рым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақта­рының ка­зак әскер­леріне қар­сы көтерілуі бас­талды.1784 жы­лы Сы­рым Датұлы ка­зак­тар тұтқыны­нан бо­сап, көтеріліске ірі қол жи­най бас­та­ды. Бұл тұтқынға ол 1783 жы­лы жел­тоқсан айын­да түсті. Көтерілісшілер ара­сын­да Жантөре сұлтан, Ба­рақ, Тіленші стар­шындар сияқты үстем тап өкілдері де бол­ды.1784 жы­лы Сы­рым Датұлы­ның қара­мағына 1000-ға жуық адам шоғыр­ланды. Пат­ша үкіметі көтерілістің етек алу­ынан сес­кеніп, жа­зала­ушы от­рядтар­ды жібе­ре бас­та­ды.1785 жы­лы 17 ақпан­да ге­нерал-майор Смир­нов басқарған, ка­зак­тар мен башқұрттар­дан құралған 2670-тей ада­мы бар жа­зала­ушы от­ряд қара­пайым ауыл­дарды ой­ран­дап, біраз қазақтар­ды тұтқын­да­ды.1785 жы­лы Сы­рым Датұлы басқарған көтерілісшілердің күресі ба­рын­ша кеңейді.1785 жы­лы на­урыз­да На­заров басқарған Жайық ка­зак от­рядта­ры көтерілісшілер­ге ша­бу­ыл жа­сады. Мұнда екі жақ та нақты нәти­жеге жет­педі.1787 жы­лы Кол­па­ков пен По­нома­рев басқарған, 1250 адам­нан құралған жа­зала­ушы от­рядтар көтерілісшілер­ге ша­бу­ыл жа­сауға ба­та ал­май, бейбіт ауыл­дарды ой­ран­да­ды. Нұра­лы хан­ның пат­ша үкіметін жақта­уы көтерілісшілердің ал­да­рына Нұра­лы хан­ды тақтан тай­ды­ру мақса­тын қоюға се­беп бол­ды.1785 жы­лы Кіші жүздің ақсүйек­тер то­бы Нұра­лыны тақтан тай­ды­ру үшін құрыл­тай өткізді.1786 жы­лы Нұра­лы хан Орал бекінісіне қашып бар­ды.1790 жы­лы Нұра­лы Уфа­да қай­тыс бол­ды. Жайық бойын­дағы ка­зак әскері жа­саған оз­бырлықта­ры көтерілістің одан әрі өршуіне се­беп бол­ды.1790 жы­лы та­мыз­да ка­зак әскерінің бас­шы­сы Д. Донс­ков 1500-ге тар­та адам мен бейбіт жатқан қазақ ауыл­да­рын ой­ран­да­ды. Бұл, әри­не, қазақтар­дың қар­сы­лығын ту­дыр­ды.1791 жы­лы Нұра­лының ор­ны­на Кіші жүздің ха­ны бо­лып Ера­лы сұлтан сай­лан­ды. Бұл жағдай көтерілістің одан әрі кеңеюіне әсер етті.1792 жы­лы Сы­рым Датұлы Ре­сей­ге қар­сы күресін ашық түрде кеңей­тті. Қазақ фе­одал­да­рының біраз бөлігі Сы­рым Датұлын қол­да­мады. Ал Жантөре сұлтан, Ера­лы, Ба­рақ, Ілек­бай стар­шындар Сы­рым Датұлын қол­да­ды. Бірақ осы уақыт­тан бас­тап Сы­рым Датұлы көтерілісінің қарқыны уақыт­ша бәсеңдеді. Оған көтерілісшілердің Елек пен Крас­но­горск бекіністерін алу­дағы сәтсіздігі се­беп бол­ды.1794 жы­лы Ера­лы хан өлді.1795 жы­лы Нұра­лының ұлы Есім хан бо­лып сай­лан­ды. Есімнің хан тағына оты­руы Сы­рым­ның басқарған көтерілісінің қай­та­дан өрістеуіне се­беп бол­ды.1797 жы­лы 17 на­урыз­да Сы­рым басқарған көтерілісшілер хан са­райына ша­бу­ыл жа­сап, Есім хан­ды өлтірді.1797 жы­лы пол­ковник Сквор­кин Сы­рым көтерілісшілерін қуда­лай бас­та­ды, бірақ қуда­ла­ушы­лар­дың алғашқы әре­кет­тері сәтсіздікпен аяқта­лып жат­ты.Көтерілістің жеңілуі. Есім ханн­ның өлімінен кейін Кіші жүзде хан сай­лау мәсе­лесі тұрды. Ал пат­ша үкіметі Кіші жүздегі хан сай­лау мәсе­лесін жүзе­ге асыр­мауға ты­рыс­ты. Бірақ осыған қара­мас­тан, Кіші жүз фе­одал­да­ры Нұра­лының ба­ласы Қара­тай­ды хан ор­ны­на сай­ла­ды.Осы­дан кейін Сы­рым Датұлы өзіне қарас­ты ха­лықты ар­ты­нан ертіп, Сыр­да­рияға қоныс аудар­ды. Ханға, хан кеңесіне қар­сы болған Кіші жүздің ықпал­ды адам­да­ры Сы­рым­ның қасы­на топ­тасты.1797 жы­лы пат­ша үкіметі хан­дық кеңесті жойып, Кіші жүздегі хан­дық билікті қал­пы­на келтірді. Хан бо­лып Ай­шуақ сұлтан бекітілді.1797 жы­лы Сы­рым Хи­уа хан­дығының жеріне қоныс аудар­ды. Се­бебі бұл кез­де Қара­тай сұлтан Сы­рым­ның қуғын­да­уын жиілет­кен еді.1797 жы­лы Сы­рым­ның Хи­уа жеріне өтуі, оның бас­шы­лығымен болған көтеріліс те жеңіліспен аяқтал­ды.1802 жы­лы Сы­рым Датұлы Хи­уа жерінде қай­тыс бол­ды.Көтерілістің жеңілу се­беп­тері:

· Көтерілістің ұйым­дасты­рылуы на­шар бол­ды;

· Үстем тап өкілдері (би­лер, стар­шындар) ара­сын­дағы ала­уыз­дық;

· Ру ара­сын­дағы қай­шы­лықтар;

· Көтеріліске шыққан әр түрлі топ­тар ара­сын­дағы бай­ла­ныс­тардың на­шар­лығы;

· Жа­зала­ушы ка­зак от­ря­дының қару-жа­рағы мен күштерінің мықты­лығы;

· Қазақ фе­одал­да­рының Орал ка­зак­та­рына са­тылуы;

· Қазақ ша­ру­ала­ры ара­сын­дағы әр түрлі жағдай­лар т. б.

Көтерілістің та­рихи маңызы. 1783–1797 жыл­дардағы Кіші жүздегі ша­ру­алар көтерілісі – XVI­II ғасыр­дағы Жайық бойын­дағы ірі ха­лықтық қозғалыс. Бұл көтеріліс белгілі бір мөлшер­де ха­лықтың пат­ша үкіметіне қар­сы көтеріле ала­тынын дәлел­деді. Көтерілістің дүмпуі біразға дейін ба­сыл­ма­ды. Бұл көтеріліс пат­ша үкіметі отар­лау са­яса­тын ашық жүргізіп отырғанын дәлел­деді.1801 жы­лы пат­ша үкіметі қазақтарға Жайықтың оң жағына жайғасу­ына рұқсат берді. Бұл – Сы­рым Датұлы басқарған көтеріліс нәти­желерінің бірі.

46. 1836-1837 жылдардағы Бөкей хандығындағы халық-азаттық көтеріліс

1836—1838 жылдары Бөкей хандығында аса ірі халық-азаттық көтерілістерінің бірі болып өтті. Ол көтерілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мәселен, Ішкі Ордадағы 20 мыңға жуық отбасы шаруашылығы жер тапшылығынан зардап шекті. Ең жақын шұрайлы жерлердің бәрін де ірі помещиктер мен байлар өзара бөлісіп алып қойған болатын. Қатардағы қарапайым қазақтар жерді солардан жалға алып пайдаланды. Қазақ ақсүйектері орыс помещиктерінен жалға алған жерлерді өздерінің жеке қалауы бойынша қазақ ауылдарына көтеріңкі қымбат бағаға тағы да қайыра жалға беріп отырды. Сөйтіп қазақтардан әр түрлі айыппұлдар мен алым-салықты еселеп алып тұрды.Ресей помещиктері Юсупов пен Безбородконың Каспий теңізі жағасында көлемі орасан зор жер телімдері болды. Жайық әскери кеңесі Үлкен және Кіші Өзен бойындағы және Қамыс-Самара көлдерінің төңірегіндегі жерлерді өз пайдасына басып алды. Жайық бойындағы жерлерді Жайық казақ әскерлері иемденді. Қазақтардың кесіп өтіп, жағалаудағы жайылымдарды пайдалануына қатаң тыйым салынды. Далалық қазақтар ішкі жақ бетке, ішкі жақ қазақтары далалық сыртқы жақ бетке өте алмады. Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қазақтар жерді Астрахан губерниясының шаруаларынан, Жайық казақтарынан, жер иеленуші ірі помещиктер мен қазақ байларынан қымбат бағамен жалға алып пайдалануға мәжбүр болды. Жәңгір хан тарапынан салынатын алым-салық түрлері де еңсені езіп жіберді. Ол өз жеке басының пайдасына жинап алынатын бірыңғай салық түрін енгізді. Патша үкіметі ханның өзі жасап алған фискальдық қаржы жүйесіне араласпады.1836 жылы халық көтерілісі басталды. Оның қозғаушы күші қатардағы бақташы қазақтар болды. Көтеріліс туының астына бірқатар старшындар да жиналды. Сұлтандар мұның ақыры не болар екен деп, әліптің артын бағып, бейтарап қалды немесе көтерілісшілерге қарсы шықты.Халық көтерілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұлы (1791-1838) мен Махамбет Өтемісұлы (1803-1845) басқарды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын.Исатай Тайманұлы 1791 жылы дүниеге келген. 1808 жылы Жайықтың сол жағалауында қатты ашаршылық болған кезде оның руы жақсы жағдай іздеп, Ішкі Ордаға өтіп кетуге мәжбүр болған еді. Исатай 21 жасында өз руының жайық атасына старшын болып тағайындалады. Ол өз қандастарының арасында орасан зор бедел мен сый-құрметке бөленді.1836 жылғы ақпанда көтерілісшілер Жәңгір ханға қарсы ашық- таншық шабуылға шықты. Мұның басты себебі Исатай Тайманұлының Хан ордасына қыр көрсетуі болды. Ол ханның шақыруына барудан үзілді-кесілді бас тартты. Оның үстіне, өзіне қарасты ауылдарды қыстаудан көшіріп алып, көтерілісшілердің үлкен жасағын топтастырды.1836 жылғы көктемде көтерілісшілер қосынына Қарауылқожа Бабажанұлы бастаған қарулы хан жасағы жақын келді. Оған қарсы Исатай Тайманұлы жақсы қаруланған 200 жігітті өзі бастап шықты. Ол қолына ту ұстап шығып еді. Қарсыласын жекпе-жек шайқасқа шақырды. Бірақ Қарауылқожа Бабажанұлы да, оның төңірегіндегілер де жекпе-жек шайқастан бас тартты, батырдың ұсынысын қабыл алмады. Хан жасағы үлкен шайқасқа шығуға бата алмай шегініп кетті. Көтерілісшілер өздерінің қосынына қайтып оралды. Исатай Таймановтың көтерілістің басшысы ретіндегі атағы бүкіл Кіші жүзге мәлім болды.Жәңгір хан мен оның төңірегіндегілер Исатайға жала жабуға көшті. Бір барымта кезінде сойылға жығылып қаза тапқан бір жылқышы қарттың өліміне Исатайдың және оның адамдарының қатысы бар дегенді дәлелдеуге тырысты. Исатай Тайманұлы бұл жаланы Жәңгір ханның келісімімен Қарауылқожаның ұйымдастырғанын жақсы түсінді. Қарауылқожаның үстінен Жәңгір ханға шағым түсіру ұйғарылды.1836 және 1837 жылдары шағым мен петиция беру арқылы Исатай Тайманұлы Жәңгір хан және оның төңірегіндегі жандайшаптарды қалың көпшіліктін көз алдында әшкерелемек болды. Шағым-петиция жолдау жаппай наразылық шеруіне ұласты. Мұндай алғашқы шеруге 1836 жылы өте көп адам қатысты, Жәңгір хан халықтың қаһарынан шошып кетті. Исатай батыр халық қалың жиналған Толыбай шатқалында өз өтінішін табыс етті. Жәңгір хан оның айтқан талаптарын түгел тындап шығып, қордаланып қалған проблемаларды 12 күннің ішінде шешуге уәде берді. Бірақ ол уәдесінде тұрмады. Сөйтіп Жәңгір хан халық алдындағы беделінен айырыла бастады.1836 жылдың күзінде Исатай Тайманұлы әр түрлі рулардың ауылдарын аралап жүріп, Жайық қазақ әскерлерінің иемденіп отырған жерлерін өз беттерінше тартып алуға шақырды. Көтеріліс көсемінің халық арасындағы беделі мен абыройы күн санап арта берді. Көтерілісшілер хан жасағына есеңгірете тойтарыс берді. Ханның төңіресіндегі жандайшаптардың бірі би Б. Құдайбергенұлы серкеш руының қазақтарына шабуыл жасады. Серкештер көтерілісшілердің жағында еді. Исатай серкештерге шабуыл жасағандарды жазалау үшін құрамында 270 сарбазы бар қарулы жасақты жұмсады. Олар әлгі бидің ауылын шауып, толық күйзелтіп кетті.1837 жылдың бас кезінде көтерілісшілерге байбақты руының бе- делді старшыны Жүніс Жантеліүлының қолы келіп қосылды. Енді көтеріліс аумағының шекарасы кеңейе түсті. Көтерілісшілердің қатары да ұдайы арта берді. Көтеріліс ауқымынан қауіптенген Орынбор шекара комиссиясы Исатай Таймановты ұстап алып, ісін сотта карауға тапсырма береді. Бұған қарсы көтерілісшілердің басшысы генерал-губернатор В.А. Перовскийге шағым жасады. Өлке басшысының қазақтарға деген көзқарасы жаман емес еді. Бірде үйлену тойын өткізіп жатқан қазақтарға шабуыл жасап, тонап кеткені үшін Перовскийдің жүзбасы Бухматов пен бір топ қазақты мың адамдық саптың ортасынан өткізе дүре соққызып, оларды әскери қызметтен біржола қуып жібергені белгілі болатын. Бірақ ол өлке билеушісі ретінде патша үкіметінің отаршылдық саясатын жүргізді.1837 жылдың жазы мен күзінде көтерілісшілер ірі байлардың ауылдарына шабуылды күшейтті. Сол жылы күзде құрамында 200 сарбазы бар жасақ Қарауылқожа Бабажанұлының ауылын шауып, құл-талқан етіп кетті. 50 адам, соның ішінде 2 сұлтан тұтқынға алынды. Көтерілісшілердің елеулі күші бірте-бірте Хан ордасына жақындап келе жатты. Көтерілісшілер Жәңгір ханды жақтаушылардың мал-мүлкі мен шұрайлы жайылымдарын басып алумен болды.

56.XIX ғ. екінші жар­ты­сын­дағы Қазақстан мәде­ни­еті

XIX ғ. 60-жыл­да­ры Қазақстан­да бас­та­уыш мек­тептердің ашы­луы Ы. Ал­тынса­риннің есімімен тығыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868 жыл­дардағы ре­фор­ма­лар­дан кейін мұндай мек­тептер Қазақ өлкесінің көпте­ген ай­мақта­рын­да жұмыс істей бас­та­ды. 1868–1869 жыл­дарды Орал об­лы­сын­да 24 орыс-қазақ мек­тебі, 2 екі сы­нып­тық, 6 се­лолық 1 сы­нып­тық, 14 жоғары сы­нып­тық мек­теп және 2 же­кеше учи­лище бол­ды. 1877 жылға қарай Орал ка­зак әскерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қыз­дар мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­дардың ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едәуір жан­да­на түсті. Ер ба­лалар және қыз­дар гим­на­зи­яла­ры мен про­гим­на­зи­яла­ры, мұғалімдер да­яр­лай­тын се­мина­рия, ер ба­лалар оқитын уездік при­ход учи­лище­лері, ок­ругтік әске­ри учи­лище, ста­ница­лық және басқа да оқу орын­да­ры ашыл­ды. 1883 жы­лы қазақ ба­лала­рын оқытуға ар­налған ер ба­лалар ин­терна­ты об­лыс ор­та­лығы Се­мей­де, уездік қала­лар Пав­ло­дар­да, Өске­мен мен Зай­сан­да жұмыс істеді, ал қазақ қыз­да­рын оқытуға ар­налған ин­тернат­тар Се­мей мен Пав­ло­дар­да ғана бол­ды. Сыр­да­рия об­лы­сын­дағы орыс­тарға ар­налған алғашқы мек­тептер 1860 жы­лы Райым (Қаза­лы) бекінісінде және Пе­ровскіде (Қызы­лор­да) ашыл­ды. Жетісу об­лы­сының аумағын­да алғашқы мек­тептер 1868 жыл­дан бас­тап ашы­ла бас­та­ды. Вер­ный және Қапал бекіністерінде при­ход мек­тептері құрыл­ды. Об­лыстың қалған уез­дерінде 12 ста­ница­лық және по­сел­келік бас­та­уыш мек­теп болған еді.XIX ғ. Екінші жар­ты­сын­да бо­лыс­тар мен ауыл­дардағы қазақ ба­лала­ры әдет­те мұсыл­ман мек­тептері мен мед­ре­селер­де оқыды. Пат­ша үкіметі Қазақ да­ласын­да мұсыл­ман мек­тептерінің ашы­лу­ына жол бер­меу үшін ша­ралар қол­данды. Ол жергілікті отар­лық ор­гандар мен оқу бас­тықта­рына мұсыл­ман мек­тептерін қатаң бақылау жөнінде нұсқаулар мен ере­желер жіберді. Қан­дай да бол­ма­сын шек­те­улер­ге қара­мас­тан жер-жер­де, әсіре­се Қазақстан­ның ис­лам дінінің ықпа­лы күшті болған оңтүстік об­лыста­рын­да мұсыл­ман мек­тептері ашы­ла берді. Қазақ ба­лала­ры жаз­дыгүні киіз үй­лер­де, ал қыс­тыгүні жертөле­лер­де оқыты­латын. Бұл ке­зеңнің оқу құра­лы «Ша­ри­ат-ул-иман» не­месе «Иман-шарт» бол­ды. Құран оқумен бірге, та­тар және араб тілдеріндегі кітап­тар бойын­ша ис­ламның негізгі қағида­лары мен бас­ты ғұрып­тық ере­желер оқытыл­ды. Мек­тептер­де көбіне­се 8–17 жасқа дейінгі ба­лалар білім ал­ды. Мед­ре­селер­де мек­тепте білім алған және өз білімін те­реңде­туге тілек білдірген адам­дар оқыды. Мед­ре­сеге түскен­дер «та­либ-улам» (білімге ұмты­лушы­лар) не­месе шәкірттер деп атал­ды. Олар Ор­та Азияға және Еділ та­тар­ла­рына жал­пы белгілі оқулықтар мен оқу құрал­да­ры бойын­ша араб фи­лоло­ги­ясын және мұсыл­ман діні құқығын, сон­дай-ақ діни фи­лосо­фияға қатыс­ты басқа да бірқатар пәндерді оқыды. Мед­ре­селердің «мұғалімдеріне» ке­летін бол­сақ, олар негізінен алған­да дін жо­лын ұста­нушы­лар­дың ұсы­нысы бойын­ша тиісті үкіметтік ор­гандар бекітіп, тағайын­даған мол­да­лар бол­ды. Бұл мол­да­лар мешіттер­де діни қыз­мет атқара жүріп, мед­ре­селер­дегі істерді басқар­ды және шәкірттерді оқыту­мен ай­на­лыс­ты.XIX ғасыр Қазақстан­ның мәде­ни өміріндегі ағар­ту­шылық ғасыр деп ата­лады. Білім мен мәде­ни­еттің да­му­ына ал­дыңғы қатар­лы орыс зи­ялы­лары үлкен ықпал жа­сады. 1847–1857 жыл­дарда ук­ра­ин ақыны Т. Г. Шев­ченко Қазақстан­да ай­да­уда бол­ды. Қазақстан Орыс ге­ог­ра­фи­ялық қоғамы бөлімше­лерінің зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұнда мәде­ни-ағар­ту ме­кеме­лері мен ста­тис­ти­калық ко­митет­тер жұмыс істеді; өлке­тану мұра­жай­ла­ры ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіштер, ха­лықтың ауыз­ша шығар­ма­шылығы және құқықтық заңдар, со­ның ішінде қазақтар­дың дағды­лы құқығы зер­де­ленді; орыс-қазақ мек­тептері мен кітап­ха­налар ашыл­ды. Қазақтар өз ба­лала­рына білім бе­руге ұмты­лыс жа­сап, ба­лала­рын ка­дет кор­пуста­ры бар Ом­бы мен Орын­борға жібе­ру үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға де­ген жап­пай ұмты­лыс пен ықылас жағдайын­да Шоқан Уәли­ханов, Абай Құнан­ба­ев, Ыбы­рай Ал­тынса­рин бас­таған қазақ ағар­ту­шыла­рының то­бы қалып­тасты.

54. XIX ғ. 60ж. аяғы 70жылдардың басындағы Маңғыстау және Орал, Торғай жерлеріндегі қазақтардың бас көтеруі.

«Уақыт­ша ере­женің» енгізілуі Ор­та жүзде қар­сы­лыққа кез­деспеді, сөйтіп көтеріліс негізінен Кіші жүзді қам­ты­ды. Зерт­те­уші Н. А. Се­реда Орал об­лы­сын­дағы ашу-ыза­ның се­бебі «ха­лық пен ре­фор­ма­лар­да» емес, қазақтар­ды сұлтан­дар арқылы басқару әдісінде деп білді. Көшпелі ха­лықтың ашу-ыза­сын туғызған фак­торлар­дың бірі үкіметтің фис­калдық са­яса­тының қатай­ты­луы еді. Оның үстіне қатар­дағы көшпелілер мен ауқат­ты от­ба­сылар бірдей міндет­керлік атқар­ды. Мұның өзі пат­ша өкіметінің қазақ қоғамы­ның ар­тықшы­лықта­ры, топ­та­ры жөніндегі қамқор­шы­лық са­яса­тының көрінісі бол­ды; са­лықтар мен басқа да міндет­керліктердің күрт көбейтілуі Орал, Торғай об­лыста­рын­да ха­лықтық бой көрсе­тулердің бас­та­лу­ына түрткі бол­ды.Пат­ша «Уақыт­ша ере­жені» мақұлдаған­нан кейін үкіметтің бірден дерлік жүзе­ге асы­рыла бас­таған са­лық са­яса­тына қазақтар­дың на­разы­лығы 1868 жылғы қара­шаның аяғына қарай қару­лы қар­сы­лыққа ұлас­ты. На­шар қару­ланған, бірақ жер жағдайын та­маша білген көтерілісшілер­ге қар­сы қимыл­даған шағын ка­зак шолғын­шы­лары олар­дың те­ге­урінін әлсіре­те ал­ма­ды.Жа­зала­ушы­лар­дың неғұрлым ұйым­дасқан қимыл­да­ры 1869 жыл­дың көктемінен бас­та­лады. На­урыз айының ба­сын­да Орын­бордан Жем ауда­нына екі жүздік ка­зак от­ря­ды жіберілді. Бірақ да­лада ке­ле жатқан кезінде от­ряд үкіметтің әлі де ре­фор­ма енгізу­ге ба­тылы бар­май отырған Қоб­да және Елек өзен­дерінің бойын­да қимыл жа­сап жүрген «қазақтар қарақшы­лары­ның» ша­бу­ылы­на ұшы­рады. Көтерілісшілердің бұл то­бы біріне Ханғали Арс­ла­нов сұлтан, екіншісіне Ықылас До­сов бас­шы­лық ет­кен екі жа­сақтың біріккен күші болғаны анықтал­ды.Қару­лы бой көрсе­тулер шек­тес екі об­лыстың бірқатар аудан­да­рын­да бір мезгілде дерлік бо­луы се­бепті тұрақты бөлімдер аз болған кез­де қазақтар­дың нақты күштерін ұтым­ды бөлу қиын бол­ды. Оның үстіне көтерілісшілер өздерінің бы­тыраңқы жа­сақта­рын үкіметтің өзін-өзі қорғай­тын күштерімен жеткілікті қам­та­масыз етілген ірі әске­ри-тірек бе­кет­теріне қар­сы емес, қай­та қазақ ауыл­да­рына ка­зак от­рядта­рының қорғауымен жа­сыры­нып жүрген жеккөрінішті стар­шындарға, бо­лыс­тарға қар­сы бағыт­та­ды.Көтеріліс Орал об­лы­сының солтүстік-ба­тыс аудан­да­рын, атап айтқан­да, бұрынғы ха­лық көтерілістері бойын­ша да отар­шылдыққа қар­сы қозғалыс­тарға бел­се­не қатысқаны аңғарылған жа­уын­гер та­бын, шекті ру­лары­ның қоныс­та­рын кең қам­тыған. Бұл жо­лы да та­бын­дар ре­фор­ма­дан кейінгі ке­зеңдегі отар­шылдыққа қар­сы күрес­ке еле­улі үлес қос­ты.Отар­шылдық өкімет орын­да­ры көтерілістің шек­тес екі да­лалық об­лыс аумағына қанат жа­юының шын мәніне бой­лап жат­пай, мұның се­бебін бар­лық уақыт­та хи­уалықтар­дың ықпа­лы деп білді.XIX ғасыр­дың 60-жыл­да­рына дейін Хи­уа үкіметі Ре­сей­ге ба­рын­ша адал­дық көрсетіп, оны­мен ең ал­ды­мен өза­ра тиімді са­уда қаты­нас­та­рын жа­сап отыр­ды.Алай­да Қазақстан­ның оңтүстігіндегі Ре­сейдің соғыс қимыл­да­ры, өзбек­тердің бас­ты қала­сы Таш­кентті орыс әскер­лерінің ша­бу­ыл жа­сап ба­сып алуы Хи­уаның Ре­сей­ге көзқара­сын күрт өзгертті, Хи­уа ха­ны өзін Ре­сейдің барған сайын өрше­лен­ген және ашықтан-ашық «дұшпа­ны етіп» көрсетті, сөйтіп Орал об­лы­сының оңтүстік аудан­да­рын­да көшіп жүрген қазақ ру­ларын осы ай­мақтағы Ре­сейдің ықпа­лына қар­сы ат­та­нысқа итер­ме­леді. Хи­уа ха­ны ре­фор­ма­лар­ды жүзе­ге асы­ру қызған кез­де, та­бын, на­зар ру­лары­на өз өкілдерін жіберіп, олар­ды өз мүдде­лерінің ар­на­сын­да ұстауға ты­рыс­ты. Хи­уа би­ле­ушілерінің Орал және Торғай об­лыста­рының көтерілісшілерімен тұрақты ын­ты­мағын анық факт деп есеп­тейміз, өй­ткені Ре­сей та­рапы­нан ол қоқан хан­дығын соғыс­та жеңіп, Қазақстан­ның оңтүстік шегінде им­пе­ри­ялық билік ор­натқан­нан кейін нақты қауіп-қатердің күшейе түскен жағдайын­да оны дер­бес ел ретінде Хи­уа ше­кара­лары­ның қауіпсіздігін қам­та­масыз ету міндет­терін та­лап ет­кен бо­латын. Оның үстіне да­лалық екі об­лыстағы көтерілістің же­текшілері – Ханғали Арс­ла­нов сұлтан, би­лер Дәуіт Аса­уылов, Әзбер­ген Мұңай­тпа­сов, Уфа мол­да­сы Ықылас До­сов, мол­да Рысқұлов және басқалар Хи­уа билігімен әр түрлі дәре­жеде бай­ла­ныс­ты бо­латын, оның қол­да­уына сүйеніп, сол арқылы пат­ша өкіметінің Хи­уа хан­дығы аумағын­да да соғыс қимыл­да­рын жан­данды­ру­ына се­бепші бол­ды.